UBEZPIECZENIA GOSPODARCZE
łączne określenie ubezpieczeń majątkowych i osobowych, używane w nauce polskiej w celu ich przeciwstawienia ubezpieczeniom społecznym. U.g. stanowią opartą na wykorzystaniu działania prawa wielkich liczb formę organizowania wspólnot ponoszenia ryzyka określonych zdarzeń losowych, takich jak klęski żywiołowe (np. gradobicie, powódź, pożar) oraz wypadki: tzw. nieszczęśliwe (powodujące np. śmierć, utratę zdrowia lub zdolności do pracy), komunikacyjne (np. samochodowe), techniczne (np. awaria maszyny, szkody wodociągowe), społeczne (np. rabunek, kradzież). Wspólność ryzyka zagrażającego gronu osób (np. ryzyko pożaru budynku w odniesieniu do posiadaczy budynków) sprawia, że z natury rzeczy grono to stanowi wspólnotę w sensie narażenia na to samo niebezpieczeństwo. Fakt istnienia tej wspólnoty Jest podstawą zorganizowania wspólnoty ubezpieczeniowej; jej swoistość polega na tym, że członkowie wspólnoty nie pozostają ze sobą w żadnych stosunkach, zaś wspólnota ponoszenia ryzyka realizuje się przez wzajemne stosunki ubezpieczyciela (organizatora wspólnoty) z ubezpieczającymi (tj. z każdym członkiem wspólnoty). Finansowe funkcje u.g. polegają na tworzeniu ze składek ubezpieczeniowych funduszów scentralizowanych i na wypłacaniu z tych funduszów określonych kwot w razie nastąpienia zdarzeń losowych, objętych ubezpieczeniem. Zdarzenia, których nastąpienie stwarza roszczenie o wypłatę odszkodowania lub innego świadczenia ubezpieczeniowego, określa się nazwą wypadków ubezpieczeniowych; wypłat tych dokonuje zakład ubezpieczeń, zwany ubezpieczycielem, który pobiera składki i zarządza powstającym z nich funduszem. Uczestnicy wspólnoty ponoszenia ryzyka, obowiązani do wnoszenia składek, zwani są ubezpieczającymi; stosunki wiążące ich z ubezpieczycielem zwane są stosunkami ubezpieczenia. Uprawnionymi do odszkodowań lub świadczeń są ubezpieczający z wyjątkiem przypadków ubezpieczenia na rzecz trzeciego, tj. na rzecz osoby innej niż obowiązana do płacenia składek. Przykładem może być ubezpieczenie pracowników od następstw nieszczęśliwych wypadków przez zakład pracy. Składkę opłaca zakład pracy (ubezpieczający), a prawo do świadczeń ma bądź pracownik (ubezpieczony), bądź — w razie wypadku śmiertelnego — inna osoba uprawniona (np. wdowa). Początki u.g. sięgają zamierzchłej starożytności; rozwinęły się one najpierw na tle wspólnego ponoszenia ryzyka zagrażającego podczas przewozu towarów, zwłaszcza w handlu morskim. Historycznie pierwszym podziałem u.g. był ich podział na morskie i lądowe. Ze względu na przedmiot ubezpieczenia, którym może być mienie (określony przedmiot majątkowy, np. samochód lub całość majątku) albo dobra osobiste niemajątkowe (życie człowieka, Jego zdrowie, zdolność do zarobkowania), rozróżnla się ubezpieczenia majątkowe osobowe; pierwsze zwane są również ubezpieczeniami od szkód, gdyż chodzi w nich o wyrównanie ubytku w mieniu za pomocą odszkodowania ubezpieczeniowego, drugie zwane są ubezpieczeniami sum, gdyż zapewniają nie wypłatę odszkodowania, lecz kwoty pieniężnej określonej z góry w warunkach ubezpieczenia. Dlatego w ubezpieczeniach osobowych mówi się o świadczeniach, a nie o odszkodowaniach ubezpieczeniowych. Do ubezpieczeń majątkowych należą: ubezpieczenia morskie (statków, ładunków, frachtu, odpowiedzialności cywilnej armatora), ubezpieczenia budynków od ognia, ziemiopłodów od gradobicia, zwierząt gospodarczych od padnięcia, samochodów samolotów od uszkodzenia (auto- i aero–casco) i In. Do ubezpieczeń osobowych należą: . ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków; . ubezpieczenia na życie. Ze względu na sposób powstania ubezpieczenia rozróżnia się ubezpieczenia dobrowolne i obowiązkowe (przymusowe); pierwsze powstają na podstawie umowy, drugie bezpośrednio z mocy prawa (ex lege), np. obowiązkowe ubezpieczenie budynku, powstające automatycznie z dniem rozpoczęcia użytkowania wzniesionego budynku. W ubezpieczeniu umownym treść i zakres praw i obowiązków stron określa umowa, której najważniejsze postanowienia są ujęte w polisie i w dołączanych do niej ogólnych warunkach ubezpieczenia. W sprawach nie uregulowanych umową mają zastosowanie przepisy ustawowe o umowie ubezpieczenia oraz ogólne zasady prawa cywilnego. Prawa i obowiązki stron (ubezpieczyciela i ubezpieczającego) w ubezpieczeniach obowiązkowych określane są w aktach normatywnych regulujących poszczególne rodzaje tych ubezpieczeń. Od ubezpieczenia obowiązkowego, powstającego niejako automatycznie z mocy przepisu prawa, należy odróżnić ubezpieczenie powstające na podstawie umowy, której zawarcie jest obowiązkiem ubezpieczającego. W przypadku ubezpieczenia zawartego z kilkoma ubezpieczycielami działającymi łącznie mamy do czynienia z koaseku-racją, którą należy odróżnić od reasekuracji.U.g., realizujące w formacjach przedka-pitalistycznych ideę wzajemnej pomocy, stały się w okresie kapitalizmu formą swoistej działalności handlowej wykonywanej zarobkowo przez przedsiębiorców Jednostkowych lub spółki kapitałowe, głównie akcyjne, łączące się w kartele i koncerny ubezpieczeniowe. W gospodarce kapitalistycznej ubezpieczenia stanowią, oprócz banków, największą prywatnoprawną zbiornicę kapitałów. Dotyczy to zwłaszcza ubezpieczeń na życie spełniających szczególnie ważną rolę w procesie centralizacji kapitału. Oprócz u.g. typu handlowego, sprowadzających się w gruncie rzeczy do transakcji sprzedaży ochrony ubezpieczeniowej za składkę ubezpieczeniową, w warunkach walki konkurencyjnej między licznymi ubezpieczycielami, między ubezpieczycielami a reasekuratorami, między ubezpieczycielami a ubezpieczającymi (o warunki ubezpieczenia), istnieją w kapitalizmie (podobnie jak w formacjach przedkapitalistycznych) ubezpieczenia wzajemne, w których wymiar składki w poszczególnych latach (okresach ubezpieczenia) jest uzależniony od wielkości poniesionych szkód w danym roku (ewentualność dopłat lub zwrotu części opłaconych składek).Socjalistyczne ubezpieczenia majątkowe i osobowe stanowią historycznie nowy typ ubezpieczeń, inny Jest ich cel, organizacja i zakres. Celem ich jest ochrona przed gospodarczo ujemnymi następstwami zdarzeń losowych: całości majątku narodowego (własności socjalistycznej, indywidualnej i osobistej) i ciągłości procesu jego pomnażania w toku produkcji społecznej, jak również ochrona związanych z życiem i zdrowiem osobistych interesów obywateli. Cel ten realizowany Jest nie tylko przez wypłatę odszkodowań i świadczeń, lecz także przez finansowanie, kosztem części pobranych składek, akcji prewencyjnej (np. zapobiegania pożarom, chorobom zakaźnym zwierząt) oraz przez aktywne uczestniczenie zakładu ubezpieczeń w tej akcji. Organizowanie u.g. należy do gospodar-czo-organizacyjnych zadań państwa socjalistycznego, a wykonywanie działalności ubezpieczeniowej stanowi monopol państwa, w związku z czym u.g. zwane są ubezpieczeniami państwowymi.UBEZPIECZENIA GOSPODARCZE W POLSCE, sięgają początkami XVII w., w którym istniały Już tzw. „porządki ogniowe” i inne organizacje wzajemnej pomocy, zapewniające repartycję szkód pożarowych w budynkach i mieniu ruchomym. Oparte na składkach pobieranych z góry „kasy ogniowe” pojawiły się dopiero w połowie XVIII w. Prawne formy umownego ubezpieczenia majątkowego ukształtowały się najpierw w obrocie morskim. Wilkłerz Gdański z (kodyfikacja polskiego prawa morskiego) zawierał już przepisów o umowie morskiego ubezpieczenia. Założony w Kwi-dzyniu w societet ogniowy stanowił pierwszą na ziemiach polskich instytucję ubezpieczeń lądowych. W latach — powstały dwa towarzystwa: Towarzystwo Ogniowe dla Miast i Towarzystwo Ogniowe dla Wsi, które ubezpieczały budynki od ognia na zasadach wyłączności i przymusu. Dwie dyrekcje (poznańska i warszawska) tych towarzystw ogniowych były zaczątkami dwóch ośrodków publicznoprawnych ubezpieczeń budynków; zjednoczono je dopiero w Polsce Ludowej w . W II połowie XIX w. rozwijają się, oprócz ubezpieczeń publicznoprawnych, ubezpieczenia prywatnoprawne, prowadzone na zasadach dobrowolności i wolnej konkurencji przez kapitalistyczne przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe, głównie spółki akcyjne, a także przez towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. W zakresie ryzyk majątkowych i osobowych działały krajowe zakłady ubezpieczeń, jak Krakowskie Towarzystwo Ubezpieczeń (tzw. „Florianka”) w Krakowie (od ), Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń (od ) i „Vesta”, Bank Wzajemnych Ubezpieczeń na życie w Poznaniu (od ). Obcy jednak kapitał ubezpieczeniowy, faworyzowany przez rządy zaborcze, zajął na polskim rynku ubezpieczeniowym kluczowe pozycje. Nie utracił ich po odzyskaniu niepodległości; w okresie -le-cia międzywojennego działał za pośrednictwem zagranicznych towarzystw ubezpieczeniowych. Także reasekuratorzy zagraniczni ciągnęli poważne zyski z polskiego rynku ubezpieczeniowego. Ten stan rzeczy został zlikwidowany w Polsce Ludowej przez wyeliminowanie kapitału prywatnego z działalności w zakresie ubezpieczeń gospodarczych. Całokształt tej działalności, wykonywanej poprzednio przez ponad ubezpieczycieli, został przyjęty przez państwowe zakłady ubezpieczeń: PZU (Państwowy Zakład Ubezpieczeń) i „Wartę” (Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji). Pierwszy działa w zakresie ryzyk krajowych, drugi — w zakresie ryzyk związanych z żeglugą morską, handlem zagranicznym i innych obrotów dewizowych oraz ubezpieczeń pośrednich tj. reasekuracji. Ukształtowane wg modelu socjalistycznego u.g. w P. tworzą ze składek ubezpieczeniowych scentralizowane fundusze, z których wypłacają odszkodowania za szkody w ubezpieczonym majątku oraz świadczenia w razie nastąpienia określonych zdarzeń w życiu osób ubezpieczonych, a także finansują i prowadzą działalność zapobiegawczą, mającą na celu ograniczenie liczby i rozmiaru szkód. W planowej gospodarce Polski ubezpieczenia gospodarcze stanowią ważny czynnik ochrony majątku narodowego i interesów osobistych obywateli przed gospodarczo ujemnymi następstwami zdarzeń losowych. Z mocy prawa, tj. w trybie obowiązkowym, istnieje ochrona ubezpieczeniowa budynków od ognia i innych zdarzeń losowych; mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych od ognia i innych zdarzeń losowych; ziemiopłodów od gradobicia i powodzi; zwierząt gospodarczych od padnięcia (na podstawie uchwał rad narodowych); odpowiedzialności cywilnej i następstw nieszczęśliwych wypadków z ruchu pojazdów samochodowych. Ubezpieczenia te, zwane obowiązkowymi, są uregulowane w rozporządzeniach Rady Ministrów. Ubezpieczenia dobrowolne, tj. powstające na podstawie umowy, są uregulowane w kodeksie cywilnym (tytuł księgi III) w kodeksie morskim (tytuł ). Z ubezpieczeń dobrowolnych korzystają obywatele, zwłaszcza w zakresie ubezpieczeń osobowych (na życie, od wypadków) majątkowych(mieszkań, auto-casco, odpowiedzialności cywilnej, produktów kontraktowanych) oraz jednostki gospodarki uspołecznionej, zwłaszcza w zakresie ubezpieczeń środków trwałych i obrotowych od ognia oraz mienia w transporcie. Ubezpieczenia obowiązkowe dotyczą na ogół tylko własności indywidualnej; wyjątek stanowią ubezpieczenia komunikacyjne, obejmujące zarówno pojazdy własności indywidualnej, jak i jednostek gospodarki uspołecznionej, nie wyłączając jednostek budżetowych. Jest to odstępstwo od reguły, w myśl której ochrona ubezpieczeniowa mienia ogólnonarodowego jest realizowana w trybie dobrowolnym i tylko w odniesieniu do Jednostek niebudżeto-wych, działających na zasadach rozrachunku gospodarczego. Przyjęty w Polsce (już w latach -tych) system dwojakiego trybu kompensowania szkód losowych w mieniu ogólnonarodowym: budżetowy dla jednostek budżetowych i ubezpieczeniowy dla jednostek działających na zasadach rozrachunku gospodarczego, znalazł zastosowanie w końcu lat -tych w CSRS, na Węgrzech, w NRD i Bułgarii.UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE W POLSCE, zapewnia: . pomoc leczniczą i położniczą oraz zasiłki w razie choroby i macierzyństwa (ubezpieczenie chorobowe); . zasiłki rodzinne na dzieci i współmałżonka (ubezpieczenie rodzinne); . emerytury, renty inwalidzkie i renty rodzinne (zaopatrzenie emerytalne); . świadczenia w razie wypadku przy pracy. U.s. w P. ma charakter bardziej zaopatrzeniowy niż ubezpieczeniowy. Wydatki na świadczenia pieniężne (emerytury, renty, zasiłki) pokrywane są ze składek opłacanych przez zakłady pracy częściowo przez ubezpieczonych, zaś wydatki na świadczenia lecznicze pokrywane są z budżetu państwa. Państwo Jest gwarantem przyznawanych świadczeń. Na rzecz ubezpieczeń społecznych zakłady pracy opłacają składkę ustaloną w procencie od wypłat z osobowego funduszu plac (uspołecznione , °/«, państwowe i rolne Vt, nieuspołecznione na ogół »/», składka .Jest niższa dla rzemiosła i gospodarstw domowych). Nie ma jednak prawnej zależności między opłacaniem składki a, prawem do świadczeń, ponadto wysokość dochodów ze składek nie limituje wydatków na świadczenia. Do nie tworzono ze składek odrębnego funduszu ubezpieczeniowego; składki wpływały do budżetu państwa jako jego dochód i były raczej elementem kalkulacji kosztów działalności przedsiębiorstwa ( rozrachunku gospodarczego) niż elementem systemu ubezpieczeniowego. Od II uległo to częściowej zmianie: utworzono fundusz emerytalny, z którego pokrywa się wydatki na świadczenia emerytalne; dochody Jego składają się ze składek zakładów pracy w wysokości , ł/o oraz ze składek płaconych przez pracowników w wysokości V» podstawy wymiaru składki. Fundusz emerytalny nie ma autonomii prawnej i Jest administrowany przez państwo.U.s. w P. obejmuje wszystkich pracowników (niezależnie od charakteru stosunku pracy) i ich rodziny, chałupników, członków spółdzielni pracy oraz rolniczych spółdzielni produkcyjnych i adwokatów zespołów adwokackich; odrębne u.s. w P. obejmuje rzemieślników i niektóre osoby samodzielnie zarobkujące. Pewne świadczenia emerytalne mogą otrzymać także gospodarujący samodzielnie rolnicy, pod warunkiem przekazania państwu swojej gospodarki. Od samodzielni rolnicy i Ich domownicy uzyskali prawo do pomocy leczniczej na takich samych warunkach jak pracownicy. Uprawnienie do pełnego zakresu świadczeń ma w Polsce Ludowej ponad ludności. U.s. w P. w stosunku do okresu międzywojennego zostało ujednolicone; w zasadzie wszyscy pracownicy umysłowi i fizyczni mają równe uprawnienia, z tym że niektóre ich kategorie (np. górnicy, kolejarze, wojsko, MO) korzystają z dodatkowych uprawnień ze względu na charakter wykonywanej pracy.