ZMIEJSZAJĄCY SIĘ PRZYCHÓD
Sformułowane przez francuskiego ekonomistę, fizjokratę Jako uogólnienie Jego obserwacji empirycznych. Twierdził on, że w rolnictwie każdy następny nakład przynosi mniejszy efekt niż nakład poprzedni, w związku z czym zwiększanie produkcji powoduje wzrost nakładów na Jednostkę produktu. W konsekwencji produkty żywnościowe są coraz droższe, a przychody z rolnictwa — mniejsze. W ujęciu Turgota prawo to ma postać relacji biologicznej 1 technicznej. Pełne Jego teoretyczne rozwinięcie dał dla którego stało się ono podstawą teorii renty różniczkowej renta gruntowa. Prawo to Ricardo ujął w dwóch wersjach: statycznej dynamicznej.Zgodnie ze statyczną wersją dodatkowe nakłady kapitału i pracy na danej powierzchni przynoszą coraz mniejszy przychód w porównaniu z nakładami poprzednimi, wobec czego przeciętny przychód na Jednostkę nakładu maleje. Statyczna wersja tego prawa zyskała zwolenników, gdy burżuazyjna ekonomia zajęła się wypracowywaniem podstaw statycznej teorii równowagi i rozwinęła matematyczne metody marginalistycznej analizy zjawisk gospodarczych marginalizm. Przedstawiciele szkoły psychologicznej matematycznej prawo to stosowali także do innych poza ziemiączynników produkcji, a więc do pracy kapitału. Podstawy takiego traktowania zależności między nakładem a efektem dał W. S. Jevons Twierdzili oni, że bardziej intensywne użycie Jednostki ziemi, kapitału lub pracy powyżej pewnego punktu Jest przyczyną spadającego przychodu. zaczęto też traktować Jako prawo proporcji czynników wytwórczych. W wersji statycznej prawo to sprowadza się do stwierdzenia, że przy danym niezmiennym poziomie techniki niezbędne są określone proporcje różnych czynników produkcji w celu osiągnięcia optymalnego efektu. Istota tego prawa da się sprowadzić do dwóch twierdzeń: 1. Istnieje absolutna granica wielkości przychodu możliwego do otrzymania ze współdziałania dwóch czynników, z których Jeden Jest constans, a drugi zmienia swoją wielkość; 2. istnieje stadium, w ciągu którego wzrost produktu Jest mniej niż proporcjonalny do wzrostu czynnika zmiennego.Dynamiczną wersję stworzyli D. Ricardo i T. R. Malthus Głosi ona, że: 1. w miarę wzrostu efektywnego popytu na środki żywności przechodzi się do uprawy gleb gorszych, co powoduje, że dany nakład kapitału i pracy daje coraz mniejszy przychód z ziemi; w tych warunkach maleją przychody krańcowe, natomiast rosną koszty krańcowe; jest to aspekt ekstensywny dynamicznego prawa zmniejszających się przychodów z ziemi; 2. zwiększanie kolejnych nakładów kapitału i pracy w ten sam obszar ziemi powoduje zmniejszenie się krańcowych przychodów z tej ziemi; wprowadzanie nowej techniki może wprawdzie czasowo podwyższyć przyrost dochodów, w dłuższym jednak okresie nie może przeciwdziałać spadaniu przychodów krańcowych; Jest to aspekt Intensywny dynamicznego prawa zmniejszających się przychodów z ziemi.W wersji dynamicznej tego prawa decydującym zagadnieniem jest dynamika stosunku nakładów do efektów produkcji rolnej. Jego zwolennicy uznali je w końcu za uniwersalne prawo rozwoju społecznego, działające we wszelkich warunkach społeczno-ekonomicznych. Nadali mu interpretację prawa wiecznego, przyrodniczego, usiłując w ten sposób uzasadnić nierówności w podziale dochodów, niesprawiedliwość społeczną i wskazać na ponadustrojowe podłoże antagonizmów społecznych.Klasycy marksizmu zwłaszcza K. Marks i W. Lenin i późniejsi marksiści nigdy nie negowali teoretycznej możliwości istnienia krzywej malejącego przychodu w warunkach statycznych, ale negowali je Jako uniwersalne prawo rozwoju społecznego. Prawu temu zaprzecza przede wszystkim praktyka. Liczne badania szczegółowe oraz dane statystyczne wskazują, że średnie nakłady pracy uprzedmiotowionej i żywej na Jednostkę produktu systematycznie spadają wraz ze wzrostem produkcji i nakładów. Źródłem tego Jest postęp techniczny, który zmieniając proporcje między czynnikami wytwórczymi a zwłaszcza nakładami pracy żywej i uprzedmiotowionej prowadzi Jednocześnie do minimalizacji łącznych nakładów na produkcję, tj. do obniżki kosztów. Rosnącym nakładom środków produkcji, podnoszącym plony i wydajność Jednostkową zwierząt towarzyszy we współczesnych warunkach szybki spadek nakładów pracy żywej zastępowanej przez maszyny. W rezultacie suma nakładów jednostkowych spada, w związku z czym kolejne przyrosty produkcji można osiągać przy coraz niższych kosztach.Błąd zwolenników polega na: l. abstrahowaniu od rzeczywistości historycznej i traktowaniu postępu Jako zjawiska cyklicznego, zakłócającego chwilowo wiecznie działające 2. uogólnianiu na skalę dziejową pewnej techniczno-ekonomicznej prawidłowości występującej w rolnictwie w okresach krótkich i przy braku postępu technicznego.jako uniwersalne prawo rozwoju gospodarki rolnej marksiści nie twierdzą, że w ogóle nie mogą wystąpić sytuacje, w których rosnące nakłady dawać będą mniej niż proporcjonalny przyrost efektów. Jest to możliwe niekiedy w gospodarstwach chłopskich, które nie mają dość środków na modernizację techniki wytwarzania, wobec czego producenci zmuszeni są gospodarować w strefie zmniejszającej się wydajności kolejnych porcji nakładów.Zjawisk takich nie można w żadnym razie uznać za ogólne prawo rozwoju rolnictwa. system subiektywnych ocen odzwierciedlający odczuwane potrzeby gusty, na podstawie których konsument dokonuje wyboru. Pojęcie to wprowadził w celu wyjaśnienia zachowania się konsumenta na rynku, zastępując nim pojęcie użyteczności. Zamiast założenia, że konsument maksymalizuje użyteczność, a zatem potrafi ocenić ilościowe różnice użyteczności dóbr, Jakie ma do wyboru chociaż wiadomo, że Jest ona wielkością niewymierną, Pareto przyjmuje, że konsument potrafi Jedynie ocenić, która z możliwości Jest lepsza lub obojętna, i nie maksymalizując żadnej wielkości zawsze wybiera możliwość najlepszą. Posługując się przykładem dwóch dóbr Pareto Ilustruje funkcję wyboru konsumenta graficznie na dwuwymiarowym wykresie za pomocą systemu krzywych obojętności.Alternatywami są tu różne ilościowe kombinacje dobra y i dobra x. Krzywa obojętności łączy wszystkie kombinacje warościowe dóbr x i y lub w systemie uogólnionym wszelkich dóbr, które z punktu widzenia konsumenta są obojętne. Takich krzywych można wyprowadzić dowolną liczbę. Każda wyżej położona krzywa obojętności reprezentuje możliwości korzystniejsze; przy danej ilości Jednego dobra w miarę przesuwania się na wyższą krzywą ilość drugiego dobra wzrasta. Krzywe te można odpowiednio ponumerować (por. wykres). Każda kolejna krzywa przy posuwaniu się w górę oznacza wyższy poziom. Często też system krzywych określa się mianem mapy lub skali ip. Pareto mówił o niższych i wyższych poziomach „zadowolenia”, o „pożądalności”, co niewątpliwie sugeruje określone stany psychiczne konsumenta. Obecnie teoretycy odcinają się od wszelkich pozorów niepotrzebnego psychologizowania. Mówi się natomiast, że konsument z dostępnych mu alternatyw wybiera zawsze tę, która w jego skali p. zajmuje najwyższe miejsce nie rozpatrując, jakie motywy sprawiły, że zajęła ona to położenie. Krzywe obojętności są wypukłe względem początku układu. Jest to konieczne, aby wybór dokonywany przez konsumenta mógł być określony w sposób jednoznaczny. Stąd też nachylenie krzywych obojętności maleje przy posuwaniu się w prawo od początku układu. Wyraża to malejącą stopę substytucji dobra y względem dobra x. Krzywe obojętności nie mogą się przecinać ani stykać. Przedstawiony wyżej system zakłada, że konsument potrafi uporządkować stojące przed nim alternatywy na wyższe, niższe lub obojętne. Uporządkowanie uwzględniające alternatywy obojętne określa się mianem uporządkowania słabego weak order Ing. Przy uporządkowywaniu muszą być spełnione dwa warunki: 1. spoistości conslstency condition, jeżeli w Jednej sytuacji konsument przedkłada jedną możliwość nad drugą, to postąpi tak samo w każdej odmiennej sytuacji; 2. przechodniości translttvlty condition, jeżeli konsument mając do wyboru alternatywę A i B wybiera A, zaś mając do wyboru alternatywę B i C wybiera B, to mając do wyboru alternatywę A i C wybierze możliwość A dlatego właśnie krzywe obojętności nie mogą się na wykresie przecinać ani stykać. Nowszą koncepcją systemu p. Jest założenie uporządkowania ostrego strong ordertng.tj. takiego, które dopuszcza tylko wyższe i niższe pozycje w skali p., wyklucza natomiast możliwość pozycji obojętnych. Zakładając ostre uporządkowanie P. A. Samuelson wyprowadził tzw. teorią p. ujawnionych (revealed preferences), tj. zespół definicji 1 założeń pozwalających odtworzyć system p. konsumenta na podstawie dokonywanego przez niego wyboru dóbr na rynku w różnych sytuacjach cenowo-dochodowych. Uporządkowanie takie nie wyklucza posługiwania się krzywymi o właściwościach podobnych do krzywych obojętności z tą Jednak różnicą, że krzywe te są jedynie liniami odgraniczającymi warianty bardziej korzystne od mniej korzystnych, natomiast punkty na tych krzywych są ostro uporządkowane. Koncepcja systemu p. jest tylko hipotezą, która ma wyjaśniać rzeczywiste zachowanie się konsumenta na rynku. Powstaje zatem pytanie, w Jakim stopniu hipoteza ta jest zgodna z rzeczywistością Trudno przypuszczać, aby wybór dokonywany przez pojedynczego konsumenta cechowała pełna spoistość i konsekwencja. Przeciętny konsument nie potrafi uporządkować wielu towarów w system preferencyjny albo nie chce zadać sobie trudu, aby to uczynić. Dlatego też na decyzje konsumentów wpływają często przypadkowe Impulsy zewnętrzne. Nie przekreśla to Jednak teorii. Dla polityki gospodarczej bowiem większe znaczenie ma możliwość wyjaśnienia i przewidzenia zachowania się zbiorowości ludzi niż pojedynczego konsumenta. Indywidualne p. konsumenta kształtują się pod wpływem: 1. wrodzonych mu właściwości psychofizycznych; 2. środowiska, w którym się wychował, żyje 1 pracuje; 3. Innych środowisk. Statystyka budżetów rodzinnych stanowi podstawowe źródło informacji o zachowaniu się konsumentów. O ile pojedyncze budżety wykazują sporo nie dających się bliżej wytłumaczyć nieregularności, o tyle grupowe budżety określonych środowisk społecznych potwierdzają z dużym przybliżeniem założenia teoretyczne. Środowisko społeczne jest najważniejszym czynnikiem kształtującym zbiorowe p. W ujęciu grupowym p. indywidualnych konsumentów w znacznym stopniu znoszą się, wyłania się natomiast historycznie uwarunkowany obraz p. określonej grupy społecznej. Analiza grupowych budżetów rodzinnych wykazuje dużą zgodność z założeniami teoretycznymi. Hipoteza rygorystycznie uporządkowanego systemu p. staje się więc bardziej prawdopodobna, gdy odnosi się ją nie do Jednostkowych, lecz do środowiskowych p., nie przestaje jednak być nadal tylko hipotezą. P. środowiskowe stosunkowo bardziej stabilne niż p. Jednostkowe ulegają jednak zmianom w czasie. Przy badaniach popytu usiłuje się te zmiany uchwycić za pomocą obliczania trendów. Ta zmienność p. w czasie choć ograniczona i możliwość ich kształtowania stanowi główną słabość hipotezy rygorystycznie uporządkowanego systemu p.Pojęcie ,,p.” zostało wprowadzone w celu wyjaśnienia zachowania się konsumenta na rynku, ale używane Jest również w odniesieniu do potrzeb społecznych odczuwanych przez poszczególne Jednostki, Jak sprawiedliwość społeczna, ambicja narodowa, stan gospodarczy kraju, konsumpcja zbiorowa. Każdy świadomy obywatel skłonny Jest w określonym stopniu do ograniczenia swoich potrzeb indywidualnych na rzecz potrzeb społecznych, zatem p. odnoszące się do potrzeb indywidualnych 1 potrzeb społecznych stanowią pewną całość. Różnica między nimi polega na tym, że w dziedzinie potrzeb osobistych wyboru dokonuje Jednostka, w zakresie natomiast potrzeb społecznych wybór z natury rzeczy należy do państwa. Państwo dokonuje selekcji p. społecznych usuwając z nich elementy sprzeczne lub Irracjonalne w tym sensie mówimy o p. państwa. P. państwa dotyczą Jednak nie tylko potrzeb społecznych, lecz również tych potrzeb Indywidualnych, które albo sprzyjają realizacji celów społecznych Jak potrzeby kulturalne, albo też im szkodzą np. alkohol czy narkotyki. P. indywidualne odnoszące się zarówno do potrzeb indywidualnych, Jak i społecznych są wynikiem procesów historycznych. Mogą więc zawierać elementy irracjonalne. P. państwa natomiast, a zwłaszcza te elementy, które państwo wnosi do p. społecznych, muszą być oparte na obiektywnych, racjonalnych przesłankach. P. państwa mają więc inny charakter, stąd też między nimi a p. indywidualnymi mogą powstawać rozbieżnosci. w dłuższych Jednak okresach nie mogą one wykraczać poza określone granice. Zbyt wielkie bowiem rozbieżności powodują niezadowolenie społeczne, co jest sprzeczne z p. państwa socjalistycznego. Państwo natomiast może kształtować p. indywidualne przez różnego rodzaju akcje uświadamiające.