WZROST GOSPODARCZY

stałe zwiększanie wielkości gospodarczych, dotyczących przede wszystkim sił wytwórczych, dochodu narodowego i konsumpcji społeczeństwa w określonym typie stosunków produkcji. Wzrost sił wytwórczych (obejmujących środki produkcji i siłę roboczą) Jest niezbędnymwarunkiem wzrostu dochodu narodowego, który z kolei stanowi materialną podstawę wzrostu konsumpcji społeczeństwa. Główną rolę we w.g. odgrywa — akumulacja pewnej części dochodu narodowego. Powiększa ona istniejący już zasób majątku produkcyjnego (kapitału) i stwarza nowe miejsca pracy z reguły lepiej wyposażone na skutek postępu technicznego. Postępowi technicznemu towarzyszy również postęp wiedzy, nauki, oświaty, kultury, ochrony zdrowia i wypoczynku, który wpływa na Jakość pracy, poziom kwalifikacji siły roboczej i tym samym na wzrost Jej wydajności. Akumulacja stwarza Jedynie potencjalne warunki wzrostu, które prowadzą do faktycznego wzrostu dochodu narodowego w zależności od wzrostu zatrudnienia i przede wszystkim wzrostu wydajności pracy. Ten ostatni czynnik decyduje bowiem w dłuższym okresie o wzroście dochodu narodowego na mieszkańca i tym samym o wzroście stopy życiowej danego społeczeństwa. Tempo wzrostu dochodu narodowego zależy w poważnym stopniu od charakteru panujących stosunków produkcji.W kapitalizmie o wzroście dochodu narodowego decyduje nie sam fakt zwiększania zdolności produkcyjnych zasobu kapitału, ale przede wszystkim odpowiedni wzrost efektywnego popytu na dobra kapitałowe konsumpcyjne. Jeśli popyt wzrasta niedostatecznie, wówczas obserwujemy zjawisko niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych, co Jest z reguły trwałą cechą rozwiniętej gospodarki kapitalistycznej. Wzrost efektywnego popytu związany Jest przede wszystkim ze wzrostem wydatków inwestycyjnych, które po pewnym okresie zwiększają zdolności produkcyjne gospodarki kapitalistycznej. Pod wpływem różnych sprzeczności, wydatki inwestycyjne ulegają okresowo powtarzającym się załamaniom, które z kolei prowadzą do spadku zysków, dochodu narodowego, do wzrostu bezrobocia itp. W ten sposób w.g. w kapitalizmie przebiega przez powtarzające się nieregularne wahania cykliczne. Stąd też gospodarka kapitalistyczna w długim okresie nie może rozwijać się zgodnie z potencjalnymi możliwościami określonymi przez dostępne zasoby siły roboczej oraz postęp techniczny.W socjalizmie w.g. realizowany jest planowo przez państwo, które decyduje ogólnych wielkościach akumulacji głównych kierunkach inwestowania. W przeciwieństwie do kapitalizmu, p o-z o m dochodu narodowego nie jest wyznaczany wielkością realizowanych inwestycji, a określany jest przez istniejące zdolności wytwórcze. W socjalizmie także może wystąpić zjawisko niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Nie powinno ono jednak wynikać z niedostatecznego efektywnego popytu, Jak w przypadku gospodarki kapitalistycznej, a spowodowane być może niedociągnięciami organizacyjnymi, dysproporcjami techniczno-bllansowymi, błędami w planowaniu itp., które mogą być stopniowo usuwane dzięki stałemu doskonaleniu metod planowania i zarządzania gospodarką narodową. Tempo wzrostu dochodu narodowego jest określone przez stopę inwestycji, przeciętną efektywność tych inwestycji oraz przez stopień poprawy w wykorzystaniu aparatu wytwórczego zatrudnionej siły roboczej. Ponieważ w socjalizmie nie występują wahania koniunkturalne i stopa inwestycji wyznaczana jest bezpośrednio przez państwo, wobec tego przeciętne tempo wzrostu dochodu narodowego Jest z reguły wyższe od tempa w krajach kapitalistycznych.W teorii ekonomii mechanizm w.g. przedstawiany Jest w postaci modeli ( model w teorii ekonomicznej), stanowiących zespół logicznie zwartych założeń, w obrębie których ustalane są zasadnicze związki ilościowe, zachodzące między zmiennymi makroekonomicznymi. Model może być skonstruowany w postaci opisowej lub występować Jako układ matematycznych równań zapisanych w postaci ogólnych symboli i ilustrowanych określonymi wykresami. Oprócz licznej grupy modeli teoretycznych, próbujących rozmaicie przedstawić przyczyny, przebieg i skutki procesu akumulacji, obecnie w coraz większej liczbie krajów konstruuje się modele ekonometryczne. Różnią się one tym od modeli teoretycznych, że ich parametry wyznaczone są w sposób empiryczny na podstawie odpowiednich danych statystycznych o kształtowaniu się poszczególnych zmiennych w przeszłości. Modele te stwarzają naukowe podstawy do konstruowania hipotezy przyszłego w.g. w danym kraju.Teoretyczne modele wzrostu gospodarki kapitalistycznej koncentrują się wokół trzech następujących zagadnień: l. podejmowania decyzji dotyczących wielkości inwestycyjnych kapitalistycznych przedsiębiorców; . prawidłowości rządzących podziałem dochodu narodowego; . wyboru metod wytwarzania i stosowania różnych typów postępu technicznego. Wszystkie teorie w.g. za główne źródło wzrostu przyjmują akumulację kapitału i postęp techniczny, ale bardzo rozmaicie przedstawiają przebieg i skutki tych zjawisk. Klasyczna ekonomia brużuazyjna próbowała wyjaśnić mechanizm i długofalowe tendencje w.g. przede wszystkim na podstawie ustalonych przez D. Ricardo ( — ) „praw” podziału dochodu narodowego między rentę, płace a zyski, zakładając przy tym, że zyski są w całości inwestowane, technika produkcji zaś jest dana i nie ulega zmianie. W.g. w długim okresie zmierza w kierunku stagnacji, gdyż zyski jako pozostałości po potrąceniu rent i płac wykazują stałą tendencję spadkową.Marksowska teoria w.g. wykazuje, że to nie masa zysku spada, lecz stopa zysku ma tendencję malejącą pod wpływem postępu technicznego, który przejawia się w postaci wzrostu organicznego składu kapitału ( kapitału skład organiczny) wraz ze spadkiem stopy zysku, spada też stopa akumulacji kapitału. Wprowadzając efektywny popyt Jako samodzielny czynnik w.g. Marks wykazał, że akumulacja kapitału nie Jest procesem ciągłym, równomiernym, a przebiega falami, przechodząc fazy kryzysu, depresji, ożywienia i wysokiej koniunktury. Towarzyszą temu wahania w wielkości bezrobocia, w stopniu wykorzystania aparatu wytwórczego itp. Bezrobocie Jest Jednak zjawiskiem stałym Jako nieuchronny skutek akumulacji kapitału w warunkach stale rosnącego organicznego składu kapitału. Procesowi akumulacji towarzyszy koncentracja centralizacja kapitału, prowadząca do powstania monopoli wywołujących Jakościowe zmiany w mechanizmie wzrostu i funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej, która przygotowuje obiektywne przesłanki rewolucyjnego przekształcenia stosunków kapitalistycznych w socjalistyczne.Metodologicznie odrębnym nurtem badań w.g. były marksowskie schematy rozszerzonej reprodukcji. Na podstawie tych schematów G. A. Feldman w stworzył pionierski model w.g. dla stosunków socjalistycznych. M. Kaleckl ( — ) nadał marksowskim schematom interpretację popytową, wyprowadzając z niej podstawową tezę, że wydatki inwestycyjne określają zyski, a przy stałej stopie eksploatacji również dochód narodowy i zatrudnienie. Na tej podstawie zbudował on model wahań koniunkturalnych wokół rosnącego trendu.Współczesne neoklasyczne modele w.g. koncentrują się głównie wokół wyboru technik produkcji, postępu technicznego i sposobu mierzenia kapitału. Podział dochodu narodowego związany natomiast został z funkcją produkcji skonstruowaną wg zasad krańcowej produkcyjności czynników wytwórczych. Wielkość wydatków inwestycyjnych określana Jest w każdym neokla-sycznym modelu przez wielkość nagromadzonych oszczędności pochodzących w całości z zysków. Zakłada się zawsze, że w.g. Jest realizowany w warunkach doskonałej konkurencji przy pełnym wykorzystaniu kapitału i pełnym zatrudnieniu siły roboczej. Przy tych założeniach o w.g. decydują wyłącznie czynniki wpływające na podaż, a nie efektywny popyt. Neoklasyczne modele w.g. są zazwyczaj wysoce sformalizowane matematycznie niewiele mają wspólnego z rzeczywistością gospodarki kapitalistycznej.Znacznie większy stopień realizmu wykazują keynesowskie teorie w.g. opracowane po II wojnie światowej. Za podstawę przyjmują one dominującą rolę czynnika efektywnego popytu we w.g., wobec tego główny nacisk położony Jest w nich na funkcję decyzji inwestycyjnych i problematykę podziału dochodu narodowego. Wyraźnie podkreśla się w tych modelach podwójny charakter wydatków inwestycyjnych, które z jednej strony tworzą nowy efektywny popyt, z drugiej zaś po pewnym czasie rozszerzają zdolności wytwórcze gospodarki kapitalistycznej. Równowaga może być utrzymana tylko pod warunkiem,że efektywny popyt będzie rósł równomiernie ze wzrostem zdolności wytwórczych. Stwierdza sie w nich jednak, że kapitalizm nie jest w stanie spełnić tych warunków, dlatego w.g. przybiera nieuchronnie formę wahań cyklicznych, którym towarzyszy bezrobocie i niepełne wykorzystanie aparatu wytwórczego. Podczas gdy w modelach keynesowskich typu Harroda-Domara wyrażona jest optymistyczna wiara w możliwość całkowitego usunięcia lub przynajmniej poważnego złagodzenia tych negatywnych zjawisk, pod warunkiem jednak szerokiego stosowania interwencjonizmu państwowego, to z modelu Kaleckiego wynikają mniej optymistyczne wnioski, dotyczące efektywnego funkcjonowania rozwiniętej gospodarki kapitalistycznej. Poza tym w modelach Harroda-Domara nie występują czynniki bezpośrednio określające długofalowy trend W.g. Ka-lecki natomiast zbudował model wahań cyklicznych wokół rosnącej linii trendu, określonej przez szeroko pojęte innowacje techniczne (wynalazki), bez których gospodarka kapitalistyczna pozostałaby statyczna.W latach -tych zaczęto rozwijać n o-we teorie w.g. odnoszące się do słabo rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Węzłowym problemem dla tych krajów Jest wybór metod i kierunków uprzemysłowienia, określenia źródeł akumulacji, ustalenia związków ze światem zewnętrznym, przepływu dóbr i siły roboczej między przemysłem a rolnictwem ltp. Marksistowska koncepcja w.g. podkreśla niezbędność wielu reform społecznych i instytucjonalnych jako warunku szybkiego w.g. niepowtarzalność tej drogi uprzemysłowienia, po Jakiej w przeszłości kroczyły rozwinięte obecnie kraje kapitalistyczne. Spór o wybór koncepcji w.g. krajów tzw. trzeciego świata ma duży wpływ polityczno-gos-podarczy na ukształtowanie ostatecznych wyników trwającego współzawodnictwa między kapitalizmem a socjalizmem. Teoria w.g. w socjalizmie znajduje się dopiero w początkowym stadium rozwoju. Dotychczasowe badania koncentrowały się wokół czynników wzrostu dochodu narodowego (tzn. zatrudnienia, wydajności pracy, nakładów inwestycyjnych, ich efektywności, usprawnień organizacyjno-technicznych ltp.), optymalnego poziomu kapitałochłonnoścl produkcji, różnych typów postępu technicznego, granic przyspieszenia i zwolnienia tempa wzrostu dochodu narodowego w warunkach istnienia rezerw siły roboczej i przy pełnym zatrudnieniu. Problemy te rozpatrywano z punktu widzenia kształtowania się konsumpcji społeczeństwa w krótkim i długim okresie, bilansu handlu zagranicznego i innych ograniczeń w.g. Punktem wyjścia do analizy tych wielkości Jest znana formuła tempa wzrostu dochodu narodowego, określonego przez czynniki inwestycyjne i pozainwestycyjne. Jej autorem był M. Kaleckl. Mimo że Jej znaczenie praktyczne Jest niewielkie, iormuła ta spełniła pozytywną i inspirującą rolę w rozwoju teorii w.g. w socjalizmie. Ze względu na prostą konstrukcję Jest ona również użytecznym instrumentem ułatwiającym w dydaktyce wyjaśnienie podstawowych problemów w.g. Zasadniczym jej mankamentem jest niezdolność do uwzględnienia istotnych dla procesu wzrostu strukturalnych zmian w całej gospodarce narodowej. Wychodząc z Jej podstaw zbyt jednostronnie koncentrowano się na określaniu charakteru i funkcjonalnych zależności między zmianami poszczególnych czynników w.g. oraz na doskonaleniu formalnych instrumentów analizy. Nie negując wartości poznawczej metodologicznej tego typu badań, należy równocześnie dostrzegać problemy niedostatecznie zbadane lub wręcz Jeszcze nie podjęte, np. dotychczas nie podjęto badań zmierzających do ustalenia zależności między zmianami poszczególnych czynników wzrostu a odpowiednimi zmianami w samej strukturze produkcji, nie ustalono prawidłowości rządzących ruchem czynników produkcji w skali historycznej, nie pokazano zasadniczych źródeł głównych kierunków zmian poszczególnych czynników wzrostu. Analiza teoretyczna oderwana była często od szeroko pojmowanych procesów społeczno-ekonomicz-nych i od warunków instytucjonalnych. Istnieje zatem potrzeba analizowania procesu w.g. na szerokim tle zmian wielkich struktur społecznych, które stanowią część składową procesu rozwoju historycznego. Teoria w.g. musi szukać praw w rzeczywistym procesie rozwoju ekonomicznego, musi ona również korzystać z osiągnięć naukowych dyscyplin pokrewnych. Takiej teorii nie można stworzyć opierając się Jedynie na modelach matematycznych, mimo że modele te mogą stanowić pewien ogólny szkielet teorii w.g.Ten krótki przegląd różnych teorii w.g. wykazuje, że problemy długookresowej dynamiki wyraźnie dominują w badaniach naukowych nie tylko w krajach socjalistycznych, ale także w krajach trzeciego świata i w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych. Przy czym w ostatnich latach następuje wyraźne przesunięcie z badań typu ex post na badania ex artte czynników wzrostu formułowania przesłanek strategii rozwoju. W ten sposób w.g. przekształca się w coraz większym stopniu w Jeden z podstawowych wskaźników realizacji celów polityki narodowej w różnych krajach.