UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE
konwencjonalna nazwa używana na oznaczenie swoistych urządzeń publicznych, których celem jest materialne zabezpieczenie pracowników i ich rodzin, a także innych grup ludności (np. chałupników), na wypadek wystąpienia zdarzeń powodujących utratę zarobku lub zwiększone obciążenie budżetu rodziny pracowniczej. Zdarzenia takie zwane są ryzykiem, gdyż nie można przewidzieć mimo prawdopodobieństwa ich wystąpienia, czasu, częstotliwości i rozmiarów. Na podstawie prawa wielkich liczb można jednak dość dokładnie obliczyć wielkość ryzyka dla pewnej zbiorowości ludzi w określonym czasie i ustalić wielkość niezbędnego funduszu ubezpieczeniowego na pokrycie strat lub zwiększonych obciążeń związanych z ryzykiem. U.s. obejmują dwa elementy: ubezpieczeniowy i społeczny. Element ubezpieczeniowy wzięty jest z zasad ubezpieczenia gospodarczego i wyraża się w rozłożeniu materialnych skutków ryzyka na wspólnotę ubezpieczeniową przez tworzenie scentralizowanego funduszu ze składek ubezpieczeniowych. Zwalnia to poszczególnych ubezpieczonych pracowników od konieczności, praktycznie na ogół niemożliwej do realizacji, indywidualnego gromadzenia rezerw na wypadek zdarzenia losowego. U.s. zmniejsza więc niezbędne koszty reprodukcji siły roboczej ograniczając wielkość koniecznej rezerwy na pokrycie materialnych skutków ryzyka zgodnie z rzeczywistym jego występowaniem w całej masie ubezpieczonych w określonym czasie. Element społeczny u.s. polega na tym, że ubezpieczenie podporządkowane jest swoistym celom polityki państwa wobec klasy robotniczej, wynikającym z jego ustroju gospodarczego, a więc różnym w państwach kapitalistycznych i socjalistycznych. U.s. ma więc poza materialnym zabezpieczeniem pracowników dodatkowe zadania, powodujące większe lub mniejsze odchylenia u.s. od zasad czysto ubezpieczeniowych. Powstanie i działalność u.s. w krajach kapitalistycznych jest wynikiem ustępstwa panujących klas posiadających wobec żądań zorganizowanego ruchu robotniczego. Przez ustępstwa te burżuazja dąży do osłabienia walki klasowej zabezpieczenia „pokoju społecznego”, a więc do ochrony ustroju kapitalistycznego. W kapitalizmie u.s. traktowane jest jako „obciążenie socjalne”, obce przez swój społeczny charakter zasadom ustroju kapitalistycznego. Dlatego m. in. pierwsze systemy u.s., powstałe w końcu xix w. w bismarkowskich Niemczech, starano się budować możliwie na wzorach ubezpieczeń gospodarczych. Przed utworzeniem u.s. liczna ludność robotnicza pozbawiona zarobku obciążała fundusze opieki społecznej, tworzone z ogólnych źródeł podatkowych. Przez utworzenie u.s. obciążenie to przerzucono na samych pracowników i Ich pracodawców jako obowiązanych do opłacania składek ubezpieczeniowych.W krajach socjalistycznych u.s. jest jednym z narzędzi podziału dochodu narodowego, uwarunkowanego socjalistycznym sposobem produkcji. W tworzeniu społecznego funduszu dla niezdolnych do pracy, na zasiłki rodzinne itp. zanikają elementy ubezpieczeniowe. Składka ubezpieczeniowa jest raczej elementem rozrachunku niż narzędziem rozłożenia ryzyka na wspólnotę ubezpieczeniową. W obrębie planowanego podziału dochodu narodowego świadczenia u.s. służą celowemu zaspokajaniu potrzeb ludzi pracy, a rozmiar tych świadczeń związany jest z wielkością i wzrostem dochodu narodowego i wyznaczony jest aktualnie priorytetami gospodarczymi i politycznymi. Społeczny element u.s. wyraża się także w tym, że: powstaje ono na podstawie ustaw państwowych, szczegółowo określających zasady jego działania, jest obowiązkowe dla ogółu lub pewnej kategorii pracowników (przymus ubezpieczeniowy), jest wykonywane przez instytucje publiczne i przeważnie Jest finansowane, przynajmniej częściowo, z ogólnych środków budżetowych państwa. Klasycznym ryzykiem u.s. jest choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, starość i śmierć pracownika, bezrobocie oraz dzietność. Ryzyko to dzieli się niekiedy na fizjologiczne (np. choroba, starość) i zawodowe (np. choroba zawodowa, wypadek przy pracy). Odpowiednio do ryzyka i wywoływanych przez nie skutków odróżnia się poszczególne gałęzie u.s.: ubezpieczenie na wypadek choroby i macierzyństwa, ubezpieczenie emerytalne (inwalidztwo, starość, śmierć), ubezpieczenie od wypadków przy pracy, ubezpieczenie na wypadek braku pracy oraz ubezpieczenie rodzinne. W krajach socjalistycznych, realizujących prawo obywatela do pracy, nie ma ubezpieczenia od bezrobocia. W razie zaistnienia określonego zdarzenia pracownikowi lub jego rodzinie przysługuje prawo do świadczeń pieniężnych lub w naturze. Zależnie od rodzaju ryzyka świadczenia pieniężne są długoterminowe, wypłacane periodycznie, z reguły co miesiąc (renty, emerytury, zaopatrzenia inwalidzkie, wdowie, sieroce), lub krótkoterminowe, wypłacane przez ograniczony czas (np. zasiłki chorobowe, połogowe, rodzinne), albo jednorazowe (np. zasiłek pogrzebowy). Głównym świadczeniem w naturze bywa pomoc lekarska (porady lekarskie, leki, lecze« nie szpitalne, sanatoryjne itp.) oraz pro-tezowanie. w niektórych krajach kapitalistycznych również te świadczenia „realizowane są w pieniądzu, np. Jako częściowy zwrot kosztów leczenia. Funkcją świadczeń u.s. jest równoważenie ubytku zarobku lub wzrostu obciążeń; z reguły ekwiwalent ten nie jest pełny. W różnych systemach u.s. stosowane są rozmaite zasady wymiaru świadczeń od znacznie zindywidualizowanych zależnie od wysokości zarobków i okresu ubezpieczenia poszczególnych ubezpieczonych aż do świadczeń jednolitych. W świadczeniach u.s. czysto ubezpieczeniowa zasada wymiaru świadczenia wg wysokości składki opłacanej przez (lub za) danego ubezpieczonego jest zwykle podporządkowana zasadzie socjalnej, zaopatrzeniowej; występuje to dość wyraźnie w wymiarze emerytur i rent; emerytury pracowników najniżej zarabiających są procentowo wyższe, zarabiających lepiej — procentowo niższe w stosunku do ich indywidualnych zarobków. Najczęściej źródłem finansowania świadczeń u.s. i gromadzenia funduszu ubezpieczeniowego są składki ubezpieczeniowe. W krajach socjalistycznych opłacają Je przeważnie zakłady pracy. W krajach kapitalistycznych wydatki u.s. są pokrywane z reguły ze składek pracowników i pracodawców oraz z dopłat skarbu państwa; w ubezpieczeniach od wypadków i chorób zawodowych, które w krajach tych jest zwykle wyodrębnione z ubezpieczenia emerytalnego, składkę opłacają wyłącznie pracodawcy, gdyż jest ono traktowane jako ubezpieczenie pracodawców od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone pracownikom działalnością przedsiębiorstwa. W wielu krajach, m. in. w państwach socjalistycznych, zabezpieczenie pracowników przed ryzykiem niezdolności do pracy i zwiększonego obciążenia rodzinnego jest realizowane za pomocą systemów w technice swojej dość odległych od zasad ubezpieczenia. Wydatki na ten cel pokrywa się ze specjalnych opłat lub z ogólnych dochodów skarbowych państwa, niejednokrotnie nie wydzielając odrębnego funduszu.A zatem nie tylko w systemie wymiaru świadczeń, lecz także w sposobie ich finansowania nie są często stosowane zasady ubezpieczeniowe (nie przeprowadza się też aktuarialnej kalkulacji ryzyka). W związku z tym w ostatnich kilkudziesięciu latach pojęcie „u.s.” jest coraz powszechniej zastępowane pojęciem „zabezpieczenie społeczne”, które jako określenie szersze obejmuje nie tylko systemy ubezpieczeniowe, lecz także inne (zaopatrzeniowe, opiekuńcze) oraz różne systemy mieszane. Zob. też: ubezpieczenie społeczne w Polsce. UBEZPIECZENIOWA POLISA, dowód pisemny stwierdzający zawarcie umowy ubezpieczenia; zawiera m. in. określenie zakładu ubezpieczeń, ubezpieczającego (ubezpieczonego), przedmiotu, sumy i okresu ubezpieczenia oraz wysokości składki. Formy p.u. stosowane przez PZU: . jednostkowa — dla określonego obiektu lub osoby; . zbiorowa — dla grupy obiektów lub grupy osób; . generalna — dla szeregu ładunków w ubezpieczeniach transportowych, przy czym obliczenie składki następuje oddzielnie dla każdego transportu; . obrotowa — dla szeregu ładunków w ubezpieczeniach transportowych, przy czym obliczenie składki następuje na podstawie ogólnej wartości ładunków przewiezionych w ustalonym okresie (wielkości obrotów); . blokowa — dla ubezpieczeń zawieranych w sposób uproszczony (np. ruchomości domowych). W ubezpieczeniach obowiązkowych dokument stwierdzający istnienie stosunku ubezpieczeniowego nazywa się dowodem ubezpieczenia. UBEZPIECZENIOWA SKŁADKA, świadczenie pieniężne pobierane przez zakład ubezpieczeń od ubezpieczających w zamian za zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej. Rozróżnia się: . składkę netto przeznaczoną na wypłatę odszkodowań i świadczeń ubezpieczeniowych, obliczoną na podstawie rachunku prawdopodobieństwa w stosunku do wielkości ryzyka reprezentowanego przez przedmiot ubezpieczenia; . składkę brutto (składkę taryfową) stanowiącą składkę netto powiększoną o dodatki przeznaczone na finansowanie działalności prewencyjnej i pokrycie kosztów obsługi ubezpieczeń. Wysokość s.u. określają , taryfy w stawkach wyrażonych w procentach lub promilach sumy ubezpieczenia. Opracowane przez PZU taryfy składek ubezpieczeń dobrowolnych uchwala Rada Ubezpieczeniowa, a zatwierdza minister finansów; taryfy składek ubezpieczeń obowiązkowych (po zaopiniowaniu przez Radę) ustala minister finansów.UKŁAD ZBIOROWY PRACY, porozumienie między przedstawicielstwem pracowniczym a odpowiednimi organizacjami pracodawców, określające warunki, jakim powinny odpowiadać Indywidualne umowy o pracę; w ustroju kapitalistycznym — forma obrony interesów robotników wywalczona przez zorganizowany ruch zawodowy, wzmacniająca pozycję robotników w stosunkach z kapitalistycznymi pracodawcami; wustroju socjalistycznym — jedna z form konkretyzacji dyrektyw planu gospodarczego i wytycznych kompetentnych organów administracji gospodarczej w zakresie płac oraz warunków pracy; aktualnie w Polsce — porozumienie normatywne między właściwym związkiem zawodowym a odpowiednim organem administracji gospodarczej, normujące warunki pracy oraz warunki bytu pracowników, określające zasady podziału funduszów przeznaczonych na płace i Inne świadczenia dla pracowników danej branży, zmierzające do polepszenia działalności gospodarczej zakładów pracy. U.z.p. ustala przede wszystkim: . ogólne warunki, Jakmi powinny odpowiadać Indywidualne umowy o pracę (umowynaukę zawodu, o przyuczenie do określonej pracy, o odbycie wstępnego stażu pracy), zawierane w objętych układem zakładach pracy; . stawki płac, taryfikatory kwalifikacyjne i podstawowe zasady wynagrodzenia pracowników; . inne świadczenia przysługujące pracownikom; . postanowienia dotyczące współdziałania załóg z kierownictwem zakładów pracy, mające na celu wykonanie zadań gospodarczych zakładów pracypodniesienie efektów ekonomicznych przez usprawnienie organizacji i metod pracy oraz wykorzystanie innych środków zapewniających zwiększenie wydajności pracy, rozwój i usprawnienie działalności przyzakładowych urządzeń socjalnych i kulturalnych. Postanowienia u.z.p. nie mogą być sprzeczne z przepisami prawa oraz powinny uwzględniać wytyczne polityki gospodarczej państwa. Zasadami funkcjonowania u.z.p. są: . niezmienialność — postanowienia nie mogą być zmienione przez umowy indywidualne; . automatyzm prawny — postanowienia wchodzą w miejsce postanowień umów indywidualnych sprzecznych z u.z.p.; . uprzywilejowanie — korzystniejsze dla pracownika postanowienia umów Indywidualnych są dozwolone. U.z.p. składa się z części normatywnej, określającej warunki płac l pracy, oraz z części obligatoryjnej, regulującej wzajemne prawa i obowiązki uczestników u.z.p. Uczestnikiem u.z.p. jest ten, kto go zawarł lub do niego przystąpił. U.z.p. wiąże uczestników oraz członków związków (zrzeszeń, stowarzyszeń) będących Jego uczestnikami. Ponadto u.z.p. wiąże pracodawcę również w stosunku do pracowników nie zrzeszonych.UKŁAD OGÓLNY utworzony X w Genewie przez państwa kapitalistyczne i Czechosłowację w wyniku prac Komitetu Przygotowawczego do Konferencji Hawańskiej w sprawie utworzenia Międzynarodowej Organizacji Handlowej (ITO). Tymczasowo (tzn. do momentu utworzenia ITO) wprowadzony w życie na podstawie protokołu obowiązującego od . Ponieważ do utworzenia ITO nie doszło, GATT nabrał charakteru stałej organizacji. Wg stanu na GATT liczył: członków pełnych, członek prowizoryczny oraz członków de facto. Z państw socjalistycznych pełnymi członkami GATT są: Czechosłowacja (członek–założyciel), Polska (w okresie — członek stowarzyszony, od pełny), Jugosławia ( — stowarzyszony, a następnie prowizoryczny, od członek pełny), Rumunia i Kuba. Bułgaria i Węgry mają status obserwatora. Głównym organem GATT jest Konferencja Układających się Stron, odbywająca się przeważnie raz do roku. Organem wykonawczym, działającym w okresie między sesjami, jest Rada Przedstawicieli. Do rozpatrzenia określonych problemów Rada powołuje tzw. grupy robocze. Organem o charakterze administracyjnym jest Sekretariat, na czele którego stoi Dyrektor Generalny.Pqdstawę działalności GATT stanowi zbŚór zasad postępowania w polityce handlowej; celem zaś jest znoszenie barier i przeszkód w rozwoju handlu międzynarodowego; zasadą zaś — równe traktowanie wszystkich członków i zakaz dyskryminacji oparty na tzw. klauzuli największego uprzywilejowania. Od tej zasady dopuszczalnych Jest kilka ściśle określonych wyjątków, np. na rzecz unii celnych, stref preferencyjnych, stref wolnego handlu. Ponadto zasadą GATT jest dążenie do stopniowej eliminacji ograniczeń ilościowych i innych przeszkód pozataryfowych. W tym zakresie GATT również przewiduje wyjątki, zwłaszcza w stosunku do krajów rozwijających się i krajów mających trudności płatnicze.UMOWA ZAKŁADOWA, porozumienie między radą zakładową a kierownictwem zakładu pracy, mające na celu zapewnienie Jak najlepszych warunków do wykonywania planów produkcji oraz zaspokajania potrzeb materialnych i kulturalnych załogi. Postanowienia u.z. tworzone są na podstawie planu techniczno–przemysłowo-finansowego zakładu pracy oraz wytycznych resortowego ministra i zarządu głównego właściwego związku zawodowego. U.z. obejmuje zobowiązania wzajemne kierownictwa i załogi, dotyczące wykonania i przekroczenia planu produkcji, poprawy warunków ochrony pracy, warunków socjalnych i zdrowotnych, warunków bytowych, rozwoju akcji kulturalno-oświatowej. Przepisy o u.z. nie odegrały w dotychczasowej praktyce większej roli.