ZBYT
pierwsza faza cyklu obrotu towarowego, w którym towar przechodzi ze sfery produkcji do sfery zużycia; . jednostki obrotu zajmujące się organizacją z. wyrobów określonej gałęzi przemysłu, zwłaszoza sprzedażą surowców materiałów oraz maszyn i urządzeń przeznaczonych na cele zaopatrzenia materiałowo-technicznego i inwestycyjnego. Wyroby gotowe w pierwszej fazie cyklu obrotu towarowego realizowane są wg ceny z., odpowiadającej kosztom wytworzenia plus ustalony zysk fabryczny ( ceny fabryczne). Jednostki z. realizujące produkcję zakładów wytwórczych otrzymują od nich ustaloną prowizję. Rozróżnia się następujące formy z.: Z. bezpośredni — towary dostarczane są przez zakład produkcyjny bezpośrednio użytkownikowi. Z. tranzytowy (organizowany, rozliczany) — dostawa towarów kierowana Jest bezpośrednio z zakładu produkcyjnego do użytkownika, z tym jednak, że sama transakcja jest organizowana przez Jednostki z.Z. składowy — zaopatrzenie odbiorców odbywa się ze składów Jednostek z. Centrale z. dysponują własnymi branżowymi składnicami: centralnymi — obsługującymi odbiorców w całym kraju; terenowymi — obsługującymi określony rejon (województwo) kraju. Centralne składnice z. gromadzą (w ramach normatywów towarowych) planowo dostarczane ze sfery produkcji towary: sezonowe; wynikające z długich serii produkcyjnych, których podaż przekracza aktualny popyt; rezerwy towarowe. Centralne składnice z. dokonują zakupów rozprowadzają towary określonej branży zarówno produkcji krajowej, jak i pochodzące od dostawców zagranicznych (Import uzupełniający — komplementarny lub substytucyjny). Jednostki z. spełniają następujące funkcje: dokonują analizy rynku z., ustalają asortyment wyrobów ilości produkcji, sporządzają bilanse materiałowo-techniczne, sporządzają prognozy z. W socjalistycznej gospodarce planowej aparat z. obsługuje ekonomiczny podział produktu społecznego (na cele zaopatrzenia produkcyjnego, inwestycji, zużycia zbiorowego, rynku konsumpcyjnego, eksportu) oraz podział towarów między poszczególne jednostki gospodarcze (przedsiębiorstwa produkcyjne, centrale handlu wewnętrznego hurtowe detaliczne, centrale handlu zagranicznego, instytucje społeczne itp.). Jednostki z. (biura z. oraz centrale z.) w PRL wchodzą w skład właściwych zjednoczeń przemysłu. ZDOLNOŚĆ PRODUKCYJNA możliwość wytworzenia w pewnym okresie określonej ilości produkcji. Zgodnie z obowiązującą metodologią z.p. jest to maksymalna ilość produkcji, którą można uzyskać na poszczególnych stanowiskach pracy, oddziałach i wydziałach oraz w całych zakładach przedsiębiorstwach w optymalnych warunkach techniczno-organizacyjnych i ekonomicznych. Z.p. można też określać dla całych grup produkcji (np. tzw. branż w przemyśle), przy czym w tym przypadku opracowuje się ją Jedynie dla najważniejszych wyrobów. Z.p. oblicza się dla okresów rocznych i wieloletnich, a w niektórych przypadkach także dla kwartałów, miesięcy dni. Z.p. wyraża się w takich samych jednostkach naturalnych, w Jakich określa się program produkcji, tj. w tonach, metrach bieżących, jednostkach objętości czy też w Jednostkach charakteryzujących cechy eksploatacyjne wyrobów (np. moc) lub w naturalnych Jednostkach asortymentu umownego. Prawidłowe określenie z.p. Jest warunkiem zaplanowania najkorzystniejszej wielkości produkcji i Jej struktury asortymentowej, umożliwia też określenie właściwych kierunków i form postępu technicznego oraz prowadzenie efektywnej polityki w zakresie rozmieszczania produkcji, działalności inwestycyjnej, zatrudnienia itp. O z.p. przedsiębiorstwa decydują środki i przedmioty pracy oraz ludzie. Przy obliczaniu z.p. uwzględnia się następujące czynniki: . liczbę zainstalowanych maszyn urządzeń i ich charakterystykę techniczną, a także wielkość powierzchni produkcyjnej; . Jakość stosowanych surowców, materiałów (kształt, wymiary, właściwości fizyczne i mechaniczne) i paliwa technologicznego; . technologię organizację produkcji; . cechy produkowanych wyrobów (wymiary, kształt, pożądane właściwości). Znaczenie tych czynników nie Jest Jednakowe we wszystkich gałęziach grupach przemysłu. Najczęściej Jednak wśród czynników z.p. najważniejszą rolę odgrywają maszyny i aparaty, a szczególnie charakterystyka techniczna maszyn i urządzeń, decydująca o wydajności, oraz przyjęty czas pracy maszyn i aparatów. Przy obliczaniu z.p. bierze się pod uwagę tylko czynniki, które dają się mierzyć, przy czym normy charakteryzujące wpływ czynników powinny odpowiadać optymalnym warunkom techniczno-ekonomicznym. Oznacza to, że nie uwzględnia się strat i nieprawidłowości występujących w gospodarce środkami trwałymi, a więc wydajności niższej od tej, Jaką należy uzyskać, i strat czasu pracy maszyn i urządzeń. Nie są też brane pod uwagę skutki niewłaściwej organizacji produkcji (Jeśli to obniża wydajność maszyn) lub też konsekwencje żle dobranych materiałów i surowców.Z.p. obliczona przy założeniu optymalnego doboru i pełnego wykorzystania czynników nie zawsze może być aktualnie osiągalna. Ma to np. miejsce, gdy przedsiębiorstwo otrzymuje materiały o nieodpowiednich cechach lub gdy niekorzystna struktura parku maszynowego utrudnia Jego pełne wykorzystanie. W tych warunkach plan produkcji będzie budowany na podstawie innych norm niż te, które stosuje się przy ustalaniu z.p.Z.p. oblicza się dla wszystkich jednostek produkcyjnych przedsiębiorstwa, jednak ustalając potencjał produkcyjny całego przedsiębiorstwa uwzględnia się tylko stanowiska produkcji podstawowej. Z.p. pozostałych odcinków powinna zapewnić prawidłową obsługę głównych procesów produkcyjnych. Z.p. Jednostki złożonej z wielu różnorodnych ogniw, realizujących poszczególne fazy procesu produkcyjnego, nie Jest zwykle w pełni zharmonizowana. W takim przypadku poziom z.p. określa odcinek (jeden lub więcej), będący głównym ogniwem, a więc ten, w którym mają miejsce podstawowe stadia procesu technologicznego (najbardziej pracochłonne najbardziej złożone operacje), gdzie skupiona Jest znaczna część środków trwałych lub wykorzystuje się kosztowne, unikalne i trudno dostępne urządzenia. Taki sposób obliczania kieruje uwagę na odcinki decydujące o dalszym rozwoju produkcji. Przedmiotem szczególnej uwagi powinno być wykrycie wąskich przekrojów, tj. odcinków o zbyt małej, w porównaniu z decydującym ogniwem, z.p. oraz usuwanie dysproporcji. Równolegle z obliczaniem z.p. ustala się stopień wykorzystania potencjału produkcyjnego przedsiębiorstwa i Jego części składowych. W tym celu dzieli się planową lub osiągniętą produkcję przez z.p. Współczynnik wykorzystania z.p. Jest stosowany Jako informacja przy opracowywaniu planu postępu technicznego i planu inwestycyjnego. Poprawa tego współczynnika może wiązać się także ze zmianami w asortymentowej strukturze produkcji lub w gospodarce materiałowej. Rezerwę z.p. stanowi Jej część nie wykorzystywana, czyli różnica między wielkościami przyjętymi do obliczania z.p. a aktualnie osiąganymi w przedsiębiorstwie. Ze względu na charakter rezerw i sposoby Ich wykorzystywania rozróżnia się intensywne rezerwy z.p., związane ze skróceniem czasu pracy maszyn potrzebnego na wytworzenie jednostki wyrobu, ekstensywne rezerwy z.p., związane z możliwością zwiększenia czasu pracy maszyn i urządzeń oraz obciążeniu powierzchni produkcyjnej. Pełne wykorzystanie rezerw z.p. wymaga różnorodnych działań, np. techniczno-organizacyjnej rekonstrukcji gospodarki narodowej, ulepszania prac inwestycyjnych, intensyfikacji postępu technicznego, zwiększania zmlanowości, ulepszania działalności re-montowo-konserwacyjnej, podnoszenia kwalifikacji kadr itp. ZASOBY PIENIĘŻNE LUDNOŚCI, składają się z zasobów gotówkowych oraz wkładów bankowych (na rachunkach bieżących lub na książeczkach oszczędnościowych); reprezentują one oszczędności pieniężne ludności ( oszczędności ludności). Wyróżnić można trzy czynniki (motywy) gromadzenia z.p.l.: . różne terminy uzyskiwania dochodów przez różne grupy ludności, dlatego — Jeśli bierzemy pod uwagę całą ludność — musi pozostawać u niej pewna suma zasobów pieniężnych nawet, gdyby każda jednostka dążyła do wydania całej sumy uzyskiwanych dochodów; ta część z.p.l. rośnie proporcjonalnie do wzrostu dochodów; . część swoich dochodów ludność odkłada na pewien czas na zakup dóbr trwałego użytku, których nie może nabyć z zasobów jednego okresu wypłat; w tym przypadku motywem gromadzenia z.p.l. nie jest oszczędność Jako cel sam w sobie, lecz określony wydatek konsumpcyjny; wzrost zatrudnienia, dochodów i udziału dóbr trwałego użytku w wydatkach konsumpcyjnych powoduje, że nowe oszczędności przekraczają — w skali całego społeczeństwa — wydatkowanie oszczędności uprzednio nagromadzonych; . część dochodów ludność oszczędza na cele bliżej nie sprecyzowane lub bardziej odległe (np. na starość), albo po prostu z nawyku oszczędzania (motyw przezorności).Z makroekonomicznego punktu widzenia każdy przyrost z.p.l. ma charakter oszczędności, odpowiada bowiem nie wydatkowanej części dochodów, a więc ograniczeniu popytu i konsumpcji w stosunku do dochodów ludności. Z tego punktu widzenia nie mają znaczenia ani motywy gromadzenia zasobów pieniężnych, ani forma ich przechowywania (w gotówce lub na rachunkach bankowych). W przypadku braku równowagi rynkowej występujących w związku z tym trudności w zakupie różnych towarów powstają „oszczędności przymiir sowe”. Odpowiadająca im część z.p.l. nie Jest wówczas wyrazem zmniejszania popytu. Ponieważ oszczędności takie mogą wystąpić w postaci zasobów gotówkowych i wkładów bankowych, nie można Jednoznacznie oceniać sytuacji rynkowej na podstawie zmian zasobów gotówkowych ludności.ZASOBY NATURALNE użyteczne dla człowieka naturalne składniki (elementy) środowiska geograficznego (przyrody); należą do nich użyteczne w określonych warunkach, czasie miejscu złoża minerałów, zasoby wodne, glebowe, roślinne i zwierzęce, formy terenu, warunki klimatyczne (warunki cieplne, opady, wiatry) oraz — wg niektórych autorów — położenie geograficzne, walory krajobrazu itp.; można podzielić Je na: . zasoby nlewyczerpywalne i niezmie-n i a n e przez użycie (nasłonecznienie, warunki położenia geograficznego); . zasoby nlewyczerpywalne, lecz z m i e n i a n e (większe zasoby wód, powietrza); . zasoby wyczerpywał n e, lecz odnawialne (np. lasy, ryby); . zasoby wyczerpywal-n e lub zmlenialne przez użycie i tylko częściowo odnawialne lub utrzy-mywalne (zasoby glebowe, warunki klimatu lokalnego mikroklimatu, wody, walory krajobrazu); . zasoby w y c z e r-pywalne i nieodnawialne (złoża mineralne), w tym: a) występujące w ilościach praktycznie nieograniczonych (dobra wolne), b) występujące w takiej obfitości, że nie ma obecnie potrzeby Ich oszczędzania (piasek, wiele kamieni budowlanych), c) występujące w Ilościach mniej lub więcej ograniczonych (złoża paliw, rud metali, kamieni szlachetnych). Z punktu widzenia sposobu użytkowania można wyróżnić destrukcyjne użytkowanie zasobów prowadzące do ich niszczenia lub wyczerpania (skrajne formy takiego użytkowania określa się mianem gospodarki rabunkowej) konserwacyjne (zachowawcze) użytkowanie zasobów, zmierzające do zachowania, odnawiania, rzadziej poprawy stanu zm. Przykładem destrukcyjnego użytkowania zasobów nieodnawialnych Jest nadmierna, rozrzutna eksploatacja złóż występujących w ograniczonych ilościach, pozostawianie części zasobów oraz innych zasobów mineralnych występujących Jednocześnie w złożu; przykładem nieprawidłowego użytkowania zasobów odnawialnych lub utrzymywal-nych Jest gospodarka rolna niszcząca gleby i powodująca ich erozję (np. monokultury, uprawa w poprzek poziomic na glebach łatwo zmywalnych), nadmierny wypas i zbyt duże odwodnienie łąk wskutek wadliwych melioracji, zatruwanie i zanieczyszczanie wód przez ścieki, zanieczyszczanie powietrza, wyniszczanie użytecznych elementów przyrody żywej (roślin lub zwierząt), wycinanie lasów w obrębie działów wodnych, na luźnych piaskach itp. Użytkowaniem konserwacyjnym z.n. Jest natomiast kompleksowa i pełna eksploatacja złóż, racjonalne stosowanie płodozmianu i nawożenie gleby, racjonalna gospodarka leśna lub rybna, kompleksowa gospodarka wodna itp. Użytkowanie destrukcyjne, znane Już ustrojom przed kapitalistycznym, Jest charakterystyczne zwłaszcza dla kapitalizmu, w którym do osiągnięcia maksymalnego zysku przedsiębiorcy dysponujący wysoką techniką nie cofają się przed najbardziej rabunkowymi metodami eksploatacji zasobów przyrody. Jako rezultat braku wiedzy lub lekkomyślności użytkowanie destrukcyjne nie obce Jest też warunkom, w których żyjemy. Użytkowanie konserwacyjne, Jakkolwiek stosowane w ograniczonych rozmiarach w ustrojach przed kapitalistycznych oraz w kapitalizmie (np. walka z erozją gleb w USA), zyskuje odpowiednie warunki dopiero w ustroju socjalistycznym, w ramach gospodarki planowej. Wymaga ono Jednak dobrego rozpoznania zarówno samych zasobów przyrody, Jak i dokładnej znajomości metod ich właściwego użytkowania.W związku z niszczeniem środowiska przyrodniczego wynikającym z gwałtownie rozwijających się w wielu krajach procesów industrializacji i urbanizacji, pogarszającym warunki życia człowieka, zagadnienie konserwacji z.n. w szerokim rozumieniu tego pojęcia nabrało w ostatnich latach szczególnego rozgłosu. Zagadnienie to zawarte w raporcie poddał pod dyskusję na forum ONZ w sekretarz generalny U Thant. Zwrócił on uwagę na krytyczną w wielu krajach sytuację, apelując do rządów o podjęcie prac nad ochroną środowiska życia człowieka. Zagadnienie to ma być przedmiotem dalszych dyskusji w ONZ.