WŁASNOŚĆ
historycznie określony stosunek społeczny do dóbr materialnych, dający możność pełnego dysponowanianimi (a więc ich przekazywania, korzystania z nich i użytkowania) pewnym Jednostkom, grupom lub klasom społecznym. Produkcja dóbr materialnych, a w konsekwencji i ich podział, odbywa się zawsze w obrębie i za pośrednictwem określonej formy społecznej, czyli w obrębie i za pośrednictwem określonych stosunków społecznych, tj. stosunków produkcji, których najistotniejszym elementem jest określona historycznie forma w. środków produkcji. W. środków produkcji wyznacza sytuację poszczególnych grup społeczeństwa oraz ich stosunki wzajemne w procesie produkcji, a także stanowi formę przywłaszczania dóbr wytworzonych za pomocą danych środków produkcji. W. jest więc kategorią ekonomiczną, która oznacza historycznie określoną, społeczną formę zawłaszczania przez ludzi dóbr materialnych w procesie produkcji; wyraża ona tym samym wzajemne stosunki ludzi w procesie produkcji i podziału dóbr. W., będąc w istocie wyrazem stosunków między ludźmi, związana jest z dobrami materialnymi (środkami produkcji i środkami konsumpcji) jako przedmiotami zawłaszczania. Występuje ona na powierzchni życia społecznego w rzeczowej postaci mienia poszczególnych Jednostek, grup, klas lub całego społeczeństwa, a więc w postaci stosunku człowieka do rzeczy.Formy w. ulegają zmianie w zależności od szczebla rozwoju • sił wytwórczych. W okresie wspólnoty pierwotnej niezmiernie niski poziom sił wytwórczych wykluczał możliwość produkowania przez odizolowanych od siebie ludzi; niezbędna była wspólna praca, co prowadziło do władania prymitywnymi środkami produkcji przez wspólnotę. Dalszy rozwój sił wytwórczych, jaki nastąpił w rezultacie społecznego podziału pracy, doprowadził (w związku z pojawieniem się produktu dodatkowego) do powstania prywatnej w. środków produkcji. W obrębie prywatnej w. środków produkcji wytwarzanie może być oparte na własnej albo też na cudzej pracy. Powstają w ten sposób ekonomiczne przestanki wyzysku człowieka pozbawionego środków produkcji przez właściciela tych środków. W powiązaniu z innymi warunkami historycznymi dochodzi do podziału społeczeństwa na dwie zasadnicze, antagonistyczne klasy: wyzyskujących (właścicieli środków produkcji) i wyzyskiwanych (pozbawionych środków produkcji). Taki typ prywatnej w. dominuje w różnych formach we wszystkich klasowych ustrojach społecznych (antagonistycznych): w niewolnictwie, feudalizmie i kapitalizmie. Konkretne typy w. prywatnej w tych formacjach są różne. Prywatna w. zawsze obejmuje jednak podstawowe środki produkcji, a w niewolnictwie i feudalizmie także (choć w rozmaitych formach i różnym stopniu) bezpośrednich producentów, pozbawionych tych środków produkcji. Decydującą rolę w powstawaniu w. kapitalistycznej odegrał proces akumulacji pierwotnej, który polegał na oderwaniu bezpośrednich producentów od ziemi i narzędzi pracy. Bezpośredni producent (robotnik) stał się człowiekiem osobiście wolnym, ale równocześnie pozbawiono go jakichkolwiek środków produkcji. Sytuację robotników — bezpośrednich wytwórców — w procesie produkcji kapitalistycznej Marks określa pojęciem „alienacja” (wyobcowanie). W kapitalizmie występuje alienacja w pełnym tego słowa znaczeniu: robotnik sprzedając siłę roboczą nie dysponuje własną pracą (wyobcowanie pracy), a więc w konsekwencji nie dysponuje też produktami tej pracy (wyobcowanie produktu pracy); innymi słowy — pozbawiony jest wpływu na sposób wykorzystania własnej pracy w procesie produkcji społecznej (wpływu na zarządzanie produkcją) oraz wpływu na podział efektów tej produkcji (na podział dochodu narodowego).Przyczyną takiej pozycji klasy robotniczej w kapitalistycznym systemie stosunków produkcji jest prywatna, kapitalistyczna w. środków produkcji. W trakcie rozwoju kapitalizmu zachodzą zmiany w formach kapitalistycznej w. prywatnej. Rozwijają się siły wytwórcze, a w ślad za nimi zmieniają się także kapitalistyczne stosunki produkcji; zmiany te są odzwierciedleniem procesu uspołeczniania produkcji w obrębie prywatnej w. środków produkcji. Nie ulega jednak zmianie prywatnokapitalistyczna treść stosunków własnościowych. Przystosowanie stosunków produkcji do potrzeb rozwoju sił wytwórczych może nastąpić dopiero w chwili zastąpienia prywatnej w. środków produkcji przez w. społeczną, a więc w wyniku rewolucji socjalistycznej.Rewolucja socjalistyczna doprowadza do likwidacji kapitalistycznej w. środków produkcji, w wyniku czego powstaje w. społeczna (przede wszystkim państwowa); ulega tym samym likwidacji baza społeczna wyzysku człowieka pracy. Upaństwowienie środków produkcji i wprowadzenie socjalistycznych stosunków produkcji decyduje o usunięciu skutków kapitalistycznej alienacji. Przezwyciężanie alienacji jest procesem, na który istotny wpływ wywiera m. in. konkretny system zarządzania produkcją społeczną rozszerzanie udziału bezpośrednich producentów w zarządzaniu produkcją. Formą udziału robotników w zarządzaniu produkcją Jest w Polsce m. in. samorząd robotniczy. W. społeczna, jako typ w. socjalistycznej, występuje w dwu formach: państwowej (ogólnonarodowej) oraz spółdzielczej (grupowej). Podstawową przyczyną występowania tych form w. społecznej Jest istnienie (w chwili dokonywania rewolucji socjalistycznej), oprócz kapitalistycznej w. prywatnej, także w. prywatnej opartej na osobistej pracy właściciela środków produkcji (gospodarka drobnotowarowa). Przekształcenie tej ostatniej formy w. prywatnej we w. społeczną nie może nastąpić przez wywłaszczenie. Drobni producenci są bowiem nie tylko prywatnymi właścicielami, ale także pracownikami utrzymującymi się z własnej pracy, związanymi sojuszem politycznym z klasą robotniczą. Przekształcenie w. prywatnej opartej na własnej pracy może się zatem dokonywać tylko przez dobrowolne zrzeszanie się drobnych producentów. Tempo tego procesu zależy od konkretnych warunków historycznych i swoistych cech każdego kraju budującego socjalizm. W. państwowa (ogólnonarodowa) i spółdzielcza (grupowa) reprezentują wspólnie Jeden typ w. społecznej (socjalistycznej), chociaż występują między nimi różnice w sposobie powstawania, w sposobie podziału efektów produkcji oraz w zakresie objętych przez nie środków produkcji. W. ogólnonarodowa, obejmująca podstawowe środki produkcji, ma dominujące znaczenie w gospodarce narodowej. Społeczna w. środków produkcji stanowi podstawę ustroju socjalistycznego. Konsekwencją istnienia w. społecznej Jest m. in. możliwość i konieczność centralnego planowania. Planowanie centralne, będąc jednym z podstawowych czynników wyższości produkcji opartej na społecznej w. środków produkcji nad produkcją kapitalistyczną, musi być zharmonizowane z racjonalnym w danych warunkach zakresem samodzielności przedsiębiorstw socjalistycznych i terenowych organów władzy (rad narodowych).W ustroju socjalistycznym występuje także w. osobista; jest ona rezultatem własnej pracy obywateli i stanowi ich mienie osobiste służące do zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych (przede wszystkim dobra konsumpcyjne). W okresie budowania socjalizmu istnieje jeszcze w. prywatna środków produkcji drobnych producentów nieka-pitalistycznych i pozostałości małej i średniej w. kapitalistycznej.własnoSC Środków produkcji,historycznie określony stosunek społeczny, wyrażający różne formy przynależności środków produkcji do pewnych jednostek, grup lub klas społecznych dający możność określonego dysponowania dobrami wytworzonymi za pomocą tych środków. Wytwarzanie dóbr materialnych, ich podział i wymiana odbywają się zawsze w historycznie określonych + stosunkach produkcji, których podstawowym elementem Jest forma w.ś.p. Określa ona w czyim posiadaniu są środki produkcji, jaka jest sytuacja poszczególnych klas i grup społecznych w procesie produkcji oraz w jakich formach i w czyim interesie dokonuje się podziału wytworzonego dochodu. W tym sensie determinuje ona strukturą klasową społeczeństwa oraz wzajemne stosunki miądzy ludźmi w procesie gospodarowania, chociaż na zewnątrz własność występuje w postaci zabezpieczonego prawem posiadania określonych dóbr, a więc w postaci stosunku człowieka do rzeczy. Społeczna w.ś.p. stanowi więc ekonomiczną podstawę ustroju socjalistycznego. Z własności tej wynika bowiem bezpośrednie podporządkowanie całego procesu gospodarowania materialnym i kulturalnym potrzebom społeczeństwa, konieczność centralnego planowania oraz podział dochodu przeznaczonego do konsumpcji wg kryterium ilości i Jakości pracy wydatkowanej dla społeczeństwa. Formy w.ś.p., a tym samym stosunki ekonomiczno-społeczne zmieniają się co pewien czas na skutek postępującego stale rozwoju sił wytwórczych społeczeństwa. W okresie wspólnoty pierwotnej niezwykle niski rozwój sił wytwórczych i całkowita zależność człowieka od przyrody wymagały wspólnego władania prymitywnymi środkami produkcji, wspólnej pracy i podziału. Dalszy rozwój sił wytwórczych i związany z nim podział pracy doprowadził do pojawienia się produktu dodatkowego (nadwyżki nad bieżącą konsumpcją), który był przywłaszczany przez określone grupy społeczne. Doprowadziło to do rozkładu wspólnoty pierwotne] i powstania prywatnej własności. Podstawę prywatnej w.ś.p. może stanowić własna praca wytwórcy i członków Jego rodziny lub — gdy uruchomienie nagromadzonych środków nakładem własnej pracy staje się niemożliwe — praca cudza, oparta na wyzysku człowieka pozbawionego środków produkcji przez właściciela środków. W zależności od charakteru i sposobu łączenia środków produkcji z cudzą pracą ukształtowały się w historii rozwoju społecznego różnego typu stosunki produkcji. W epoce -f niewolnictwa zarówno środki produkcji, Jak i niewolnicza siła robocza, pozbawiona ochrony prawnej i nakłaniana do pracy przymusem pozaekonomicznym, stanowiły własność właścicieli niewolników. Własność feudalna ( feu-dalizm) opierała się na przywiązaniu chłopa do ziemi, szerokim stosowaniu przymusu pozaekonomicznego, zapewniając chłopu poddanemu tylko częściową ochronę prawną. Własność kapitalistyczna ( kapitalizm) charakteryzuje się całkowitym oddzieleniem w.ś.p. od siły roboczej. Bezpośredni wytwórca (robotnik) stał się człowiekiem wolnym (niezależnym od kapitalisty w sensie prawnym i osobistym), lecz jednocześnie pozbawionym środków produkcji. Łączenie kapitalistycznej w.ś.p. z siłą roboczą odbywa się na zasadzie wolnego najmu pracowników wynagradzanych w formie płacy pieniężnej. Kapitalistyczny system produkcji w odróżnieniu od innych formacji społecznych opiera się na przymusie ekonomicznym, wynikającym z konieczności zdobywania niezbędnych środków do życia przez ludzi pozbawionych środków produkcji. W procesie rozwoju kapitalistycznych sił wytwórczych zachodzą również określone zmiany w formach kapitalistycznej własności. Prywatna własność poszczególnych kapitalistów, która dominowała do końca XIX w., zaczęła być zastępowana formą własności zorganizowanej w postaci różnego rodzaju spółek monopolistycznych. We współczesnym kapitalizmie rozwija się również własność państwowo-kapitalistyczna ( kapitalizm państwowo-monopollstycz-ny). co jest dowodem przeżywania się prywatnokapitalistycznej własności i jej niezdolności do skutecznego rozwiązywania ważnych problemów społeczno-gos-podarczych. Rozwój własności państwa burżuazyjnego nie narusza podstaw systemu kapitalistycznego ani automatycznie nie prowadzi do ustroju socjalistycznego. Własność państwowa Jest określona klasowym charakterem władzy, znajdującej się pod wpływem wielkiego monopolistycznego kapitału. Rewolucja socjalistyczna ( socjalizm) prowadzi do likwidacji własności prywatnej, eliminując w ten sposób ekonomiczną podstawę wyzysku jednej klasy społecznej przez drugą. Tworzona na Jej miejsce własność socjalistyczna występuje w formie własności państwowej (ogólnonarodowej) i spółdzielczej (grupowej). Własnością ogólnonarodową dysponuje państwo socjalistyczne, które zarządza nią w sposób zapewniający społeczną kontrolę i współudział klasy robotniczej w stopniu i w formach odpowiadających osiągniętemu rozwojowi gospodarczemu i warunkom społeczno-politycznym danego kraju.Własność państwowa powstaje w wyniku przejęcia własności państwa burżuazyjnego oraz wywłaszczenia wielkiej burżuazji i obszarnictwa, dalszy zaś Jej rozwój Jest wynikiem akumulacji środków państwowych i ich wykorzystania do powiększenia ogólnego zasobu majątku narodowego. Spółdzielcza forma własności powstaje natomiast przez dobrowolne połączenie środków produkcji, przede wszystkim drobnotowarowych wytwórców, a także zrzeszenia się konsumentów. Własność państwowa spełnia w stosunku do własności spółdzielczej nadrzędną funkcję, bowiem określa ona kierunek Jej rozwoju. Ustalenie prawidłowego zakresu działania obu tych form socjalistycznej własności oraz ukształtowanie między nimi właściwych stosunków ma ogromne znaczenie dla dalszego umacniania i rozwoju gospodarki socjalistycznej oraz szerszej mobilizacji społecznej inicjatywy mas pracujących. WIERZYCIEL, osoba fizyczna lub prawna uprawniona z mocy ustawy albo innego stosunku prawnego do otrzymania świadczenia pieniężnego ew. rzeczowego od drugiej osoby fizycznej lub prawnej, tj. dłużnika; uprawnienie do otrzymania świadczenia nosi nazwę wierzytelności lub należności (w przeciwstawieniu do długu, czyli zobowiązania dłużnika). Określenie „w.” używane jest najczęściej w stosunkach kredytowych, w których udzielający pożyczki i uprawniony do otrzymania jej zwrotu jest w., a zaciągający pożyczkę i obowiązany do jej spłaty — dłużnikiem.