WARTOŚĆ
Jedna z najważniejszych, najczęściej omawianych kategorii ekonomii politycznej; zgodnie z definicją Marksa, Jest to społeczna praca ludzka ucieleśniona w towarze; w. Jest kategorią gospodarki towarowej i występuje wszędzie tam, gdzie istnieje produkcja i wymiana towarów. Przy wymianie towarów powstaje problem szukania podstawy • wartości wymiennej, tj. Ilościowego stosunku wymiany Jednego towaru na drugi. Niektórzy ekonomiści burżuazyjni twierdzą, iż podstawą tego stosunku Jest wartość użytkowa, inni — rzadkość dóbr, intensywność pożądania poszczególnych dóbr, tj. tzw. krańcowa subiektywna użyteczność ( preferencje). Przedstawiciele klasycznej ekonomii burżuazyjnej, a także Marks odrzucają te twierdzenia jako niesłuszne. Użyteczność dóbr nie może być podstawą do porównania w. dwóch lub większej liczby towarów, gdyż: . użyteczność Jest tym, co różni od siebie towary; . użyteczności towarów, jak również stopnia pożądania dobra nie można wymierzyć. Jedynym elementem wspólnym wszystkim towarom jest to, że skupiają one w sobie pracę ludzką już dokonaną; wynika z tego, że im więcej pracy potrzeba do wytworzenia danego towaru, tym większa Jest jego w. Wymieniając towary producenci wymieniają między sobą za pośrednictwem rzeczy swoją pracę; wymiana rzeczy ukrywa wymianę pracy ludzkiej; „stosunki między rzeczami” ukrywają stosunki między ludźmi. Praca ludzka, tworząca towary, ma dwoisty charakter, z jednej strony Jest to praca konkretna, indywidualna; dzięki swojemu konkretnemu charakterowi tworzy różne wartości użytkowe. Określony rodzaj pracy ludzkiej różni się od innych swoim konkretnym charakterem, podobnie Jak wartość użytkowa odróżnia jedne towary od innych. Z drugiej strony, każda praca ludzka jest w mniejszym lub większym stopniu pracą społeczną, gdyż producent nie wytwarza towarów dla siebie, tj. dla bezpośredniego zaspokojenia własnych potrzeb, lecz w celu wymiany; wszyscy producenci wytwarzają za pomocą narzędzi, które są dziełem człowieka, przetwarzają surowce lub materiały wytworzone i przewiezione przez innych ludzi. Każda praca ludzka zawiera pewne elementy wspólne, niezależne od Jej konkretnego charakteru; wymaga określonego wysiłku fizycznego, Jak i pewnego napięcia psychicznego. Te wspólne elementy pracy ludzkiej Marks określił mianem pracy a b-strakcyjnej. Dzięki abstrakcyjnemu charakterowi praca różnych ludzi może być ze sobą porównywana. W. jest abstrakcyjną ludzką pracą zawartą w towarach. Należy tu jednak dodać, że: . rodzaje pracy ludzkiej różnią się między sobą również stopniem wymaganych kwalifikacji; zdaniem Marksa praca kwalifikowana (— praca złożona) tworzy w tym samym czasie więcej w. od pracy niekwalifiko-wanej ( praca prosta); pierwsza z nich występuje Jako pomnożona praca prosta; . prace różnią się między sobą także stopniem wymaganej zręczności, intensywności, stopniem niezbędnego wyposażenia technicznego itp. Odrębnym problemem jest wielkość w.; decyduje o niej czas pracy społecznie niezbędny w danych warunkach, tj. czas wytwarzania podstawowej masy towarów. Dochodzimy ostatecznie do następującego wniosku: w. to społecznie niezbędna ilość abstrakcyjnej pracy ludzkiej (prostej) zawarta w towarze.WARTOŚĆ DODATKOWA (m), część wartości towarów wytworzonych przez robotników najemnych, przywłaszczona bez ekwiwalentu przez kapitalistów stanowiąca źródło dochodu wszystkich żyjących z wyzysku klas i warstw społeczeństwa kapitalistycznego. Kapitalistyczne stosunki produkcji oparte są na prywatnokapltalistycznej własności podstawowych środków produkcji (maszyn, urządzeń fabrycznych itp.); robotnicy pozbawieni są własności środków produkcji, a tym samym możliwości pracowania we własnych warsztatach. Aby utrzymać się przy życiu, muszą oni sprzedawać swoją siłę roboczą; w ten sposób siła robocza staje się towarem, jest kupowana i sprzedawana. Przekształcenie jej w towar stanowi podstawowy warunek przekształcenia produkcji towarowej w kapitalistyczną. Jeśli kapitalista zapłacił robotnikowi równowartość towarów wchodzących w skład środków niezbędnych do utrzymania robotnika i jego rodziny oraz kosztów zdobycia przez niego odpowiednich kwalifikacji, to opłacił całkowicie wartość siły roboczej. Siła robocza jest jednak towarem szczególnym, przy czym charakter Jej jako towaru polega głównie na tym, że w procesie Jej użytkowania powstaje wartość większa od wartości samej siły roboczej. Załóżmy, że dzienne koszty utrzymania amerykańskiego robotnika zgodnie ze standardem życiowym robotników w tym kraju, kosztami wykształ-cenią itd.. wynoszą doi. Jeśli więc kapitalista zapłaci! robotnikowi doi., zapłacił mu pełną wartość jego siły roboczej. Załóżmy następnie, że pracując godz. dziennie robotnik wytwarza w ciągu godziny nową wartość równą , doi. W tym przypadku sama siła robocza warta jest doi. dziennie, a wytwarza nową wartość w wysokości doi. dziennie; kapitalista opłacił pełną wartość siły roboczej, a mimo to otrzymał do!, w.d. Z punktu widzenia procesu wytwarzania w.d. można zatem podzielić dzień roboczy na dwie części: w jednej z nich robotnik odtwarza wartość swojej siły roboczej lub płacy (niezbędny czas pracy), w drugiej zaś — pracuje już ,,za darmo” bez ekwiwalentu i wytwarza w.d. (dodatkowy czas pracy). Użytkowanie nabytej przez kapitalistę siły roboczej polega na pracy robotnika. Wobec tego, że wszystkie materialne czynniki produkcji (środki produkcji, siła robocza) stanowią własność kapitalisty, rezultat pracy również Jest jego własnością, a każda godzina pracy robotnika dostarcza mu nowej wartości. Ilość w.d. zależy od długości czasu pracy i Jej intensywności. Pewien wpływ na nią ma również wydajność pracy, mimo że Jest to przeważnie wpływ pośredni. Tworzenie w.d. Jest kapitalistyczną formą wyzysku i stanowi źródło konfliktu między kapitałem a pracą. Kapitalistów interesuje zwiększenie w.d., robotnicy natomiast walczą o podwyżkę płac. Można zatem stwierdzić, że w.d.: . powstaje w dodatkowym czasie pracy, a więc jest częścią wytworzonej przez robotników wartości, przywłaszczaną bez ekwiwalentu przez kapitalistów; . tworzona Jest dzięki szczególnej właściwości siły roboczej Jako towaru, mianowicie dzięki zdolności wytwarzania wartości większej od wartości siły roboczej; . kapitalista może Ją sobie przywłaszczyć dzięki temu, że Jest właścicielem środków produkcji, — kapitału; . stanowi nadwyżkę wartości ponad pierwotnie wyłożoną przez kapitalistę sumę wartości; . jest szczególną, charakterystyczną dla kapitalizmu formą wyzysku bezpośrednich producentów.Twórcą teorii w.d. jest Marks; wprawdzie również przed nim problematyką wyzysku zajmowali się liczni ekonomiści i socjologowie, zwłaszcza zaś klasyczni ekonomiści burżuazyjni oraz socjaliści utopijni — jednak dopiero Marks stworzył właściwą, naukową teorię w.d. Klasyczni burżuazyjni ekonomiści utożsamiali w.d. z jedną z zewnętrznych form Jej przejawiania się. Niektórzy z nich utożsamiali ją z zyskiem handlowym, inni — z zyskiem kapitału przemysłowego, jeszcze inni — z procentem lub rentą gruntową. Marks natomiast udowodnił, że w.d. należy rozpatrywać niezależnie od zewnętrznych form jej przejawiania się, oraz że stanowi ona źródło wszystkich tych form dochodu klas posiadających.Teoria w.d. K. Marksa stanowi „kamień węgielny” (Lenin) całej Jego teorii ekonomicznej; Jest podstawą socjalizmu naukowego; za pomocą tej teorii Marks wyjaśnił, że ustrój kapitalistyczny różni się od poprzednich formacji społecznych (-. niewolnictwa, — feudalizmu) formą wyzysku. Teoria w.d. pozwoliła Marksowi wyjaśnić wszystkie główne kategorie ekonomiczne społeczeństwa burżuazyjnego: zysk, rentę, procent, dywidendę, podział kapitału na stały i zmienny ( kapitał stały i zmienny), przyczyny cyklicznego rozwoju kapitalizmu, a więc występowania kryzysów i depresji, okresów ożywienia i prosperity ( cykl koniunkturalny). Teoria w.d. umożliwiła Marksowi wyjaśnienie konfliktów sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji, a przede wszystkim podstawowy konflikt między kapitałem a pracą. Dzięki niej mógł on udowodnić w sposób naukowy nieuchronność zastąpienia kapitalizmu przez wyższą formację społeczną — socjalizm.Formułując prawo w.d. jako absolutne prawo kapitalistycznego sposobu produkcji, Marks nie tylko udowodnił, że podstawą tego sposobu produkcji Jest wyzysk, lecz również ujawnił Jego mechanizm. Z punktu widzenia metod otrzymywania w.d. rozróżnia się w.d. bezwzględną względną; w.d. bezwzględna — powstaje przez przedłużenie dnia roboczego poza niezbędny czas pracy i zwiększenie natężenia (intensywności) pracy; im dłuższy dzień roboczy i im bardziej intensywna praca, tym większą w.d. otrzymują kapitaliści; w.d. względna — stanowi obiektywny rezultat postępu techniki i wzrostu wydajności pracy; zastosowanie bardziej doskonałej techniki pozwala produkować taniej (mniejszym nakładem pracy i innych środków) środki utrzymania klasy robotniczej; w wyniku tego czas pracy, który robotnik musi przeznaczać na odtworzenie wartości swojej siły roboczej (płacy roboczej), ulega skróceniu; im bardziej wydajna jest praca ludzka, tym mniej czasu trzeba na odtworzenie wartości siły roboczej, tym więcej czasu (zakładając niezmienną długość dnia roboczego) pozostaje na wytworzenie w.d. W praktyce główne korzyści postępu technicznego i wzrostu wydajności pracy ludzkiej przypadają klasom posiadającym; w wyniku tego procesu’ w miarę rozwoju kapitalizmu dodatkowy czas pracy stosunkowo wzrasta, a czas niezbędny ulega zmniejszeniu. Szczególną rolę w rozwoju produkcji kapitalistycznej odgrywa w.d. nadzwyczajna. Walka konkurencyjna ( konkurencja) zmusza każdego kapitalistę do troski o zmniejszenie indywidualnego czasu pracy w Jego zakładzie produkcyjnym. Metodą uzyskania tego może okazać się zastosowanie techniki nowszej niż powszechnie stosowana w danej gałęzi przemysłu, co pozwala skrócić niezbędny czas pracy robotników i zwiększyć wydajność ich pracy (w ciągu godz. pracy robotników w tym zakładzie będzie np. tworzona wartość równa wynikom , godz. pracy w innych zakładach). Podczas gdy we wszystkich zakładach na odtworzenie wartości płacy roboczej robotnika trzeba np. godz. pracy, w danym zakładzie, dzięki wyższej wydajności pracy, potrzeba tylko nieco więcej niż godz. Przy jednakowej długości dnia roboczego w.d. wytwarzana przez robotników tego zakładu będzie większa niż w innych zakładach. Oczywiście stan taki będzie istniał Jedynie w okresie, w którym zastosowanie nowoczesnej techniki nie Jest powszechne i daje przywileje jednemu zakładowi lub kilku zakładom.Marksowska teoria w.d. ukazuje więc siły napędowe postępu techniki w warunkach kapitalizmu, przynoszącego z kolei ogromny wzrost wydajności pracy, charakteryzujący kapitalistyczny sposób produkcji. Badając czynniki powodujące wzrost wydajności pracy, a zwłaszcza zastosowanie nowoczesnej techniki, Marks wskazał następujące stadia w rozwoju kapitalizmu: . k o-operacji prostej; . manufaktury; . wielkiego przemysłu fabrycznego, opartego na systemie maszynowym. Wielki przemysł maszynowy stanowi właściwą dla kapitalizmu bazę techniczną; wieńczy on — zdaniem Marksa — proces realnego podporządkowania pracy kapitałowi.W.d. Jest kategorią abstrakcyjną; w codziennym życiu ekonomicznym nie występuje w sposób bezpośredni i namacalny. Marksowska analiza przekształcenia w.d. w zysk, zysku — w zysk przeciętny, a wartości — w cenę produkcji i analiza kształtowania się zysku monopolowego stanowią zatem niezbędne uzupełnienie marksowskiej teorii w.d.WARTOSCI-HIERARCHIE (SYSTEMY), wsocjologii pojęcie „wartość” stosowane jest w analizie zjawisk społecznych; ujmowane bywa w sposób obiektywny i subiektywny. W znaczeniu obiektywnym mówi się o wartościach mając na myśli rzeczy lub zjawiska pożyteczne dla pewnego systemu, tzn. podtrzymujące istnienie i (lub) rozwój tego systemu; systemem takim może być jednostka ludzka (jako system psychofizyczny), grupa społeczna, organizacja, społeczeństwo globalne itd. Przy tak przyjętej zrelatywizowanej interpretacji terminu występować mogą różne hierarchie wartości w zależności od systemu, do którego się one odnoszą. W odniesieniu np. do jednostki ludzkiej można by mówić o hierarchii wartości Jako odpowiedniku hierarchii potrzeb człowieka, gdyby się przyjęło dokonaną przez A. H. Masłowa klasyfikację potrzeb na: . fizjologiczne; . bezpieczeństwa i pewności; . społeczne; . potrzeby „ego”; . potrzeby samorealizacji (pewne minimalne zaspokojenie potrzeb wcześniej wymienionych Jest warunkiem pojawienia się następnych). Wartości bowiem zaspokajają określone potrzeby.Na ogół jednak pojęcie „hierarchia wartości” związane jest z subiektywnym rozumieniem wartości, tj. rozumieniem Jej jako sądu oceniającego rzeczy i zjawiska. Sądy takie odgrywają poważną rolę w percepcja ludzkiej, kształtowaniu postaw zachowań. Uważa się zazwyczaj, że tworzą one pewien system obejmujący zarówno wartości uznawane, jak i odczuwa-n e przez poszczególne jednostki (S. Ossowski). Również w skali społecznej wartości tworzą pewne systemy (wartości zinternalizowane wśród członków danej zbiorowości, zwłaszcza zaś zinstytucjonalizowane). Przy omawianym subiektywnym rozumieniu tego terminu znane są różne klasyfikacje wartości.