WARTOŚCI FORMY
formy przejawiania się wartości towarów w różnych stadiach rozwoju wymiany i — gospodarki towarowej. Wraz z powstaniem zaczątków wymiany kształtuje się prosta, pojedyncza lub przypadkowa f.w.; przy tej formie występuje zazwyczaj dwóch właścicieli towarów, np. przedstawiciel pierwotnego społeczeństwa łowieckiego i przedstawiciel pierwotnego społeczeństwa rolniczego; Jeden dysponuje „nadmiarem” mięsa, drugi — „nadmiarem” zboża. Właściciel zboża pragnąc określić wartość swojego towaru za pomocą mięsa, czyni to w sposób względny, tj. przez porównanie wartości swojego towaruz wartością cudzego towaru. Mięso jest tu odzwierciedleniem wartości zboża, Jest równoważnikiem, czyli ekwiwalentem; zboże znajduje się we względnej f.w. Dalszy rozwój społecznego podziału pracy powoduje zanik przypadkowego charakteru wymiany, staje się ona regularną potrzebą. Podział pracy prowadzi do pojawienia się na rynku rozmaitych towarów. Właściciel zboża może porównać jego wartość z wartością mięsa, miodu, topora, soli itp. Prosta, pojedyncza i przypadkowa f.w. przekształca się w pełną, czyli rozwiniętą f.w. Dla właściciela zboża wszystkie inne towary są ekwiwalentami jego towaru; liczba ekwiwalentów rośnie wraz ze wzrostem ilości towarów. W tym samym czasie np. dla właściciela soli wszystkie inne towary, wśród nicli również zboże, są ekwiwalentami. Dalszy rozwój wymiany prowadzi do tego, że jeden towar, zazwyczaj najbardziej pożądany, staje się ogólnym ekwiwalentem dla wszystkich towarów. W ten sposób pełna lub rozwinięta f.w. przekształca się w formę ogólną. W tym przypadku wartość wszystkich towarów jest wyrażana w jednym tym samym towarze. Towar, który awansował do roli ogólnego ekwiwalentu, zajmuje szczególną pozycję; każdy mierzy nim wartość swojego towaru, Jest on ogólnym miernikiem wartości, powszechnie pożądanym, gdyż staje się pośrednikiem wszystkich aktów wymiany. Bezpośrednia wymiana towaru na towar zostaje rozbita na dwa akty: . sprzedaż swojego towaru w zamian za ogólny ekwiwalent; . kupno potrzebnego towaru za pomocą tego ekwiwalentu. Towar, który utrzymuje na stałe rolę ogólnego ekwiwalentu, staje się pieniądzem; wraz z pojawieniem się pieniądza ogólna f.w. przekształca się w pieniężną f.w., czyli w cenę, która stanowi najwyższą formę przejawiania się wartości.WARTOŚĆ UŻYTKOWA, użyteczność rzeczy; zdolność dóbr do zaspokajania określonych potrzeb ludzkich; wynika z naturalnych, tj. z chemicznych, fizycznych itp. właściwości rzeczy; w odniesieniu do wytworów pracy ludzkiej jest wynikiem konkretnego charakteru pracy ( praca konkretna). Olbrzymia większość dóbr musi być poddana procesowi pracy, tj. procesowi przystosowania ich do potrzeb konsumpcyjnych lub produkcyjnych. Określone dobro może mleć wiele użytecznych właściwości często poznawanych dopiero wraz z rozwojem nauki i produkcji. Dawniej nie wiedziano np. o wielu użytecznych właściwościach węgla; najpierw poznano go Jedynie jako paliwo; obecnie jest on Jednym z ważniejszych surowców przemysłu chemicznego. Postęp nauki pozwala poznawać coraz to nowe walory znanych rzeczy, wzbogacając wiedzę o użyteczności. W teorii ekonomicznej w.u. odgrywa szczególnie ważną rolę przy rozpatrywaniu „elementarnej komórki bogactwa burżuazyjnego” (K. Marks), jakim jest — towar, który rozpatrywany jest z dwóch stron: wartości oraz w.u. Gdyby towar nie zaspokajał żadnej potrzeby, a więcgdyby nie miał w.u., nikt by go nie nabywał, a praca poniesiona na jego wytworzenie byłaby zmarnowana. Dla producenta w.u. produkowanego przez niego towaru nie ma bezpośredniego znaczenia; kapitalista będzie produkował każdy towar, który znajduje zbyt i przynosi mu odpowiedni zysk; w.u. towaru ma znaczenie jedynie dla nabywców — konsumentów lub producentów; musi mieć zatem w.u. społeczną. W.u. nie zależy od charakteru potrzeb, jakie dane dobro zaspokaja, może to być nawet towar szkodliwy dla Innych ludzi, jak np. bomba wodorowa, narkotyk, wystarczy natomiast że znajdzie on nabywcę. Badanie w.u. jest przedmiotem specjalnej nauki — towaroznawstwa. Nie oznacza to, że dla teorii ekonomii politycznej problem w.u. jest obojętny; Jest ona materialnym nosicielem bogactwa, wartości i wartości wymiennej; jako taka interesuje ona teorię ekonomii. Warto zwrócić uwagę, że w teorii ekonomicznej Marksa w.u. zajmuje poważne miejsce, podobnie jak dwoisty charakter pracy ludzkiej. W słynnych schematach reprodukcji Marksa globalny produkt społeczny rozpatrywany jest z punktu widzenia wartości, Jak też w.u. (środki produkcji i środki konsumpcji, te zaś Jako środki konsumpcji robotników i środki konsumpcji burżuazji). Odrzucając stanowczo pogląd Jakoby w.u. mogła służyć jako miernik wartości towarów, podkreślając, że Jest ona tym, co różni towary od siebie, Marks Jednocześnie protestował przeciwko zarzutowi, że w jego teorii nie było miejsca (i to ważnego) dla problemu w.u. W III tomie Kapitału Marks precyzuje pojęcie społecznej w.u.; każdy towar jest tylko jednym egzemplarzem ogólnej masy towarów danego gatunku. Jeśli natomiast wytworzono zbyt wiele towarów danego gatunku, część z nich nie znajdująca aprobaty nabywców nie będzie miała społecznej w.u. W ustroju socjalistycznym zagadnienie w.u. nabiera nowego znaczenia. Wynika to stąd, że celem socjalistycznej produkcji jest Jak najlepsze zaspokojenie potrzeb członków społeczeństwa. WARTOŚĆ WYMIENNA, forma przejawiania się wartości towaru; stosunek ilościowy Jednego towaru do drugiego. W trakcie • wymiany ujawnia się określony stosunek ilościowy, w Jakim wymienia się określony towar na inny, np- X towaru A równa się Y towaru B; stosunek ten stanowi w.w. danego towaru. Zgodnie z marksowską teorią ekonomiczną podstawą w.w. jest • wartość towaru; ta ostatnia nie może wystąpić bezpośrednio; nikt nie jest w stanie obliczyć czasu pracy (żywej i uprzedmiotowionej, społecznie niezbędnej, sprowadzonej do pracy prostej, abstrakcyjnej) zawartej w wymienianych towarach. Jedynym sposobem występowania wartości towaru na zewnątrz jest forma w.w. Jednocześnie jednak w trakcie wymiany ujawnia się określony wpływ popytu i podaży na w.w. Na skutek działania wielu czynników w.w. odchyla się w większym lub mniejszym stopniu od wartości. W dłuższym okresie, przez wiele wzajemnie znoszących się odchyleń w górę i w dół od wartości, w.w. ciąży ku wartości. WEKSEL, sporządzony w przewidzianej prawem formie dokument zobowiązujący wystawcę lub wskazaną przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia do rąk określonej osoby w oznaczonym czasie i miejscu wymienionej sumy pieniężnej; dla ważności konieczne jest, aby w. zawierał co najmniej następujące dane: . nazwę „weksel” w tekście; , bezwarunkowe polecenie lub przyrzeczenie zapłacenia oznaczonej cyfrowo słownie sumy pieniężnej; . nazwisko osoby, która ma zapłacić, oraz Jej adres; . nazwisko osoby, na rzecz której wypłata ma być dokonana, podawane w zasadniczej treści zobowiązania wekslowego; . datę wystawienia; . własnoręczny podpis wystawcy (dla osób prawnych podpis firmowy). Poza tym w. powinien zawierać (choć nie zawsze) termin i miejsce płatności oraz miejsce wystawienia. Oprócz wymienionych cech w. może zawierać — w zależności od jego rodzaju, sposobu zapłaty itd. — inne, dodatkowe klauzule przewidziane w prawie wekslowym. Z wystawieniem w. łączy się obowiązek uiszczenia opłaty skarbowej pobieranej najczęściej w formie opłaty za urzędowy blankiet wekslowy; w Polsce opłata ta wynosi !’/• sumy wekslowej ( zł od każdych rozpoczętych zł). W. może być wystawiony w wyniku dokonanej transakcji kupna-sprzedaży, np. na pokrycie zobowiązania za nabyty towar: wtedy j°st on nazywany w. handlowym. w- nie będący wynikiem operacji handlowej, wystawiany np. na pokrycie „zyskanej pożyczki, nazywamy w. f -nansowym. W polskim systemie gospodarczym w. ma obecnie zastosowanie w operacjach dokonywanych przez banki albo jednostki gospodarki uspołecznionej z osobami fizycznymi lub z Jednostkami gospodarki nieuspołecznionej jako w. gwarancyjny występujący: l. przy kredytowaniu przez banki rzemieślników, właścicieli lub dzierżawców prywatnych przedsiębiorstw albo osób fizycznych i prawnych uprawnionych do korzystania z kredytu; . przy sprzedaży ratalnej przez przedsiębiorstwa uspołecznione na rzecz ludności. Ponadto w. mają zastosowanie przy transakcjach w obrotach zagranicznych oraz w prywatnym obrocie między osobami fizycznymi i jednostkami gospodarki nieuspołecznionej.WARSTWY SPOŁECZNE, określone kategorie ludzi dające się wyodrębnić ze względu na różnice w położeniu społecznym poszczególnych Jednostek lub całych rodzin. Przez położenie społeczne należy rozumieć zakres i intensywność partycypacji w podziale dóbr i wartości powszechnie pożądanych: ekonomicznych, politycznych, kulturowych lub będących produktem świadomości społecznej. Wysokość dochodów, rozmiar władzy, jakość rozrywki, wielkość prestiżu są przykładami odpowiednich kryteriów, charakterystycznych dla wielu współczesnych społeczeństw przemysłowych. Nierówny podział dóbr i wartości stanowi istotę uwarstwienia Jako szczególnej formy zróżnicowania społecznego. Jest to zróżnicowanie wertykalne, a więc sytuujące ludzi w porządku hierarchicznym, wg pozycji wyższych i niższych. Uwarstwienie jest tym wyraźniejsze, im „óżnlce między warstwami są ostrzej zarysowane.Niektórzy naukowcy skłonni są używać Pojęcia „uwarstwienie” nawet do pojedynczych kryteriów zróżnicowania. W tym sensie mówi się np. o „warstwachdochodowych” czy o „warstwach prestiżowych”. Są to warstwy w najprostszym rozumieniu tego słowa. Pojęcie bardziej złożone odnosi się do kilku kryteriów łącznie i Jest charakterystyczne zwłaszcza dla teorii marksistowskiej, która stara się w możliwie pełny sposób przedstawić związki przyczynowe między różnymi aspektami położenia społecznego. Wynika to z przekonania, że dopiero całość opisu położenia społecznego może tłumaczyć postawy społeczno-polityczne i zachowania w organizacjach wyrażających interesy danych w.s. W tym też rozumieniu uwarstwienie danego społeczeństwa Jest bezpośrednio związane z jego byłą i aktualną strukturą klasową, tworząc łącznie strukturę klasowo-war-stwową.W formacjach o charakterze antagoni-stycznym, w.s. mogą obejmować różne odłamy podstawowych klas społecznych, jak również części lub nawet całe klasy pośrednie. W okresie budowy socjalizmu odnoszą się one do wewnętrznego zróżnicowania klasy robotniczej, inteligencji i drobnotowarowych wytwórców. Czynnikiem, który wówczas w dużej mierze wyznacza podziały warstwowe jest społeczny podział pracy, a zwłaszcza podział na grupy społeczno-zawodowe.WARIANCJA, jedna z miar dyspersji (— dyspersji miary); jest równa średniej kwadratów odchyleń wartości poszczególnych spostrzeżeń od ich średniej arytmetycznej (a więc kwadratowi odchylenia standardowego). Im mniejsza jest w., tym bardziej wartości spostrzeżeń skupiają się w pobliżu średniej aryt-metyczej. Jeżeli łączy się kilka zbiorowości, można wyznaczyć w. zbiorowości połączonej na podstawie w. zbiorowości składowych ich liczebności. Na tej właściwości w. opiera się tzw. analiza wa-riancyjna. Jeżeli mamy pewną liczbę próbek określonych zbiorowości, to sumę kwadratów odchyleń wartości tych obserwacji od wartości średniej można rozbić na dwa składniki, z których jeden odpowiada odchyleniom w obrębie każdej próbki (od średniej arytmetycznej w tej próbce), a drugi — odchyleniom między próbkami. Otrzymuje się wtedy dwie wartości w., które (przy pewnych założeniach dotyczących zbiorowości) można z sobą porównywać metodami — statystyki matematycznej. Jeżeli w. te różnią się od siebie istotnie, oznacza to, że próbki nie pochodzą z tej samej zbiorowości. Metodami analizy w. sprawdza się również, czy w danym konkretnym przypadku regresję można uważać za prostoliniową. Największe zastosowanie ma analiza wariancyjna w badaniu działalności doświadczalnej w rolnictwie. Można badać np. plony kilku odmian danej uprawy przy zastosowaniu różnych sposobów nawożenia: stąd otrzymuje się w. między różnymi odmianami, w. między różnymi sposobami nawożenia w. resztkową. Porównując odpowiednie w. można odpowiedzieć na pytanie, czy przy tym samym sposobie nawożenia plony różnych odmian są istotnie różne i czy przy tej samej odmianie różne sposoby nawożenia rzeczywiście prowadzą do uzyskania różnych plonów. WĄSKI PRZEKRÓJ pewien typ dysproporcji między jednym z elementów a pozostałymi elementami wchodzącymi w skład określonego zespołu. Niedostateczna ilość (wielkość) elementu stanowiącego w.p. nie pozwala na wykorzystanie w pełni pozostałych elementów. Ten sam typ dysproporcji w pewnych przypadkach określany Jest pojęciem „czynnika minimum”. Obydwa pojęcia mają zastosowanie nie tylko w ekonomii, ale także w technice, przyrodzie itp.W gospodarce w.p. może występować w skali oddziału (niedostateczna w stosunku do całości wyposażenia zdolność produkcyjna jednej z maszyn), przedsiębiorstwa (niedostateczna zdolność Jednego z oddziałów), branży (niedostateczna zdolność zakładów obejmujących pewne stadium przetwórstwa), a nawet całej gospodarki. Zlikwidowanie w.p.przez posunięcia organizacyjne lub inwestycyjne prowadzi z reguły do nieproporcjonalnie wysokiego efektu gospodarczego w stosunku do kosztów, .imożliwiając pełniejsze wykorzystanie rezerw tkwiących w innych ogniwach czy czynnikach. W krótkoterminowych : odcinkowych planach możliwości tego rodzaju są Jednak ograniczone; rosną one w planach szerszych i obejmujących dłuższy okres. Ujawnienie w.p. i zaprojektowanie środków zmierzających do ich rozszerzenia jest zawsze podstawową czynnością planistyczną, a w pewnych okolicznościach może stać się nawet czynnością dominującą.