ZRZESZENIA ASORTYMENTOWE
koordynacja branżowa( pauperyzacja), tendencja istniejąca w ustroju kapitalistycznym wynikająca z Jego immanentnych praw ekonomicznych, zwłaszcza z działania absolutnego, ogólnego prawa kapitalistycznej akumulacji akumulacji kapitalistycznej ogólne prawo). Tendencję tę Marks sformułował następująco: „Im większe Jest bogactwo społeczne, im większy funkcjonujący kapitał, im energiczniejszy, im szybszy Jest Jego wzrost, im większa Jest więc absolutna liczba proletariatu i siła produkcyjna Jego pracy — tym większa jest rezerwowa armia przemysłowa. Te same przyczyny powodują wzrost rozporządza -nej siły roboczej i wzrost prężności kapitału. Stosunkowa wielkość rezerwowej armii przemysłowej wzrasta wraz z potęgą bogactwa. Lecz im większa Jest ta armia rezerwowa w stosunku do czynnej armii robotniczej, tym bardziej masowy charakter ma owo stałe przeludnienie, którego nędza pozostaje w odwrotnym stosunku do męki Jego trudu. Wreszcie, im większa łazarzowa warstwa klasy robotniczej i rezerwowa armia przemysłowa, tym większy jest pauperyzm oficjalny. Jest to absolutne ogólne prawo kapitalistycznej akumulacji. Prawo to, na równi z innymi prawami, w swym urzeczywistnieniu podlega zmianom pod wpływem różnorodnych okoliczności”. Marks wskazuje, że wraz ze wzrostem bogactwa społecznego rośnie liczba proletariuszy, bogactwo społeczne gromadzone Jest na jednym biegunie społeczeństwa, towarzyszy temu koncentracja robotników na drugim biegunie społeczeństwa burżuazyjnego. Dane statystyczne krajów kapitalistycznych potwierdzają, że wśród wszystkich klas ludności najszybciej rośnie liczba robotników.Wobec tego, że klasa robotnicza jest pozbawiona własności środków produkcji i może utrzymać się Jedynie ze sprzedaży swojej siły roboczej, wraz z jej przyrostem rośnie liczba ludzi o niepewnej egzystencji. Jednocześnie ze wzrostem liczby robotników rośnie liczba bezrobotnych, — „rezerwowa armia przemysłowa” ( rezerwowa armia pracy). Dane statystyczne głównych krajów kapitalistycznych potwierdzają i tę tezę. W okresie międzywojennym liczba bezrobotnych w USA wynosiła min, a w Niemczech — min osób, co trzeci angielski robotnik był bez pracy; analogiczna sytuacja istniała w Polsce. Obecnie, w świecie kapitalistycznym bezrobocie Jest mniejsze niż w okresie międzywojennym, niemniej liczba bezrobotnych wzrosła w porównaniu z innymi okresami rozwoju kapitalizmu, i to mimo wysokiej koniunktury i olbrzymich wydatków państwowych. Aktualna liczba całkowicie bezrobotnych w USA przekracza liczbę całej klasy robotniczej na początku XX w. Marks dowodzi, że bezrobocie jest nieuchronnym przejawem kapitalizmu, przymusowe i masowe bezrobocie przez cały czas towarzyszy kapitalistycznemu sposobowi gromadzenia bogactw; tę tezę Marksa burżuazyjni teoretycy gorąco zwalczali ponad lat. Na podstawie tzw. prawa rynków Saya teoretycy ci dowodzili, iż bezrobocie nie ma w ustroju kapitalistycznym przymusowego charakteru, mechanizm gospodarki kapitalistycznej steruje rzekomo gospodarkę w kierunku równowagi i żywiołowo zapewnia stan „pełnego zatrudnienia” pełnego zatrudnienia teoria).Dopiero Keynes ( keynesizm) doszedł do wniosku, że bezrobocie w warunkach kapitalizmu ma charakter przymusowy, że nie istnieje mechanizm, który by samorzutnie zapewniał pełne zatrudnienie. W ten sposób burżuazyjni ekonomiści musieli uznać słuszność i tej tezy. Nie ulega wątpliwości, że bezrobotni stanowią najbardziej upośledzoną warstwę klasy robotniczej (zresztą nie tylko oni, nawet w najbogatszych krajach kapitalistycznych istnieją liczne warstwy robotnicze, znajdujące się w nędzy lub w strefie nędzy).Marks przestrzega przed mechanistycz-nym traktowaniem odkrytego przez siebie prawa akumulacji kapitalistycznej. Wszystkie prawa ekonomiczne działają Jako określone tendencje. Stopień i skala ich działania zależą od warunków społecznych, od sdły klas zainteresowanych w ich działaniu i siły oporu klas, w które prawa te uderzają. Prawo akumulacji kapitalistycznej „na równi z Innymi prawami” podlega zmianom. Tę właśnie myśl podkreślał Lenin, pisząc: „Marks mówił o wzroście nędzy, poniżenia itd., ale Jednocześnie wskazywał na istnienie tendencji przeciwdziałającej i na te realne siły społeczne, które Jedynie są zdolne wywoływać tę tendencję. Słowa Marksa o wzroście nędzy znajdują całkowite potwierdzenie w rzeczywistości: po pierwsze, widzimy istotnie, że kapitalizm ma tendencję do tego, by rodzić i potęgować nędzę, która osiąga ogromne rozmiary, Jeśli brak wskazanej wyżej tendencji przeciwdziałającej. Po drugie, nędza wzrasta nie w sensie fizycznym, lecz socjalnym, tzn. w sensie dysproporcji między podnoszącym się poziomem potrzeb burżuazjl i potrzeb całego społeczeństwa a stopą życiową mas pracujących i wreszcie, po trzecie, słowa o wzroście nędzy zachowują całą swą moc w odniesieniu do pogranicznych stref kapitalizmu, rozumiejąc słowo pograniczny zarówno w znaczeniu geograficznym (kraje, do których kapitalizm zaczyna dopiero przenikać, rodząc częstokroć nie tylko nędzę fizyczną, lecz po prostu głód mas ludności), Jak i w znaczeniu polityczno-ekonomicznym (przemysł chałupniczy i w ogóle te gałęzie gospodarki narodowej, w których utrzymują się Jeszcze zacofane sposoby produkcji)”.Ekonomiści burżuazyjni podkreślają zna-czenie wzrostu płac realnych, jaki na-stąpił po II wojnie światowej; na tejpodstawie zaprzeczają istnieniu z.k.r. wustroju kapitalistycznym i wysuwają te-zę, że współczesny kapitalizm nie manic wspólnego z prymitywnym systemem ekonomicznym XIX wieku”. Istotnie, po II wojnie światowej w niektórych krajach kapitalistycznych płace realne wzrosły położenie klasy robotniczej uległo pewnej poprawie, co zresztą charakteryzuje każdy okres wysokiej koniunktury. Jednocześnie Jednak można na podstawie oficjalnych danych statystycznych oraz wypowiedzi znanych ekonomistów burżuazyjnych i reformistycz-nych stwierdzić, że dochód ok. rodzin amerykańskich nie wystarcza na utrzymanie (tj. dostateczne mieszkanie, dostateczną ilość żywności, na opłacenie pomocy lekarskiej itp.), zaś min rodzin w USA żyje w dosłownej nędzy. O istnieniu nędzy w USA oficjalnie mówił były prezydent L. Johnson , a następnie R. Nixon ; w swoich programach wyborczych zapowiadali oni „wojnę nędzy”, w jakiej żyje ‚/i ludności kraju. Działania wojenne skierowane przeciwko ruchowi wyzwoleńczemu w Azji pochłonęły jednak zbyt wielkie środki, aby program zapowiedziany przez prezydentów mógł być zrealizowany. Praktycznie rzekoma wojna z nędzą nie dała żadnych efektów, o czym świadczy fakt, że obecnie liczba ludzi oficjalnie uznanych za żyjących w nędzy Jest nie mniejsza niż *iata temu. Nieporównanie bardziej rażąca nędza istnieje w krajach opóźnionych w rozwoju gospodarczym.Problem ubóstwa istnieje zatem w kapitalizmie i jest obecnie nie mniejszy niż lat temu; Jest on tym bardziej palący, że rozwój nauki i techniki, rozwój sił wytwórczych stworzył wszelkie możliwości do szybkiej likwidacji zubożenia, natomiast istniejące kapitalistyczne stosunki produkcji stanowią przeszkodę w realizacji tego zadania. ZYSK: . w gospodarce kapitalistycznej — przekształcona forma wartości dodatkowej, występująca na zewnątrz Jako różnica między utargiem przedsiębiorstwa a kosztami produkcji; . w gospodarce socjalistycznej — część czystego dochodu przedsiębiorstw, która pozostaje po opłaceniu podatku obrotowego. Podstawą produkcji kapitalistycznej Jest przywłaszczanie przez kapitalistów wytworzonej przez robotników wartości dodatkowej. Wartość ta stanowi źródło wszystkich dochodów warstw i klas posiadających. Podobnie Jak — wartość nie występuje bezpośrednio na zewnątrz, lecz przejawia się Jedynie w formie wartości wymiennej lub ceny, również wartość dodatkowa w praktyce nie występuje bezpośrednio; jej zewnętrzną postacią Jest z. oraz Inne przekształcone Jego formy: * procent i * renta gruntowa. Wobec tego, że z. przedsiębiorstwa zależy nie tylko od wielkości wytworzonej w procesie produkcji wartości dodatkowej, lecz również od warunków realizacji masy towarów, powstaje wrażenie, Jakoby z. określany był nie tylko przez warunki produkcji, ale także przez warunki wymiany. Z uwagi na to, że z. występuje Jako nadwyżka przychodów nad kosztami produkcji (a więc kosztami kapitału stałego i zmiennego) powstają sugestie Jakoby z. był owocem całego kapitału, Jakoby kapitał stały (maszyny, surowce, urządzenia fabryczne itp.) miał zdolność przysparzania z. W ten sposób z. mistyfikuje kapitalistyczne stosunki produkcji staje się czynnikiem fetyszyzacji kapitału.Hurżuazyjna ekonomia polityczna, a wśród Jej przedstawicieli również ekonomiści klasycznej szkoły nie umieli odróżnić form przejawiania się z. od jego istotnej treści — wartości dodatkowej. Dopiero odkrycie przez Marksa wartości dodatkowe] stworzyło podstawę do naukowego wyjaśnienia istoty z. jako formy realizacji wyzysku kapitalistycznego. Z. odgrywa ogromną rolę w działalności przedsiębiorstw kapitalistycznych; jest on podstawowym i najbardziej syntetycznym wskaźnikiem tej działalności. Wysokość stopy zysku określa decyzje inwestycyjne kapitalistów, przepływ kapitału z gałęzi do gałęzi z kraju do kraju. Na skutek przepływu kapitału z gałęzi do gałęzi kształtuje się przeciętna stopa z., a wartość towarów przekształca się w cenę produkcji. W warunkach kapitalizmu monopolistycznego przepływ kapitału między gałęziami zostaje utrudniony, powstaje z. monopolowy, wyższy od przeciętnego i cena monopolowa wyższa od ceny produkcji.W ustroju socjalistycznym celem produkcji nie Jest z., lecz maksymalne zaspokojenie potrzeb ludności. Sama istota z. ulega tu zasadniczym zmianom; z. nie Jest Już przeobrażoną postacią wartości dodatkowej, gdyż wraz z likwidacją prywatnokapitallstycznej własności środków produkcji zostaje również zlikwidowany wyzysk we wszelkiej postaci, a więc także w postaci wartości dodatkowej. Nie oznacza to, że w tych warunkach z. traci wszelkie znaczenie. Istnienie z. w gospodarce socjalistycznej wynika z towarowej formy produkcji, z rozrachunku gospodarczego przedsiębiorstw Jako formy zarządzania przedsiębiorstwami państwowymi, z konieczności łączenia interesów pracowników przedsiębiorstw z interesami ogólnospołecznymi. Znaczna część z. przedsiębiorstw odprowadzana Jest do skarbu państwa i jest poważnym źródłem dochodów budżetowych. Pewna część z. (zwłaszcza ponadplanowego) pozostaje wewnątrz przedsiębiorstwa i wykorzystywana Jest na zaspokojenie Jego potrzeb oraz potrzeb załogi. Z. przedsiębiorstw socjalistycznych Jest narzędziem kontroli i Jednym z syntetycznych wskaźników ich działalności gospodarczej.ZYSK NADZWYCZAJNY, zysk stanowiący rezultat zastosowania udoskonaleń technicznych, lepszej organizacji pracy lub osiągania wyższej od przeciętnej W danej gałęzi wydajności pracy w niektórych przedsiębiorstwach. W danym czasie i na określonym rynku wszystkie towary tej samej Jakości mają Jednakową cenę, Jednak nakłady pracy żywej i uprzedmiotowionej niezbędne do wytworzenia danego towaru nie wszędzie są takie same. Przedsiębiorstwa, w których koszty są niższe od przeciętnych w danej gałęzi (właśnie na skutek zastosowania lepszej techniki itp.), uzyskują zysk przewyższający zysk przeciętny, czyli z.n. W warunkach gospodarki kapitalistycznej z.n. Jest potężnym bodźcem ekonomicznym do wprowadzania postępu w dziedzinie techniki, organizacji pracy, wzrostu wydajności pracy ludzkiej. Przedsiębiorca wprowadza, wyprzedzając Innych przedsiębiorców, bardziej nowoczesne narzędzia i maszyny w nadziei uzyskania z.n. Konkurencja Jednak zmusza także innych przedsiębiorców do zastosowania nowoczesnej techniki; po pewnym okresie zatem przestaje ona być przywilejem tylko Jednego lub kilku przedsiębiorców staje się powszechnie stosowana w danym dziale gospodarki narodowej. W tym przypadku z.n. znika do chwili ponownego zastosowania przez tego samego lub Innego przedsiębiorcę nowocześniejszych metod wytwarzania, obniżając ich koszty produkcji. Jeżeli natomiast przedsiębiorstwo ma monopol (np. korzysta przez pewien czas wyłącznie z patentu) na stosowanie wydajniejszych maszyn i urządzeń, z.n. zostaje utrwalony przez fakt istnienia monopolu i przekształca się w zysk monopolowy. Zysk monopolowy nie musi wynikać wyłącznie z monopolu posiadania lepszych, bardziej wydajnych urządzeń, może on również powstawać w inny sposób.ZNAK TOWAROWY, nazwa, wyrazy, zespół liter, rysunek, cyfry itp. umieszczane przez producenta lub sprzedawcę bezpośrednio na towarze, na Jego opakowaniu w celu stwierdzenia, że towar ten pochodzi od niego; stanowi jednocześnie rodzaj gwarancji jakości towaru; ma na celu: . ułatwienie nabywcy dokonania wyboru towaru, który poznał i do którego używania przyzwyczaił się; . stworzenie warunków, w których producent lub sprzedawca mógłby ponosićodpowiedzialność za sprzedany towar. Przedsiębiorstwo nabywa prawa wyłączności do używania z.t. z chwilą zarejestrowania go w odpowiednim urzędzie zgodnie z obowiązującymi w danym kraju przepisami. Używanie cudzych z.t. Jest zabronione pod groźbą odpowiedzialności cywilnej lub karnej. W stosunkach międzynarodowych z.t. stanowią przedmiot ochrony. W Polsce z.t. rejestruje Urząd Patentowy, który Jest członkiem międzynarodowej konwencji o ochronie własności przemysłowej i porozumienia dotyczącego zwalczania fałszywych oznaczeń pochodzenia towarów. Od z.t. należy odróżnić znakowanie towarów dokonywane przez takie instytucje, Jak urzędy probiercze (próby na wyrobach ze złota lub srebra), zakłady badania środków żywności i in. Celem tego znakowania Jest ochrona nabywców towarów przed nadużyciami ze strony wytwórców lub sprzedawców.