stałe zwięk­szanie wielkości gospodarczych, dotyczą­cych przede wszystkim sił wytwór­czych, dochodu narodowego i kon­sumpcji społeczeństwa w określonym ty­pie stosunków produkcji. Wzrost sił wy­twórczych (obejmujących środki pro­dukcji i siłę roboczą) Jest niezbędnymwarunkiem wzrostu dochodu narodowe­go, który z kolei stanowi materialną podstawę wzrostu konsumpcji społeczeń­stwa. Główną rolę we w.g. odgrywa — akumulacja pewnej części dochodu naro­dowego. Powiększa ona istniejący już zasób majątku produkcyjnego (kapitału) i stwarza nowe miejsca pracy z reguły lepiej wyposażone na skutek postępu technicznego. Postępowi technicznemu towarzyszy również postęp wiedzy, na­uki, oświaty, kultury, ochrony zdrowia i wypoczynku, który wpływa na Jakość pracy, poziom kwalifikacji siły roboczej i tym samym na wzrost Jej wydajności. Akumulacja stwarza Jedynie potencjalne warunki wzrostu, które prowadzą do faktycznego wzrostu dochodu narodowe­go w zależności od wzrostu zatrudnienia i przede wszystkim wzrostu wydajności pracy. Ten ostatni czynnik decyduje bo­wiem w dłuższym okresie o wzroście do­chodu narodowego na mieszkańca i tym samym o wzroście stopy życiowej dane­go społeczeństwa. Tempo wzrostu do­chodu narodowego zależy w poważnym stopniu od charakteru panujących stosunków produkcji.W kapitalizmie o wzroście dochodu naro­dowego decyduje nie sam fakt zwiększa­nia zdolności produkcyjnych zasobu ka­pitału, ale przede wszystkim odpowiedni wzrost efektywnego popytu na dobra kapitałowe konsumpcyjne. Jeśli popyt wzrasta niedostatecznie, wówczas obser­wujemy zjawisko niepełnego wykorzy­stania zdolności produkcyjnych, co Jest z reguły trwałą cechą rozwiniętej gos­podarki kapitalistycznej. Wzrost efek­tywnego popytu związany Jest przede wszystkim ze wzrostem wydatków in­westycyjnych, które po pewnym okresie zwiększają zdolności produkcyjne gospo­darki kapitalistycznej. Pod wpływem różnych sprzeczności, wydatki inwesty­cyjne ulegają okresowo powtarzającym się załamaniom, które z kolei prowadzą do spadku zysków, dochodu narodowe­go, do wzrostu bezrobocia itp. W ten sposób w.g. w kapitalizmie przebiega przez powtarzające się nieregularne wa­hania cykliczne. Stąd też gospodarka ka­pitalistyczna w długim okresie nie może rozwijać się zgodnie z potencjalnymi możliwościami określonymi przez dostęp­ne zasoby siły roboczej oraz postęp tech­niczny.W socjalizmie w.g. realizowany jest pla­nowo przez państwo, które decyduje ogólnych wielkościach akumulacji głównych kierunkach inwestowania. W przeciwieństwie do kapitalizmu, p o-z o m dochodu narodowego nie jest wy­znaczany wielkością realizowanych inwe­stycji, a określany jest przez istniejące zdolności wytwórcze. W socjalizmie tak­że może wystąpić zjawisko niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Nie powinno ono jednak wynikać z nie­dostatecznego efektywnego popytu, Jak w przypadku gospodarki kapitalistycznej, a spowodowane być może niedociągnię­ciami organizacyjnymi, dysproporcjami techniczno-bllansowymi, błędami w pla­nowaniu itp., które mogą być stopniowo usuwane dzięki stałemu doskonaleniu metod planowania i zarządzania gospo­darką narodową. Tempo wzrostu do­chodu narodowego jest określone przez stopę inwestycji, przeciętną efektywność tych inwestycji oraz przez stopień po­prawy w wykorzystaniu aparatu wytwór­czego zatrudnionej siły roboczej. Ponie­waż w socjalizmie nie występują waha­nia koniunkturalne i stopa inwestycji wyznaczana jest bezpośrednio przez pań­stwo, wobec tego przeciętne tempo wzro­stu dochodu narodowego Jest z reguły wyższe od tempa w krajach kapitali­stycznych.W teorii ekonomii mechanizm w.g. przed­stawiany Jest w postaci modeli ( model w teorii ekonomicznej), stanowią­cych zespół logicznie zwartych założeń, w obrębie których ustalane są zasadni­cze związki ilościowe, zachodzące mię­dzy zmiennymi makroekonomicznymi. Model może być skonstruowany w po­staci opisowej lub występować Jako układ matematycznych równań zapisa­nych w postaci ogólnych symboli i ilu­strowanych określonymi wykresami. Oprócz licznej grupy modeli teoretycz­nych, próbujących rozmaicie przedsta­wić przyczyny, przebieg i skutki procesu akumulacji, obecnie w coraz większej liczbie krajów konstruuje się modele ekonometryczne. Różnią się one tym od modeli teoretycznych, że ich parametry wyznaczone są w sposób empiryczny na podstawie odpowiednich danych staty­stycznych o kształtowaniu się poszcze­gólnych zmiennych w przeszłości. Mode­le te stwarzają naukowe podstawy do konstruowania hipotezy przyszłego w.g. w danym kraju.Teoretyczne modele wzrostu gos­podarki kapitalistycznej koncentrują się wokół trzech następujących zagadnień: l. podejmowania decyzji dotyczących wielkości inwestycyjnych kapitalistycz­nych przedsiębiorców; . prawidłowości rządzących podziałem dochodu narodo­wego; . wyboru metod wytwarzania i stosowania różnych typów postępu technicznego. Wszystkie teorie w.g. za główne źródło wzrostu przyjmują aku­mulację kapitału i postęp techniczny, ale bardzo rozmaicie przedstawiają przebieg i skutki tych zjawisk. Klasyczna ekono­mia brużuazyjna próbowała wyjaśnić mechanizm i długofalowe tendencje w.g. przede wszystkim na podstawie ustalo­nych przez D. Ricardo ( — ) „praw” podziału dochodu narodowego między rentę, płace a zyski, zakładając przy tym, że zyski są w całości inwestowane, technika produkcji zaś jest dana i nie ulega zmianie. W.g. w długim okresie zmierza w kierunku stagnacji, gdyż zyski jako pozostałości po potrąceniu rent i płac wykazują stałą tendencję spadko­wą.Marksowska teoria w.g. wyka­zuje, że to nie masa zysku spada, lecz stopa zysku ma tendencję male­jącą pod wpływem postępu technicznego, który przejawia się w postaci wzrostu organicznego składu kapitału ( kapita­łu skład organiczny) wraz ze spadkiem stopy zysku, spada też stopa akumulacji kapitału. Wprowadzając efektywny po­pyt Jako samodzielny czynnik w.g. Marks wykazał, że akumulacja kapitału nie Jest procesem ciągłym, równomier­nym, a przebiega falami, przechodząc fa­zy kryzysu, depresji, ożywienia i wyso­kiej koniunktury. Towarzyszą temu wa­hania w wielkości bezrobocia, w stopniu wykorzystania aparatu wytwórczego itp. Bezrobocie Jest Jednak zjawiskiem sta­łym Jako nieuchronny skutek akumulacji kapitału w warunkach stale rosnącego organicznego składu kapitału. Procesowi akumulacji towarzyszy koncentracja centralizacja kapitału, prowadząca do powstania monopoli wywołujących Jako­ściowe zmiany w mechanizmie wzrostu i funkcjonowania gospodarki kapitali­stycznej, która przygotowuje obiektywne przesłanki rewolucyjnego przekształcenia stosunków kapitalistycznych w socjali­styczne.Metodologicznie odrębnym nurtem ba­dań w.g. były marksowskie schematy rozszerzonej reprodukcji. Na podsta­wie tych schematów G. A. Feldman w stworzył pionierski model w.g. dla stosunków socjalistycznych. M. Kaleckl ( — ) nadał marksowskim schema­tom interpretację popytową, wyprowa­dzając z niej podstawową tezę, że wy­datki inwestycyjne określają zyski, a przy stałej stopie eksploatacji również dochód narodowy i zatrudnienie. Na tej podstawie zbudował on model wahań ko­niunkturalnych wokół rosnącego tren­du.Współczesne neoklasyczne mo­dele w.g. koncentrują się głównie wokół wyboru technik produkcji, postę­pu technicznego i sposobu mierzenia ka­pitału. Podział dochodu narodowego związany natomiast został z funkcją pro­dukcji skonstruowaną wg zasad krańco­wej produkcyjności czynników wytwór­czych. Wielkość wydatków inwestycyj­nych określana Jest w każdym neokla-sycznym modelu przez wielkość nagro­madzonych oszczędności pochodzących w całości z zysków. Zakłada się zawsze, że w.g. Jest realizowany w warunkach doskonałej konkurencji przy pełnym wykorzystaniu kapitału i pełnym zatrud­nieniu siły roboczej. Przy tych założe­niach o w.g. decydują wyłącznie czynni­ki wpływające na podaż, a nie efektyw­ny popyt. Neoklasyczne modele w.g. są zazwyczaj wysoce sformalizowane mate­matycznie niewiele mają wspólnego z rzeczywistością gospodarki kapitali­stycznej.Znacznie większy stopień realizmu wy­kazują keynesowskie teorie w.g. opracowane po II wojnie świato­wej. Za podstawę przyjmują one domi­nującą rolę czynnika efektywnego popy­tu we w.g., wobec tego główny nacisk położony Jest w nich na funkcję decyzji inwestycyjnych i problematykę podziału dochodu narodowego. Wyraźnie podkre­śla się w tych modelach podwójny cha­rakter wydatków inwestycyjnych, które z jednej strony tworzą nowy efektywny popyt, z drugiej zaś po pewnym czasie rozszerzają zdolności wytwórcze gospo­darki kapitalistycznej. Równowaga może być utrzymana tylko pod warunkiem,że efektywny popyt będzie rósł równo­miernie ze wzrostem zdolności wytwór­czych. Stwierdza sie w nich jednak, że kapitalizm nie jest w stanie spełnić tych warunków, dlatego w.g. przybiera nie­uchronnie formę wahań cyklicznych, którym towarzyszy bezrobocie i niepeł­ne wykorzystanie aparatu wytwórczego. Podczas gdy w modelach keynesowskich typu Harroda-Domara wyrażona jest optymistyczna wiara w możliwość całko­witego usunięcia lub przynajmniej po­ważnego złagodzenia tych negatywnych zjawisk, pod warunkiem jednak szero­kiego stosowania interwencjonizmu państwowego, to z modelu Kaleckiego wynikają mniej optymistyczne wnioski, dotyczące efektywnego funkcjonowania rozwiniętej gospodarki kapitalistycznej. Poza tym w modelach Harroda-Domara nie występują czynniki bezpośrednio określające długofalowy trend W.g. Ka-lecki natomiast zbudował model wahań cyklicznych wokół rosnącej linii trendu, określonej przez szeroko pojęte innowa­cje techniczne (wynalazki), bez których gospodarka kapitalistyczna pozostałaby statyczna.W latach -tych zaczęto rozwijać n o-we teorie w.g. odnoszące się do słabo rozwiniętych krajów kapitalistycz­nych. Węzłowym problemem dla tych krajów Jest wybór metod i kierunków uprzemysłowienia, określenia źródeł aku­mulacji, ustalenia związków ze świa­tem zewnętrznym, przepływu dóbr i siły roboczej między przemysłem a rolnic­twem ltp. Marksistowska koncepcja w.g. podkreśla niezbędność wielu reform spo­łecznych i instytucjonalnych jako wa­runku szybkiego w.g. niepowtarzalność tej drogi uprzemysłowienia, po Jakiej w przeszłości kroczyły rozwinięte obec­nie kraje kapitalistyczne. Spór o wybór koncepcji w.g. krajów tzw. trzeciego świata ma duży wpływ polityczno-gos-podarczy na ukształtowanie ostatecznych wyników trwającego współzawodnictwa między kapitalizmem a socjalizmem. Teoria w.g. w socjalizmie znajduje się dopiero w początkowym stadium rozwo­ju. Dotychczasowe badania koncentro­wały się wokół czynników wzrostu do­chodu narodowego (tzn. zatrudnienia, wydajności pracy, nakładów inwestycyj­nych, ich efektywności, usprawnień orga­nizacyjno-technicznych ltp.), optymalne­go poziomu kapitałochłonnoścl produkcji, różnych typów postępu technicznego, granic przyspieszenia i zwolnienia tem­pa wzrostu dochodu narodowego w wa­runkach istnienia rezerw siły roboczej i przy pełnym zatrudnieniu. Problemy te rozpatrywano z punktu widzenia kształtowania się konsumpcji społeczeń­stwa w krótkim i długim okresie, bilan­su handlu zagranicznego i innych ogra­niczeń w.g. Punktem wyjścia do analizy tych wielkości Jest znana formuła tem­pa wzrostu dochodu narodowego, okre­ślonego przez czynniki inwestycyjne i pozainwestycyjne. Jej autorem był M. Kaleckl. Mimo że Jej znaczenie praktycz­ne Jest niewielkie, iormuła ta spełniła pozytywną i inspirującą rolę w rozwoju teorii w.g. w socjalizmie. Ze względu na prostą konstrukcję Jest ona również użytecznym instrumentem ułatwiającym w dydaktyce wyjaśnienie podstawowych problemów w.g. Zasadniczym jej man­kamentem jest niezdolność do uwzględ­nienia istotnych dla procesu wzrostu strukturalnych zmian w całej gospodarce narodowej. Wychodząc z Jej podstaw zbyt jednostronnie koncentrowano się na określaniu charakteru i funkcjonalnych zależności między zmianami poszczegól­nych czynników w.g. oraz na doskona­leniu formalnych instrumentów analizy. Nie negując wartości poznawczej meto­dologicznej tego typu badań, należy rów­nocześnie dostrzegać problemy niedosta­tecznie zbadane lub wręcz Jeszcze nie podjęte, np. dotychczas nie podjęto ba­dań zmierzających do ustalenia zależno­ści między zmianami poszczególnych czynników wzrostu a odpowiednimi zmianami w samej strukturze pro­dukcji, nie ustalono prawidłowości rządzących ruchem czynników pro­dukcji w skali historycznej, nie pokazano zasadniczych źródeł głów­nych kierunków zmian poszczególnych czynników wzrostu. Analiza teoretyczna oderwana była często od szeroko pojmo­wanych procesów społeczno-ekonomicz-nych i od warunków instytucjonalnych. Istnieje zatem potrzeba analizowania procesu w.g. na szerokim tle zmian wiel­kich struktur społecznych, które stano­wią część składową procesu rozwoju his­torycznego. Teoria w.g. musi szukać praw w rzeczywistym procesie rozwoju ekonomicznego, musi ona również ko­rzystać z osiągnięć naukowych dyscyplin pokrewnych. Takiej teorii nie można stworzyć opierając się Jedynie na mode­lach matematycznych, mimo że modele te mogą stanowić pewien ogólny szkie­let teorii w.g.Ten krótki przegląd różnych teorii w.g. wykazuje, że problemy długookresowej dynamiki wyraźnie dominują w bada­niach naukowych nie tylko w krajach socjalistycznych, ale także w krajach trzeciego świata i w wysoko rozwinię­tych krajach kapitalistycznych. Przy czym w ostatnich latach następuje wy­raźne przesunięcie z badań typu ex post na badania ex artte czynników wzrostu formułowania przesłanek strategii roz­woju. W ten sposób w.g. przekształca się w coraz większym stopniu w Jeden z podstawowych wskaźników realizacji celów polityki narodowej w różnych krajach.

Comments

comments