WALUTOWY KRYZYS
całość chronicznych strukturalnych zaburzeń w dziedzinie międzynarodowych stosunków walutowych państw kapitalistycznych, jakie nastąpiły w dobie ogólnego kryzysu kapitalizmu, kiedy załamał się żywiołowy mechanizm regulowania płatności zagranicznych, funkcjonujący w warunkach — waluty złotej. Przejawia się w braku swobody międzynarodowych przepływów pieniądza światowego (złota), w ograniczeniach dewizowych, w istnieniu stref walutowych, w dewaluacjach pieniądza (do I wojny światowej parytet funta angielskiego utrzymywał się na tym samym poziomie prawie przez lat), w * dumpingu walutowym, w osłabieniu pozycji walut odgrywających kluczową rolę w płatnościach międzynarodowych. U podstaw tych i tym podobnych zjawisk leżą, poza przyczynami natury politycznej, sprzeczności w dziedzinie zagranicznej wymiany towarów i wywozu kapitału; ich charakter i natężenie wyznacza formy i rozmiary k.w. ‚w poszczególnych okresach. W okresie międzywojennym k.w. kształtował się pod wpływem wielkiego światowego kryzysu nadprodukcji i przygotowań wojennych państw faszystowskich. Po II wojnie światowej wśród sprzeczności światowego rynku towarowego i kapitałowego, wyznaczających charakter k.w., zaczął wybijać się nierównomierny podział zasobów złota i wymienialnych na nie dewiz oraz względny niedostatek tych zasobów u większości uczestników tego rynkuw stosunku do wymagań nie zakłóconego przebiegu wielostronne] wymiany międzynarodowe]. Niedostatek ten formował się w ciągu wieloletniego procesu nierównomiernego rozwoju siły ekonomicznej i politycznej uczestników światowego rynku kapitalistycznego i Jej zmian na korzyść kraju (USA) o stale dodatnim saldzie bieżących obrotów zagranicznych, chroniącego cłami swój rynek dla własnych monopoli. Nadwyżka wywozu towarów i usług w USA wyniosła w -leciu międzywojennym mld doi., z czego za ponad połowę narody zapłaciły złotem. się zwiększyła. W USA centralizowały ok. zasobów złota świata kapitalistycznego, a w — ponad Możliwości regulowania złotem zobowiązań reszty świata kapitalistycznego wobec USA zaczęły się po prostu wyczerpywać. Reszta świata kapitalistycznego przestała być wobec USA wypła-calna. Chroniczna nadwyżka popytu na dewizy amerykańskie nad ich podażą, znana pod nazwą „głodu dolarowego”, nie mogła być zaspokojona za pomocą normalnej wymiany. W tych warunkach nie mogło być mowy o swobodzie zapłat międzynarodowych, ruchów złota i kapitałów. Strukturalna nierównowaga wymiany zagranicznej stanowiła ekonomiczną podstawę amerykańskich subsydiów dla zagranicy. Wskutek wysokich zagranicznych wydatków rządowychcharakterze politycznym i militarnymwzmożonego wywozu kapitału przez prywatne monopole saldo amerykańskiego bilansu płatniczego od początku lat -tych zaczęło kształtować się ujemnie. Pokrywał je odpływ złota i wzrost dewiz dolarowych w posiadaniu zagranicy. Pod koniec lat -tych „głód dolarowy” przeszedł do historii. W kraje Europy zachodniej mogły złagodzić ograniczenia dewizowe i wprowadzić częściową wymienialność dewiz. Szło to w parze z pewnym zmniejszeniem się dysproporcji w wymianie zagranicznej między USA a resztą rozwiniętych krajów kapitalistycznych oraz ze spadkiem udziału amerykańskich rezerw złota w zasobach świata kapitalistycznego, który stanowił wtedy ponad ‚/«, a w końcu zmalał do ok. W tym czasie rezerwy złota Stanów Zjednoczonych spadły do poziomu zaledwie dorównującego wysokości ich krótkoterminowych zobowiązań netto wobec zagranicznych władz pieniężnych, a następnie poniżej tego poziomu. Jest to oznaką dialektycznej sprzeczności tkwiącej w międzynarodowym systemie pieniężnym, w którym kluczową pozycję zajmuje waluta jednego kraju. Im większy jest deficyt bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych, tym więcej wymienialnych dewiz dostaje się w posiadanie zagranicy i poprawia jej międzynarodową pozycję płatniczą, ale równocześnie tym więcej trafia ich do wymiany, wskutek czego kurczą się rezerwy złota zabezpieczające wymienialność, następuje spadek zaufania do dolara i wzmożona ucieczka od niego do złota, co podkopuje cały system. W ten sposób obciążenia amerykańskiego bilansu płatniczego, wynikające z polityki ekspansji i agresji, odbijają się niekorzystnie na pozycji dolara i wywierają nacisk na zmianę Jego statusu międzynarodowego. Nie wolno jednak zapominać, że będąc dłużnikiem w dziedzinie płatności krótkoterminowych Stany Zjednoczone mają wielomiliardowe długoterminowe wierzytelności netto z tytułu wywozu kapitału. Nowy atak na dolara nastąpił przy okazji przeprowadzonej (XI ) dewaluacji funta. Jego kryzys wzbudził spekulację na dewaluacji dolara i spotęgowany w związku z tym run na złoto zmusił (III ) do podjęcia decyzji o konieczności tolerowania na wolnym rynku ceny złota wyższej od oficjalnej, co wpłynęło de-zorganizująco na jego dostawy do rezerw państwowych wzmogło walkę złoto między sektorem państwowym prywatnym. WALUTOWY SYSTEM, zespół instrumentów organizacyjnych i prawnych, regulujących zasady, warunki i metody rozliczeń międzynarodowych między państwami lub strefami walutowymi ( walutowe strefy). W tym znaczeniu s.w. jest częścią szerszego zespołu instrumentów organizacyjnych prawnych, składających się na system pieniężny w danym kraju. Zasady s.w. są w bardzo poważnym stopniu uzależnione od charakteru systemu pieniężnego. Rozróżnia się dwa podstawowe typy s.w.: liberalne reglamentacyjne.Klasycznym liberalnym s.w. był system waluty złotej, panujący w większości krajów świata od połowy XIX w. do wybuchu I wojny światowej.System ten opierał się na parytetowych kursach walut swobodzie przepływu złota i dewiz między poszczególnymi krajami, co gwarantowało utrzymanie kursów dewiz w granicach złotych punktów, wyznaczających odchylenia od kursu parytetowego. Następstwem tego s.w. jest „automatyzm złoty” — uruchamianie procesów dostosowawczych wewnętrznej koniunktury każdego kraju do stanu jego bilansu płatniczego. Współczesne liberalne s.w., występujące w rozwiniętych krajach kapitalistycznych, dopuszczają swobodną wymienialność walut przekazywanie dewiz w płatnościach międzynarodowych, ale są pozbawione automatyzmu dostosowawczego; wymienialność walut dokonuje się wg kursów ustalonych umownie (wobec braku wymienialności znaków pieniężnych na złoto po kursie parytetowym), a utrzymanie stabilnego kursu walut i dewiz wymaga podejmowania przez zainteresowane kraje interwencji walutowej. Wobec braku systemu automatycznego dostosowania wewnętrznej koniunktury do stanu bilansu płatniczego, bardziej trwały brak równowagi tego bilansu prowadzi z reguły do zmiany kursów walutowych i dewizowych, do dewaluacji lub rewaluacji pieniądza danego kraju. Reglamentacyjne s.w. opierają się na nakładaniu różnego rodzaju ograniczeń w dziedzinie wymienialności walut, obrotu złotem i wartościami dewizowymi, wywozu za granicę i przywozu I zagranicy własnych znaków pieniężnych itd. Najbardziej konsekwentnym z reglamentacyjnych s.w. Jest system monopolu walutowo-dewizowego, stosowany w krajach socjalistycznych, w połączeniu z zakazem stosowania własnych znaków pieniężnych w obrocie zagranicznym. W systemie tym obowiązuje nakaz sprzedaży państwu (wskazanym instytucjom bankowym) wszystkich posiadanych i uzyskiwanych wartości dewizowych i walut — z możliwością stosowania wyłączeń — i planowy przydział tych walorów jednostkom gospodarczym i osobom fizycznym w celu dokonywania płatności zgodnie z tytułami przewidzianymi w planach płatności zagranicznych. Rozrachunki międzynarodowe przy systemie państwowego monopolu walutowo–dewizowego mogą być dokonywane w trybie obrotów wolnodewizowych, clea-ringu dwustronnego lub clearingu wielostronnego. W innych reglamentacyj-nych systemach walutowych obowiązują częściowe ograniczenia obrotu, albo od strony podmiotowej (np. ograniczenia obowiązują własnych obywateli, a nie obowiązują cudzoziemców), albo od strony przedmiotowej (np. obowiązują w ruchu turystycznym, a nie obowiązują w płatnościach handlowych), albo wreszcie w ujęciu kwotowym. Zastosowanie określonej formy ograniczeń nie przesądza formy, w jakiej dokonują się rozrachunki międzynarodowe.WOLNY HANDEL, zasada głosząca, że wymiana międzynarodowa nie powinna napotykać żadnych przeszkód ze strony państwa w postaci barier celnych, zakazów czy Innego typu ograniczeń, które zmniejszają zakres — międzynarodowego podziału pracy, a tym samym korzyści płynące z wymiany międzynarodowej dla wszystkich partnerów. Zasada w.h. Jest całkowicie słuszna. Jeśli jednak partnerzy biorący udział w wymianie znajdują się na niejednakowym poziomie rozwoju gospodarczego, w.h. może utrudniać rozwój gospodarczy kraju mniej zaawansowanego, który w takich przypadkach musi się uciekać do różnych środków ochronnych ( protekcjonizm).Zasadę w.h. po raz pierwszy wysunięto w Anglii w końcu XVII w., przy okazji Polemiki z merkantylistyczną teorią bilansu handlowego ( • merkantylizm). Szczególne znaczenie odegrała tu praca D- Northa, Discourses upon Trade ( ). następnie zasady w.h. bronili fizjokra-ci { flzjokratyzm). Jednak dopiero A.Smith ( — ) wskazał na dwustronne korzyści wynikające z wymiany w związku z międzynarodową specjalizacją pracy, a D. Ricardo ( — ), twórca podstaw teorii handlu zagranicznego, dał Jej pełne naukowe uzasadnienie ( koszty komparatywne). Anglia była w tym okresie krajem najbardziej uprzemysłowionym i najbardziej zainteresowanym w wolności handlu. W ciągu XVIII i w początkach XIX w. znaczna liczba ograniczeń handlu zagranicznego wprowadzonych w Anglii w okresie merkantylizmu, dotyczących zwłaszcza eksportu i importu artykułów przemysłowych, została zniesiona. Na skutek silnego wpływu feudalnych właścicieli ziemi utrzymano jedynie tzw. prawa zbożowe (corn laws), z którymi łączyło się wysokie cło na przywożone zboże. Godziło to w podstawowe interesy kapitalizmu, gdyż wysoka cena zboża, będąca następstwem niewielkiej produkcji krajowej, rzutowała na poziom płac minimalnych. Burżuazja w imię ogólnej doktryny liberalizmu gospodarczego ( laissez faire’yzm) rozpoczęła ostrą walkę o zniesienie tych praw. Ośrodkiem walki staje się Manchester, a najgłośniejszym przywódcą R. Cobden ( — ). Wpływ sfer feudalnych był jednak tak silny, że dopiero w prawa zbożowe zostały zniesione. Po zapewnieniu zwycięstwa idei w.h. we własnym kraju burżuazja angielska przez traktaty handlowe wpłynęła na przyjęcie Jej również przez inne kraje. Wprawdzie cła nie przestały istnieć, zdarzały się nawet przypadki wprowadzania nowych ceł, np. w Niemczech w USA w okresie początkowej fazy kapitalistycznej industrializacji tych krajów, lecz ogólnie biorąc, poza wyjątkami, poziom ceł nie miał istotnego znaczenia dla kształtowania się wymiany międzynarodowej.Okres drugiej połowy XIX w., aż do wybuchu I wojny światowej, był erą w.h. w gospodarce światowej, a Jednocześnie erą najbujniejszego rozwoju kapitalizmu, w czym zasada w.h. odegrała znaczną rolę. Po wojnie, gdy wystąpiły wyraźnie sprzeczności imperializmu, zwłaszcza W okresie kryzysu — , następuje odwrót od zasady w.h. Każdy kraj kapitalistyczny stara się za pomocą polityki protekcjonistycznej przerzucić własne trudności gospodarcze na Inne kraje.Teoretyczne uzasadnienie tej polityki przynosi teoria Keynesa ( keynesizm). Po II wojnie światowej sytuacja uległa pewnej zmianie. Coraz wyraźniej zaczyna sie przejawiać tendencja do integracji gospodarczej państw, umożliwiającej rozszerzenie produkcji. Powstają wiec, częściowo realizowane, projekty przywrócenia w.h. w ramach określonych stref geograficznych (np. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej). Sprzeczności imperialistyczne nie pozwalają jednak na realizację zasady w.h. w całym bloku państw kapitalistycznych, a zwłaszcza w stosunkach między Wschodem a Zachodem, na skutek czego gospodarka światowa ponosi znaczne szkody.WIELOSTRONNY SYSTEM ROZRACHUNKÓW, utworzony został w r.a mocy Europejskiego Układu Walutowego z zawartego między krajami członkowskimi Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC); układ ten przewidywał, że z chwilą likwidacji Europejskiej Unii Płatniczej utworzony zostanie W.S.R. i Europejski Fundusz Walutowy.Zadaniem W.S.R. jest ułatwianie krajom członkowskim dokonywania wzajemnych rozliczeń specjalnych wierzytelności i zobowiązań; rozliczenia te następują na warunkach z góry ustalonych. Określenie sald do rozliczenia i dokonywanie rozliczeń między krajami członkowskimi odbywa się w ostatnim dniu roboczym każdego miesiąca. Do rozliczenia włącza się: . saldo międzypaństwowych kredytów przejściowych (tzw. interim finanse); . saldo nadwyżek, które przekraczają kredyty techniczne w ramach układów bilateralnych; . zasoby walut innego kraju członkowskiego. Pierwsze dwa rodzaje sald podlegają obowiązkowo rozliczeniu, natomiast zasoby walut tylko wówczas, gdy wierzyciel pragnie włączyć je do rozrachunku. Rozliczenia sald dokonywane są na podstawie kursów walutowych ustalonych z góry w zależności od charakteru salda. Wszelkie wynikające z dokonanego rozliczenia płatności następują w dolarach USA.’ W przypadku dokonania zmiany kursów kupna i sprzedaży przez kraj członkowski w okresie między rozliczeniami, jego wierzytelności i zobowiązania są rozliczane w rozbiciu na dwie części przy uwzględnieniu odpowiednich kursów. W rozliczeniach w obrębie W.S.R. nie ma Już elementu kredytu automatycznego, jak to miało miejsce w przypadku rozliczeń w Europejskiej Unii Płatniczej. Wzajemne rozliczenia omawianych sald i zasobów walutowych przeprowadzane były w obrębie W.S.R. od początku do X . Następnie w ciągu trzech lat kraje członkowskie regulowały wszelkie transakcje Już tylko indywidualnie między sobą i po kursach bieżących, notowanych na giełdach pieniężnych. Wznowienie rozliczeń w W.S.R. nastąpiło w listopadzie po dewaluacji funta szter-linga. Następne rozliczenia miały miejsce w związku z dewaluacją korony islandzkiej w listopadzie i franka francuskiego w sierpniu oraz w okresie wprowadzenia przez NRF kursu płynnego dla marki w październiku . Ogólna suma rozliczeń w W.S.R. w latach — wyniosła , min doi. W.S.R. utworzony na okres roku był następnie przedłużany, początkowo na okres jednoroczny, a ostatnio na okres trzyletni. Władze W.S.R. są Jednocześnie władzami Europejskiego Funduszu Walutowego.