WYMIANA
faza w procesie reprodukcji społecznej obejmującej produkcję, podział, wymianę i konsumpcję; stanowi ogniwo wiążące produkcję podział z konsumpcją. W produkcji zostają wytworzone dobra zaspokajające potrzeby ludzkie.Podział określa, Jaka część wytworzonych dóbr materialnych przypada poszczególnym klasom społecznym oraz jednostce. Za pomocą w. Jednostka otrzymuje dobra materialne przypadające jej w wyniku podziału. Podział określa więc ilość otrzymywanych produktów, w. zaś — formę rzeczową, w której Jednostka realizuje przypadającą Jej część . dochodu narodowego. Podstawową fazę reprodukcji stanowi produkcja. O charakterze podziału w. decyduje charakter produkcji. Ponadto Jednak w. cechuje względna samodzielność rozwoju, który określany Jest przez swoiste prawa rynku. W. bowiem sama oddziałuje na produkcję, na jej zakres i charakter. W. może występować Jako w. bezpośrednia towaru na towar (T-T) lub Jako w. dokonywana za p o-mocą pieniądza (T-P-T). W. bezpośrednia oznacza w. jednych wartości użytkowych na inne. Główną trudnością w. bezpośredniej jest to, że dokonanie Jej wymaga spełnienia następującego warunku: właściciel towaru musi znaleźć osobę, która dysponowałaby poszukiwanym przez niego towarem, a Jednocześnie potrzebowałaby towaru oferowanego przez niego. Trudności w. bezpośredniej rozwiązuje forma w. dokonywanej za pomocą pieniądza. Przy tej formie w. towar zostaje wymieniony na pieniądz, a następnie pieniądz na inny towar. W. towarów za pośrednictwem aktu kupna i sprzedaży Jest formą charakterystyczną dla rozwiniętej produkcjl towarowej. Przy cyrkulacji towarów dokonywanej za pośrednictwem pieniądza celem cyrkulacji Jest — podobnie jak przy w. bezpośredniej — w. wartości użytkowych. Proces ten jednak różni się w sposób istotny od w. bezpośredniej. Materialną treścią procesu w. towarów jest przejście wytworzonych dóbr od Jednego właściciela do drugiego; dokonuje sie ono jednak w swoistej formie ekonomicznej za pośrednictwem przemiany form wartości: z formy towarowej na pieniężną z pieniężnej na towarową. Przy w. towarów za pośrednictwem pieniądza akt w. rozpada się na dwa samodzielne akty: na sprzedaż towaru (T-P) i na kupno (P-T), przy czym może wystąpić oddzielenie tych aktów w czasie i przestrzeni. Przy w. bezpośredniej sprzedaż jednego towaru jest jednocześnie kupnem innego, natomiast przy w. dokonywanej za pośrednictwem pieniądza sprzedaży jednego towaru nie musi towarzyszyć kupno drugiego. Zakres i charakter w. zmienia się w poszczególnych formacjach spo-łeczno-ekonomlcznych w zależności od charakteru produkcji. We wspólnocie pierwotnej społeczna własność środków produkcji i społeczny charakter produkcji decydowały o grupowym charakterze w. W warunkach prywatnej własności środków produkcji również w. ma charakter prywatny: dokonywana Jest przez odrębnych producentów na ich własne ryzyko i w ich interesie. Formacje przed-kapitallstyczne charakteryzuje wąski zakres produkcji towarowej stosunków wymiennych. Podstawową formę gospodarki stanowi gospodarka naturalna. W. towarów w warunkach prostej produkcji towarowej Jest w. produktów pracy; celem jej Jest zaspokojenie potrzeb, zamiana wartości użytkowych. W formacji kapitalistycznej zmienia się w sposób zasadniczy zarówno zakres, Jak i charakter w. Produkcja towarowa staje się powszechną, panującą formą produkcji; oznacza to wszechstronny rozwój stosunków wymiennych. Jednocześnie ulega przekształceniu charakter w. W warunkach kapitalizmu w. zostaje podporządkowana procesowi wytwarzania realizacji zysku kapitalistycznego. W warunkach gospodarki socjalistycznej w. związana Jest z występowaniem produkcji towarowej; Jest w. towarów wytworzonych przez uspołecznionych producentów, Jej charakter, zakres i kierunek rozwoju określany jestprzez socjalistyczne stosunki własności. WYTWÓRCZA JEDNOSTKA GOSPODARCZA forma jednostek gospodarczych wprowadzona w przemyśle czechosłowackim w ; można traktować Ją jako formę, pośrednią między przedsiębiorstwami a zjednoczeniami przemysłowymi występującymi w przemyśle polskim. W wprowadzono trzy typy w.J.g.; l. przedsiębiorstwo powiększone, zwane podstawowym, powstałe z reguły z połączenia kilku mniejszych przedsiębiorstw tej samej gałęzi przemysłu; . przed-Wębiorstwo prowadzące, którego zarząd otrzymał uprawnienia do kierowania innymi przedsiębiorstwami zwanymi podporządkowanymi; . zjednoczenie przedsiębiorstw nie różniące się w sposób istotny od zjednoczeń przemysłowych w Polsce. Wg opinii specjalistów czechosłowackich drugi typ w.J.g. nie zdał egzaminu powodując wiele konfliktów między przedsiębiorstwem prowadzącym a przedsiębiorstwami podporządkowanymi. Dlatego też w zmieniono poprzednią koncepcję organizacyjną wprowadzając dwa typy Jednostek: . trusty przedsiębiorstw branżowych — forma organizacyjna zbliżona do zjednoczeń w Polsce; . przedsiębiorstwa branżowe. W rezultacie liczba jednostek produkcyjnych uległa ponad -krotnemu zmniejszeniu WYZYSK, przywłaszczenie sobie bez żadnego ekwiwalentu części cudzej pracy; jego podstawową* przesłanką Jest taki poziom wydajności pracy, który umożliwia bezpośredniemu producentowi wytworzenie wartości większej niż wartość niezbędna, konieczna na własne utrzymanie oraz na utrzymanie najbliższej rodziny; pozwala to wówczas na zmuszenie go (ekonomicznie lub fizycznie) do pracy przez część dnia roboczego za darmo na wyzyskiwacza. Przesłanką w. jest więc podział dnia roboczego na czas niezbędny, w którym wyzyskiwany pracuje na siebie, i na czas dodatkowy, w którym pracuje na osobę wyzyskującą go. Stosunek tych dwu części dnia roboczego nosi nazwę stopy lub stopnia w. Oprócz odpowiedniego poziomu wydajności pracy, do pojawienia się w. konieczne jest istnienie prywatnej własności środków produkcji, a następnie podziału społeczeństwa na klasy. Klasa właścicieli środków produkcji Jest klasą wyzyskującą, klasa pozbawiona środków produkcji — wyzyskiwaną. Zob. też: czas pracy, wartość dodatkowa, stopa wartości dodatkowej. WYDAJNOŚĆ PRACY, suma produktów lub usług materialnych wytworzonych w określonej jednostce czasu przypadająca na Jednego pracownika zatrudnionego w sferze produkcji materialnej. Dlatego w.p. należy ujmować Jako sumę wartości użytkowych, przypadającą na członka zespołu produkcyjnego. Z punktu widzenia całej gospodarki narodowej w.p. Jest stosunkiem między wielkością dochodu narodowego Jako sumą wartości użytkowych a nakładami pracy żywej; efektywność produkcji zaś — stosunkiem między wielkością tego dochodu a nakładami pracy żywej uprzedmiotowionej. W.p. zależy przede wszystkim od siły produkcyjnej pracy, tj. od zdolności wytwarzania wartości użytkowych przez pracę, która przy danej technice i organizacji może być uważana za normalną. Wielkość siły produkcyjnej pracy określa się na podstawie pracy ludzi o średnich uzdolnieniach i kwalifikacjach. Na wielkość tę oddziałują czynniki obiektywne, tj. niezależne od poszczególnych pracowników, a zwłaszcza: . rozwój narzędzi pracy; . poziom organizacji pracy — kooperacji i specjalizacji; . zasoby naturalne wykorzystywane w produkcji — urodzajność gleb, bogactwo złóż itp. W.p. zależy nie tylko od siły produkcyjnej pracy wynikającej z czynników obiektywnych, ale również od tego,Jak czynniki te kształtują sie faktycznie lub jak faktycznie są wykorzystywane, a więc od czynników subiektywnych, tj. zależnych od samego pracownika. Do czynników tych należą: . umiejętność pracy, czyli kwalifikacje pracownika; . intensywność pracy; . naturalne uzdolnienia pracownika oraz jego energia fizyczna i umysłowa. W.p. obejmuje zatem cały faktyczny rezultat pracy w Jednostce czasu określony łącznie przez czynniki obiektywne i subiektywne, a więc zależy również od stopnia intensywności pracy.Głównym problemem przy mierzeniu w.p. jest wybór miernika wyników ilościowych produkcji, tj. miernika wartości użytkowych, przypadających na Jednego robotnika czy pracownika w jednostce czasu. Miernikami takimi mogą być: . wyniki wyrażone w Jednostkach naturalnych; . wyniki wyrażone w jednostkach naturalnych umownych; . produkcja globalna wyrażona w cenach porównywalnych; . produkcja czysta wyrażona w cenach porównywalnych; . wyniki wyrażone w czasie pracy normowanej.Podstawowym czynnikiem wzrostu w.p. Jest zwiększenie efektywności narzędzi pracy oddanych do dyspozycji robotnika. Dlatego wzrost w.p. Jest nieodłącznie związany z rozszerzeniem zastosowania maszyn i rozwojem techniki, prowadzącym do zwiększenia wyposażenia technicznego pracy. Obecnie najbardziej syntetycznym wskaźnikiem uzbrojenia pracy Jest przypadająca na jednego robotnika ilość energii elektrycznej, zużywanej w procesie produkcji. Zwiększenie stopnia technicznego wyposażenia robotnika następuje przez budowę nowych zakładów pracy, opartych na nowoczesnej technice, modernizację lub zastępowanie starych maszyn i urządzeń nowymi oraz rekonstrukcję techniczną starych zakładów. Z praktyki wynika, że stosunkowo drobne udoskonalenia techniczne mogą w wielu przypadkach przyczynić się do znacznego wzrostu w.p. Wzrost w.p. wymaga racjonalnej organizacji pracy i ciągłego Jej usprawniania. W tym celu konieczne Jest zastępowanie starych, tradycyjnych, niewy-dajnych metod pracy — nowymi, racjonalnymi; zwłaszcza niezbędne jest: . zapewnienie wzajemnego powiązania wszystkich procesów produkcyjnych w zakładzie (dotyczy to również dwóch lub więcej zakładów pracy w przypadku kooperacji między nimi); . terminowe zaopatrywanie stanowisk roboczych w dostateczną ilość materiałów narzędzi; . prawidłowe zaplanowanie procesu produkcyjnego w przestrzeni czasie. Duże znaczenie dla wzrostu w.p. ma również odpowiednie przygotowanie surowców i innych materiałów zużywanych w procesie produkcji oraz koncentracja produkcji w wielkich zakładach. W.p. zależy w znacznym stopniu od systemu płac norm. System ten powinien być zbudowany tak, aby jak najbardziej sprzyjał wzrostowi w.p. przy normalnym poziomie Intensywności pracy. Także kwalifikacje pracownika są ważnym czynnikiem określającym poziom w.p. Im wyższe są te kwalifikacje, im bardziej odpowiadają charakterowi wykonywanej przez robotnika pracy, tym wyższa jest w.p.Wśród czynników subiektywnych, określających w.p. duże znaczenie ma intensywność pracy. Niska intensywność pracy spowodowana jest zarówno niepełnym wykorzystywaniem czasu roboczego (przestoje zawinione i niezawinione), Jak i słabym natężeniem wysiłku w czasie pracy.Na w.p. oddziałują także czynniki o charakterze moralnym: . zainteresowanie pracą; . poczucie zadowolenia ze spełnionego obowiązku i właściwie ocenionego wysiłku; . harmonijne stosunki między załogą a kierownictwem; . współudział w zarządzaniu zakładem pracy. Wzrost w.p. prowadzi do zmian w strukturze produkcji; zmiany te z kolei wpływają na poziom w.p. W produkcji wzrasta bowiem udział tych Jej rodzajów, których wytworzenie cechuje stosunkowo wysoki poziom w.p. Doświadczenia krajów socjalistycznych, a zwłaszcza Związku Radzieckiego, wskazują na znaczenie socjalistycznego współzawodnictwa pracy Jako nowej metody walki o wzrost w.p. W socjalizmie planowanie wzrostu w.p. stanowi istotną część planowania gospodarki narodowej. Wzrost w.p. jest podstawowym czynnikiem stałego zwiększania wielkości dochodu narodowego i warunkuje wzrost stopy życiowej ludności.WSPÓLNOTA INTERESÓW, koncern górniczo-hutalczy zorganizowany w przez F. Flicka (ur. ) przez dokonanie fuzji Kattowizer A. G. Zjednoczonych Hut Królewska i Laura; w skład W.I. wchodziły huty: Królewska, Bismarck, Laura, Falwa, Zgoda, Hubertus i Silesia. W połowie powstało w Nowym Jorku towarzystwo Concolidated Silesian Steel Corporation zorganizowane przez W. A. Harrimana (ur. ); akcje tego ostatniego podzielone zostały między Harrimana i Flicka; ok. „/» akcji otrzymał Flick. CSSC przejęło koncern W.I. w wyniku wymiany kontrolnego pakietu akcji; tak więc wszystkie przedsiębiorstwa W.I. były filiami spółki amerykańskiej, w której z kolei decydujący głos miał Flick. Koncern W.I. obejmował wówczas ok. Vc produkcji żelaza i stali w Polsce. W połowie W.I. zaczęła przejawiać symptomy bankructwa; groziło to potężnym krachem całego przemysłu górnośląskiego. Przychylając się do opinii Komitetu Ekonomicznego Ministrów sąd grodzki w Katowicach ustanowił III nadzór sądowy nad W.I., której groziła upadłość. Przyczyna tego stanu tkwiła w rabunkowej gospodarce obcego kapitału. Uchronienie od upadłości W.I. kosztowało skarb państwa min zł wypłaconych zagranicznym kapitalistom tytułem rozliczenia przy przejęciu akcji. W Bank Gospodarstwa Krajowego przejął zakłady spod nadzoru sądowego. Dokonano reorganizacji przedsiębiorstw, a w miejsce koncernu W.I. powstała Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych, w której gros kapitału należało do państwa. WARSTWY SPOŁECZNE, określone kategorie ludzi dające się wyodrębnić ze względu na różnice w położeniu społecznym poszczególnych Jednostek lub całych rodzin. Przez położenie społeczne należy rozumieć zakres i intensywność partycypacji w podziale dóbr wartości powszechnie pożądanych: ekonomicznych, politycznych, kulturowych lub będących produktem świadomości społecznej. Wysokość dochodów, rozmiar władzy, jakość rozrywki, wielkość prestiżu są przykładami odpowiednich kryteriów, charakterystycznych dla wielu współczesnych społeczeństw przemysłowych. Nierówny podział dóbr i wartości stanowi istotę uwarstwienia Jako szczególnej formy zróżnicowania społecznego. Jest to zróżnicowanie wertykalne, a więc sytuujące ludzi w porządku hierarchicznym, wg pozycji wyższych i niższych. Uwarstwienie jest tym wyraźniejsze, im różnice między warstwami są ostrzej zarysowane.Niektórzy naukowcy skłonni są używać Pojęcia „uwarstwienie” nawet do pojedynczych kryteriów zróżnicowania. W tym sensie mówi się np. o „warstwach dochodowych” czy o „warstwach prestiżowych”. Są to warstwy w najprostszym rozumieniu tego słowa. Pojęcie bardziej złożone odnosi się do kilku kryteriów łącznie i jest charakterystyczne zwłaszcza dla teorii marksistowskiej, która stara się w możliwie pełny sposób przedstawić związki przyczynowe między różnymi aspektami położenia społecznego. Wynika to z przekonania, że dopiero całość opisu położenia społecznego może tłumaczyć postawy społeczno-polityczne i zachowania w organizacjach wyrażających interesy danych w.s. W tym też rozumieniu uwarstwienie danego społeczeństwa jest bezpośrednio związane z Jego byłą i aktualną strukturą klasową, tworząc łącznie strukturę klasowo-war-stwową.W formacjach o charakterze anragoni-stycznym, w.s. mogą obejmować różne odłamy podstawowych klas społecznych, jak również części lub nawet całe klasy pośrednie. W okresie budowy socjalizmu odnoszą się one do wewnętrznego zróżnicowania klasy robotniczej, inteligencji i drobnotowarowych wytwórców. Czynnikiem, który wówczas w dużej mierze wyznacza podziały warstwowe jest społeczny podział pracy, a zwłaszcza podział na grupy społeczno-zawodowe