WSKAŹNIKI PRODUKCJI
zespół wielkości charakteryzujących zasadnicze cechy produkcji pojmowanej Jako działalność przedsiębiorstwa jako rezultat tej działalności. Rezultat pracy przedsiębiorstwa wyrażają wskaźniki wielkości produkcji, wskaźniki tempa zmian wielkości oraz wskaźniki struktury. Zasadniczą rolę odgrywają wskaźniki wielkości produkcji. Wielkość produkcji jest podstawą: . ustalania potrzebnej i wykorzystywanej zdolności produkcyjnej; . obliczania liczby personelu i funduszu płac; . określania zapotrzebowania na materiały i surowce; . oceny wykorzystania czynników produkcji oraz ustalania ekonomicznych wyników działalności przedsiębiorstwa; . oceny tempa rozwoju przedsiębiorstwa; . oceny działalności personelu kierowniczego przedsiębiorstwa. Wielkość tempo produkcji można wyrazić w różnorodnych miernikach (wskaźnikach) i miarach liczbowych. W polskiej praktyce gospodarczej do najczęściej stosowanych mierników należą: * produkcja towarowa, produkcja globalna, produkcja w jednostkach naturalnych, produkcja dodana, produkcja sprzedana, produkcja w kosztach przerobu, produkcja czysta, produkcja w cenach konfekcjonowania oraz pracochłonność produkcji. Ze względu na potrzebę mierzenia tempa rozwoju działów produkcji materialnej, do sporządzania bilansów materiałowych, ustalania struktury produkcji przemysłowej i obliczania produktu globalnego oraz dochodu narodowego produkcję przedsiębiorstw określa się w miarach o zbliżonej konstrukcji (produkcją towarową, globalną, dodaną, w naturalnych Jednostkach miary). Rozpatrywane z mikroekonomicznego punktu widzenia mierniki produkcji powinny możliwie najdokładniej odzwierciedlać Ilościowe i jakościowe wyniki pracy przedsiębiorstwa oraz informować o wysiłku włożonym w osiągnięcie tych wyników. Konstrukcję mierników dostosowuje się do techniczno-ekonomicznych warunków pracy przedsiębiorstwa. Stąd też w wielu przypadkach przedsiębiorstwa zaliczane do różnych gałęzi i branż stosują odmienne mierniki produkcji. Nieprawidłowo dobrane mierniki powodują szkodliwe konsekwencje ekonomiczne; ułatwiają tzw. pozorny wzrost produkcji, utrudniają osiągnięcie korzystnych proporcji między nakładami a wynikami produkcji, nie sprzyjają pożądanym zmianom w strukturze produkcji. Jako liczbowe miary wielkości produkcji stosuje się jednostki naturalne (sztuki, Jednostki wagi, długości, objętości ltd.), jednostki wartościowe (zł cen niezmiennych, zł cen zbytu ltd.) mierniki umowne (normogodziny, godziny pracy rzeczywistej, tony przeliczeniowe itd.). Jednostki miary stosowane przy obliczaniu produkcji w określonym mierniku powinny w sposób Jednoznaczny charakteryzować zasadnicze cechy tej produkcji.Wskaźniki tempa zmian w wielkości produkcji charakteryzują przyrost lub spadek produkcji w porównaniu z okresem ubiegłym. Prawidłowe odzwierciedlenie zmian w wielkości produkcji związane Jest z doborem właściwych mierników i miar liczbowych oraz stosowaniem identycznych sposobów mierzenia w porównywalnych okresach. Wynik działania przedsiębiorstwa z punktu widzenia potrzeb i wymagań odbiorców oraz potrzeb planowania i możliwości wytwórczych producentów charakteryzują różnorodne wskaźniki struktury produkcji. Na produkcję przedsiębiorstwa składają się wyroby i usługi produkcyjne, przy czym te ostatnie mogą być świadczone na zewnątrz przedsiębiorstwa lub na potrzeby własne przedsiębiorstwa. Z punktu widzenia stopnia zaawansowania prac związanych z produkowanymi wyrobami można je podzielić na wyroby gotowe w ścisłym tego słowa znaczeniu i półfabrykaty. Produkcja w toku to termin używany do określenia wartości wszystkich tych przedmiotów pracy, które znajdują się w różnych stadiach przetwarzania nie są jeszcze zakwalifikowane do wyrobów gotowych. Politykę przedsiębiorstwa w zakresie ulepszania produkcji ilustrują wskaźniki struktury asortymentowej oraz wskaźniki jakości produkcji. Wskaźniki struktury asortyment o-w e j określają udział poszczególnych asortymentów wyrobów gotowych i usług w ogólnej wartości produkcji lub w Jej pracochłonności. Podstawowym kryterium oceny struktury asortymentowej jest stopień, w jakim odpowiada ona potrzebom społecznym wyrażonym określonym zapotrzebowaniem oraz stopień zgodności z czynnikami warunkującymi możliwości produkcyjne przedsiębiorstwa. Do oceny struktury asortymentowej stosuje się też takie kryteria, Jak rentowność poszczególnych asortymentów, Ich materiałochłonność i pracochłonność, udział wyrobów będących przedmiotem opłacalnego eksportu oraz udział wyrobów nowo opanowanych. Główne asortymenty produkcji (tzw. produkcję podstawową) stanowią te grupy asortymentowe, które mieszczą się w profilu’ specjalizacyjnym przedsiębiorstwa, określanym przez charakter maszyn, urządzeń, stosowane procesy technologiczne oraz przez zawodową i klasyfikacyjną strukturę kadr. Wyroby i usługi nie spełniające tego warunku zalicza się do produkcji nietypowej. W interesie gospodarki narodowej leży ograniczanie udziału produkcji nietypowej w programie produkcyjnym przedsiębiorstwa, zwiększanie serii jednorodnych technologicznie wyrobów oraz stałe wzbogacanie struktury asortymentowej nowymi, ulepszonymi wyrobami o wysokiej wartości użytkowej. Wskaźniki Jakości produkcji charakteryzują zdolność zaspokajania przez wytwarzane produkty określonych potrzeb społecznych. Strukturę produkcji wg jakości wyrobów w przedsiębiorstwach wytwarzających środki produkcji oraz artykuły przemysłowe trwałego użytku charakteryzuje się biorąc za podstawę zaszeregowanie tych wyrobów do poszczególnych grup nowoczesności; dla środków produkcji są to grupy klasyfikowania A, B i C, w artykułach konsumpcyjnych zaś symbole jakości Q i . W wielu gałęziach przemysłu lekkiego i w niektórych innych gałęziach przemysłu jakość produkcji charakteryzuje się ponadto za pomocą współczynników gatunkowości, które określają udział „kolejnych gatunków w poszczególnych grupach asortymentowych. Odrębną grupę w.p. stanowią wielkości, charakteryzujące proces produkcyjny w przedsiębiorstwie. Techniczno-ekonomiczny poziom tych procesów wyrażają wskaźniki rytmiczności produkcji, terminowość dostaw, długość cyklu produkcyjnego wytwarzanych wyrobów, wielkość braków, cykl opanowania nowej produkcji itp. Ogólną miarą oceny procesów produkcji są koszty własne produkcji oraz wydajność pracy osiągnięta przy produkcji wyrobów i usług.WSKAŹNIKI PLANU, ustalany corocznie jednolity, jednoznaczny i porównywalny system wskaźników, który musi być stosowany przy sporządzaniu projektów planów przez wszystkie Jednostki planujące. W,p. niezbędne są w celu stworzenia podstaw wyjściowych do opracowania narodowego planu gospodarczego; wyrażają w formie liczbowej główne zadania planowe. Ilościowe w.p. — określają wielkość produkcji lub usług. J akościowe w.p. — określają poziom wydajności pracy, wielkość zużycia surowców i materiałów, wysokość kosztów własnych ltp. Techniczno–ekonomiczne w.p. — obrazują postęp techniczny i organizacyjny produkcji, zwłaszcza stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych maszyn i urządzeń, automatyzacji i mechanizacji procesów produkcyjnych itd. Ilościowe i Jakościowe w.p. mogą występować zarówno w postaci wskaźników naturalnych, Jak i wartościowych. Wskaźniki naturalne — wyrażają zadania planu w jednostkach fizycznych (m, t itp.). Wskaźniki wartościowe — wyrażają zadania planu w jednostkach pieniężnych (zł), np. wartość produkcji globalnej, wartość produkcji na zatrudnionego. Wskaźniki wartościowe pozwalają zbiorczo zestawić całość produkcji oraz porównywać poziom produkcji i jej wzrost w poszczególnych działach i gałęziach gospodarki narodowej; mogą byćwyrażone w cenach bieżących lub porównywalnych.W narodowym planie gospodarczym stosowane są wskaźniki syntetyczne i operatywne. Wskaźniki syntetyczne — wyrażają wielkości globalne narodowego planu gospodarczego, np. wielkość dochodu narodowego, akumulacji, spożycia, produkcji globalnej całego przemysłu. Wskaźniki operatywne — odnoszą się bezpośrednio do konkretnych wykonawców zadania planowego, np. produkcja przemysłowa Ministerstwa Górnictwa i Energetyki. W teorii i praktyce planowania występuje również podział wskaźników na proste i złożone. Wskaźniki proste — charakteryzują się tym, że do ich wyrażenia stosuje się Jeden miernik, np. t, m, zł. Wskaźniki złożone — wyrażane są za pomocą dwu lub więcej mierników, np. liczba tono-kilometrów Jest wskaźnikiem złożonym zależnym od ciężaru ładunku i odległości, na Jaką jest on przewożony. Drugim typem wskaźnika złożonego Jest wskaźnik wyrażający wzajemny stosunek dwóch wielkości występujących również Jako odrębne zadania planowe, np. wielkość produkcji globalnej przypadająca na zatrudnionego.W systemie w.p.” dużą rolę odgrywa wskaźnik procentowy (indeks); wyraża on względną zmianę danej wielkości obserwowaną w określonych i porównywalnych okresach. WSKAŹNIKI STRUKTURY, liczby względne, przedstawiające stosunek liczebności poszczególnych grup szeregu rozdzielczego (-«• statystyczne szeregi) do liczebności całej rozpatrywanej zbiorowości statystycznej ( statystyczna zbiorowość) albo do jednej z jej części składowych. W.s. charakteryzują więc po-dział ogólnej liczebności masy statystycznej miedzy poszczególne grupy klasyfikacyjne szeregu rozdzielczego. W.s. wyraża się w postaci ułamka, w procentach albo w promilach. Najczęściej stosuje się postać procentową, gdyż jest ona zazwyczaj najbardziej przejrzysta. W poniższej tablicy górny wiersz przedstawia strukturę zbiorowości wyrażoną w liczbach absolutnych, dolny wiersz — w.s. wyrażone w procentach.Przedstawienie struktury zbiorowości za pomocą wskaźników pozwala na przejrzyste uchwycenie stosunkowego udziału poszczególnych grup klasyfikacyjnych w całej rozpatrywanej zbiorowości. Jest to szczególnie ważne przy porównywaniu kilku zbiorowości przedstawionych w tych samych grupach klasyfikacyjnych. Mimo różnej liczebności ogólnej porównywanych zbiorowości, można z łatwością odpowiedzieć na pytanie, w której zbiorowości dana grupa jest stosunkowo bardziej liczna, co nie byłoby możliwe bez dodatkowych obliczeń przy porównywaniu liczebności absolutnych. Strukturę zbiorowości można również przedstawić oznaczając przez jedną z grup klasyfikacyjnych i wyrażając liczebności innych grup stosunkiem do liczebności tej grupy Dzięki takiemu przedstawieniu w.s. otrzymuje się przejrzysty obraz obciążenia osób zdolnych do pracy pełnym lub częściowym utrzymaniem grup niezdolnych albo tylko częściowo zdolnych do pracy.Prawidłowa budowa w.s. i jego użyteczność dla określonego badania zależy przede wszystkim od właściwego przeprowadzenia (z punktu widzenia celutego badania) grupowania statystycznego.WSKAŹNIKI ZMIANOWOSCI, podstawowe wskaźniki charakteryzujące stopień wykorzystania maszyn i urządzeń pod względem czasu pracy; w przemyśle polskim określane są Jako stosunek ro-botnikogodzln przepracowanych na wszystkich zmianach do robotnikogodzin przepracowanych na zmianie zatrudniającej największą liczbę robotników lub jako stosunek maszynogodzin wydatkowanych na wszystkich zmianach do maszynogodzin wydatkowanych na zmianie największej; jeśli na zmianie o największej liczbie przepracowanych robotnikogodzin (wydatkowanych maszynogodzin) część maszyn i urządzeń nie funkcjonuje, w.z. powinien być określany przez stosunek sumy przepracowanych robotnikogodzin (maszynogodzin) do potencjalnie największej zmiany, tj. do liczby robotnikogodzin (maszynogodzin), która byłaby wydatkowana na Jednej zmianie, gdyby obsadzono wszystkie stanowiska pracy. Mierzenie wykorzystania czasu pracy maszyn i urządzeń za pomocą w.z. ma szczególne znaczenie w przedsiębiorstwach, w których pełna obsada wszystkich trzech zmian w ciągu doby nie Jest wymaganiem technicznym; w przedsiębiorstwach tych szczególnej wagi nabiera racjonalny podział zadań produkcyjnych dla poszczególnych zmian, uwzględniający konieczność dokonywania remontów bieżących i przeglądów, skład załogi (wg wieku, płci, czasu dojazdu do pracy) oraz zmniejszona efektywność pracy w godzinach nocnych. W wielu gałęziach przemysłu polskiego, zwłaszcza w przemyśle przetwórczym, faktyczny w.z. nie przekracza półtorej zmiany, co świadczy o istnieniu znacznych rezerw zdolności produkcyjnych, zwiększenie w.z. związane Jest z usuwaniem dysproporcji w zdolnościach produkcyjnych poszczególnych grup maszyn i urządzeń, z ulepszaniem planowania produkcji oraz z usprawnianiem zaopatrzenia, organizacji pracy i produkcji. Podnoszenie w.z. aż do uzyskania pełnej obsady na dwu kolejnych zmianach sprzyja ograniczaniu nakładów Inwestycyjnych, pozbywaniu się zbędnych maszyn i obniżaniu kosztów utrzymania maszyn i urządzeń.