TEORIE ROZMIESZCZENIA SIŁ WY­TWÓRCZYCH

TEORIE ROZMIESZCZENIA SIŁ WY­TWÓRCZYCH

teorie formułujące zasa­dy rozmieszczenia pracy i środków pro­dukcji na terenie poszczególnych części kraju; na temat rozmieszczenia sił wy­twórczych Istnieje wiele teorii kapitali­stycznych oraz kształtuje się coraz wy­raźniej teoria socjalistyczna. Teorie kapitalistyczne obej­mują kilka grup: . teorie trady­cyjne (klasyczne) głoszą, że wybór wariantu lokalizacyjnego zależy od po­ziomu kosztów produkcji, których mini­malizacja stanowi jedynie drogę do ma­ksymalizacji zysku; czynniki lokalizacji analizowane są tu z punktu widzenia ich wpływu na obniżenie kosztów produk­cji; teorie te wyjaśniają zjawiska loka­lizacji przy założeniu swobodnej dzia­łalności pojedynczego przedsiębiorcy w warunkach wolnej konkurencji; . teo­rie nowsze, oprócz zagadnień kosz­tów produkcji, wysuwają na czoło pro­blem zbytu, chłonności rynku i kształ­towania się ceny rynkowej; mimo że usuwają Istotne luki teorii tradycyjnychoraz wprowadzają pewne cechy dyna­miczne do swoich sformułowań, nie wy­rażają rzeczywistych warunków współ­czesnego kapitalizmu; . teorie naj­nowsze — nie mające Jeszcze w pełni rozwiniętych form — nawiązują do wa­runków kapitalizmu monopolistycznego oraz Jego fazy rozwojowej okresu im­perializmu, próbują określić rolę pań­stwa w dziedzinie lokalizacji zakładów wytwórczych, wyjaśnić zjawisko kształ­towania się regionów gospodarczych oraz ustalić powiązania międzyregionalne i międzynarodowe. Ogólnie trzeba stwier­dzić, że teorie kapitalistyczne nie są w stanie rzetelnie skonkretyzować Isto­ty, treści i właściwego celu teorii roz­mieszczenia. Wynika to zresztą z ich funkcji społecznych i ogólnego założe­nia, któremu mają służyć, mianowicie obrony Interesów kapitalizmu i Indywi­dualnego przedsiębiorcy. Teoria socjalistyczna przyj­muje za punkt wyjścia ogólne korzyści społeczeństwa nie zaś egoistyczne inte­resy pojedynczych przedsiębiorstw. Cho­dzi o to, aby wykorzystać planowe roz­mieszczenie sił wytwórczych do przyspie­szenia wszechstronnego rozwoju gospo­darki narodowej jako jedynej drogi do coraz pełniejszego zaspokajania potrzeb człowieka. W swoich podstawowych twierdzeniach teoria socjalistyczna prze­chodzi od problematyki lokalizacji poje­dynczego zakładu do zagadnień komplek­sowego ujmowania lokalizacji zespołu zakładów, tworzenia się ośrodków okrę­gów przemysłowych, rejonów rolniczych i wreszcie regionów gospodarczych i ich zespołów. Niekiedy wysuwa się na tym tle koncepcję rozmieszczenia sił wytwór­czych opartą na zasadzie regionalizacji ekonomicznej kraju. Podział na regio­ny ekonomiczne może być szeroko roz­wijany; mówi się o: makroregio­nie (w Polsce — cały kraj, w ZSRR — tzw. podstawowe regiony ekonomiczne), zespole regionów (np. Polski północnej, tj. regionów nadmorskich, niekiedy określanych także Jako makro­region), regionie (w zasadzie region wojewódzki, czasami także zespół, tj. wy­dzielone miasto i województwo lub dwa województwa ze wspólnym ośrodkiem, własną bazą surowcową i energetyczną), podregionie (wyodrębniający się ośrodek gospodarczy, zwykle o charak­terze okręgu przemysłowego na terenie części województwa lub sąsiadujących części województw), mikroregio­nie (na ogół odpowiadającym obszaro­wi powiatu).Kompleksowy rozwój regionu ekono­micznego, specjalizacja regionów i Ich współpraca, aktywizacja gospodarcza re­gionów słabo rozwiniętych, deglomeracja niektórych z nich na tle wadliwego ich rozwoju w okresie kapitalizmu — oto niektóre Istotne problemy wiążące się z treścią społeczno-gospodarczą założeń w dziedzinie regionalizacji ekonomicznej kraju. T.r.s.w. wprowadzając, oprócz za­gadnień lokalizacji pojedynczych obiek­tów, szeroką problematykę regionalizacji ekonomicznej, otworzyła nowy rozdział dla badań naukowych. Badania te zaczę­to przeprowadzać od czasu opracowywa­nia planów perspektywicznych. Budowa programów rozwoju powiatów (mikrore­gionów) i województw (regionów) z na­tury rzeczy powoduje potrzebę badania prawidłowego rozmieszczenia sił wytwór­czych oraz racjonalnego wykorzystania własnych możliwości rozwojowych w re­gionach i mikroregionach. Na uwagę za­sługuje dynamiczna strona socjalistycz­nej t.r.s.w. W planach rozwoju sił wy­twórczych ich rozmieszczenia zawsze bada się najpierw obraz przeszłości, jej zjawisk i związków przyczynowych, a na­stępnie — analizując stan obecny — prze­chodzi się do prognozowania, potem zaś bezpośrednio do konstruowania założeń planów rozwojowych na przyszłość. Teoria socjalistyczna, na podstawie ana­lizy przeszłości i teraźniejszości, wyzna­cza nie tylko konkretne drogi rozwoju poszczególnych gałęzi gospodarki naro­dowej, lecz formułuje również plany perspektywiczne w skali całego kraju oraz Jego wszystkich regionów. Dlatego też zjawiska lokalizacyjne ujmuje się dynamicznie, oddziałując na ich pra­widłowy przebieg pod kątem planowego, a nie żywiołowego rozmieszczenia sił wy­twórczych. Zadaniem socjalistycznej t.r.s.w. w Polsce jest prawidłowa regio­nalizacja ekonomiczna kraju, sformuło­wanie planu celowego przyspieszenia roz­woju terenów gospodarczo zacofanych oraz planu aktywizacji mniejszych miast, miasteczek i osiedli, zwłaszcza na obsza­rze ziem zachodnich, m. in. na podstawie odpowiedniego rozwoju przemysłu tere­nowego rzemiosła. Jednocześnie należy podkreślić, że w warunkach ustroju so­cjalistycznego istnieje konkretna możli­wość bezpośredniego łączenia założeń teorii i praktyki oraz realizowania wy­tycznych ujmowanych w planach per­spektywicznych. Jedynie tego typu wie­loletnie założenia mogą prawidłowo zmie­niać obraz aktualnego rozmieszczenia sił wytwórczych.Na uwagę zasługuje również konieczność nowoczesnego i kompleksowego ujmowa­nia teorii i polityki rozmieszczenia sił wytwórczych. Rozwój poszczególnych re­gionów uzależniany jest zarówno od wszechstronnego wykorzystania ich włas­nych możliwości opartych na zasadzie sa­modzielności i zdecentralizowanych form zarządzania planowania, Jak też prze­słanek i kryteriów kształtujących dyna­mikę i strukturę rozwoju całego kraju. Ta zasada optymalnego i harmonijnego rozwoju gospodarki narodowej wywiera istotny wpływ na bieżące i perspekty­wiczne założenia polityki planowania wzrostu społeczno-gospodarczego oraz wynikające stąd wytyczne dla rozmiesz­czenia sił wytwórczych. Optimum krajowe, międzyregionalne i regionalne wymaga uzgodnienia wie­lu — niekiedy sprzecznych ze sobą — przesłanek przy założeniu osiągnięcia najwyższej korzyści ogólnonarodowej i społecznej. W polityce lokalizacyjnej w coraz większym zakresie stosuje się analizę społeczno-gospodarczą i stale do­skonalony rachunek ekonomiczny. Za­sadnicze znaczenie w polityce rozmiesz­czenia sił wytwórczych mają także kie­runki specjalizacji regionów i ich współ­praca oraz korzyści wynikające z kon­centracji sił wytwórczych, co wiąże się z szybkim rozwojem wielkich aglomera­cji miejsko-przemysłowych i dużych okręgów.Podkreślając nadal — zwłaszcza w ujęciu perspektywicznym — wagę polityki akty­wizacji społeczno-gospodarczej regionów nierozwiniętych, nie można Jej sprowa­dzać wyłącznie do zasady równomierne­go rozmieszczenia sił wytwórczych. Ta mechaniczna interpretacja — zwłaszcza w dziedzinie równomiernego uprzemysło­wienia regionów — była błędna i gospo­darczo nie uzasadniona. Jedynie zasada racjonalnego rozmieszczenia sił wytwórczych wszechstronnie uwzględnia niezbędność łączenia w ocenie ekono­micznej i analizie społecznej wielu istot­nych przesłanek kompleksowego i opar­tego na specjalizacji rozwoju regionów, aktywizacji obszarów zacofanych i osiąg­nięcia korzyści z koncentracji sił wy­twórczych w dużych okręgach przemy­słowych. Chodzi również o łączenie kry­teriów polityki bieżącego, wieloletniego i perspektywicznego rozwoju. TECHNOKRACJA, doktryna rozpatrują­ca miejsce człowieka w przemyśle wy­łącznie z punktu widzenia potrzeb tech­niki; nie uwzględnia zależności pracy od środowiska całego splotu stosunków socjalnych i moralnych; człowieka pra­cy traktuje jako jednostkę niezmienną, wyabstrahowaną z realnego środowiska, w którym żyje, rozwija się i pracuje; nie bierze pod uwagę najważniejszych związków, jakie z natury łączą czło­wieka z jego otoczeniem; oddziela za­kład pracy od całego kompleksu zjawisk społecznych, psychologicznych i moral­nych, traktując go wyłącznie jako jed­nostkę techniczno-organizacyjną, pomi­jając jego strukturę społeczną oraz istniejące w nim stosunki międzyludzkie. Najbardziej plastyczną egzemplifikacją doktryny technicystycznej jest taylo-ryzm. Technicystyczna koncepcja czło­wieka odrzuca ideę szkolenia zawodowe­go, łączącego w sobie kulturę ogólną i wiedzę zawodową; zakłada, że zada­niem nauczania technicznego jest stwo­rzenie młodego robotnika zdolnego do wykonywania pracy zgodnie z Instruk­cją. Technokraci są przeciwnikami szko­lenia metodycznego i całościowego — rozpatrują zagadnienie szkolenia wyłącz­nie ze względu na podział zracjonalizo­wanej pracy, zwiększenie liczby rozczłon­kowanych czynności i natychmiastowe efekty produkcyjne. T. określa się nie­kiedy doktrynę głoszącą przejęcie funk­cji kierowniczych w społeczeństwie przez warstwę wysoko kwalifikowanych tech­ników i dyrektorów; doktryna ta sta­nowi biurokratyczną utopię, maskującą rzeczywiste sprzeczności klasowe współ­czesnego kapitalizmu. TECHNOSTRUKTURA, system organiza­cji i zarządzania gospodarką kapitali­styczną w dobie współczesnej; takie po­jęcie „t.” wprowadził do nauk ekono­micznych J. K. Galbraith. Decydującą rolę w gospodarce t. przypisuje dyrekto­rom wielkich korporacji (menedżerom) sugerując, że zarówno prywatni właści­ciele, Jak i akcjonariusze przestają mleć wpływ na cel, kierunek i realizację pro­dukcji. T. to zespół specjalistów dysponu­jący informacjami umożliwiającymi po­dejmowanie racjonalnych decyzji gospo­darczych, a więc zespół wypracowujący strategię gospodarczego działania. Zespół ten nie dąży do maksymalizacji zysków, lecz do maksymalizacji osiągnięć organi­zacyjno-technicznych oraz do coraz szyb­szego postępu naukowo-technicznego. Po­nieważ podaż specjalistów jest ograni­czona i mało elastyczna, popyt zaś na talenty organizacyjne nieograniczony, t. staje się jednym z czynników produk­cji (organizacja, przedsiębiorczość — jako czynnik produkcji). Zespół tworzący t. od pewnego poziomu dochodów przestaje reagować na bodźce materialnego zain­teresowania i swoją działalność opiera na innych motywach (prestiż, identyfiko­wanie się z przedsiębiorstwem). Koncep­cja J. K. Galbraitha zapożycza niektóre elementy od C. H. Saint-Simona A. Marshalla i J. A. Schumpetera i Jest odmianą instytucjonalizmu o bardziej racjonali­stycznym zabarwieniu; nie ma powiązań z koncepcjami socjalistycznymi, Jest bo­wiem koncepcją manipulacji, a nie współ­działania. TEORIE ROZMIESZCZENIA SIŁ WY­TWÓRCZYCH PRZEKSZTAŁCENIE ROLNICTWA, przekształcenie stosunków produkcji w rolnictwie, opartych na pry­watnej własności środków produkcji, w stosunki, w których środki produkcji stanowią własność społeczną, podział zaś wytworzonych dóbr odbywa się (zgodnie z socjalistycznymi zasadami) wg ilości i jakości pracy. S.p.r. określa się także mianem społecznej przebudowy rolnic­twa lub socjalizacji rolnictwa. System stosunków społeczno-ekonomicznych w rolnictwie przed s.p.r. tworzą z reguły indywidualne gospodarstwa chłopskie, system natomiast stosunków socjalistycz­nych — duże przedsiębiorstwa państwo­we spółdzielcze. Przebudowa rolnic­twa — w przeciwieństwie do socjalistycz­nych przeobrażeń w przemyśle i innych działach gospodarki — wskutek niskiej stosunkowo koncentracji produkcji rol­nej w kapitalizmie odbywa się głównie w formie przechodzenia na spółdzielcze metody gospodarowania. W okresie przejściowym od kapitali­zmu do socjalizmu zachodzą gruntowne zmiany w ekonomice gospodarstw indy­widualnych i w świadomości ich użyt­kowników. Na przeobrażenia te wpływa przede wszystkim rozwój całej gospodar­ki narodowej, a głównie socjalistyczne uprzemysłowienie i rozwój infrastruktu­ry obsługującej produkcję rolną. Wskutek tych przeobrażeń rolnictwo in­dywidualne wchodzi w coraz większym stopniu w liczne powiązania z socjali­stycznym sektorem gospodarki i stosuje zdobycze szeroko pojmowanego postępu rolniczego. Możliwości przyswajania tego postępu są Jednak ograniczone. Dotyczy to głównie mechanizacji, jednego z za­sadniczych elementów postępu w gospo­darce rolnej. Przyczyną ograniczonych możliwości stosowania go w gospodarce indywidualnej Jest Jej społeczno-ekono-mlczny charakter, wypływający głównie z małej skali produkcji i małej — w związku z tym — zdolności akumulacyj­nej gospodarstw chłopskich. Ten fakt stanowi obiektywną konieczność koncen­tracji środków produkcji w rolnictwie na podstawie uspołecznionej własności. rozwój sił wytwórczych w całej gospo­darce narodowej w tym też w rolnictwie zmienia sposób podejścia chłopów do społecznych form gospodarowania. Po­ważną rolę w tej dziedzinie spełniają zwłaszcza tzw. proste formy kooperacji w rolnictwie. W Polsce najważniejszym ogniwem prostych form kooperacji są kółka rolnicze, powołane głównie do ob­sługi produkcyjnej rolnictwa indywidual­nego. Spełniają one także rolę integru­jącą rolników przez wspólną działalność produkcyjną. Organizacje społeczno-gos­podarcze spełniają w istocie funkcje szkoły socjalistycznych form gospodaro­wania. Ze względu na zasadę dobrowol­ności przystępowania chłopów do rolni­czych spółdzielni produkcyjnych rola prostych form kooperacji ma doniosłe znaczenie przy społecznej przebudowie rolnictwa. Zmiany w sposobie podejścia chłopów do socjalistycznych form gospo­darowania stanowią subiektywną podsta­wę s.p.r.S.p.r. należy traktować Jako wynik dzia­łania prawa zgodności sił wytwórczych ze stosunkami produkcji. Wg tego prawa rozwój sił wytwórczych powoduje ko­nieczność dostosowania do nich społecz­nych stosunków produkcji. W pewnych warunkach s.p.r. może wy­przedzać techniczną rekonstrukcję rol­nictwa. Zjawisko tego typu wystąpiło w niektórych europejskich i w azjatyckich krajach socjalistycznych, gdzie technicz­na rekonstrukcja rolnictwa odbywała się w warunkach rolnictwa uspołecznionego. Świadczy to o tym, że metody socjali­stycznej przebudowy rolnictwa w po­szczególnych krajach mogą być różnie rozwiązywane. Obowiązuje tu Jednak za­sada stosowania ogólnych prawidłowo­ści s.pr. i uwzględniania konkretnej sy­tuacji społeczno-ekonomicznej danego kraju, a nawet Jego rejonów. W praktyce na tempo s.p.r. oddziałuje wiele czynników zarówno hamujących, jak i stymulującyh Jego proces. Wśród czynników hamujących na uwagę zasłu­gują: stare nawyki gospodarowania rol­ników „na swoim”, niedomagania w po­ziomie gospodarowania w obrębie socja­listycznego sektora w rolnictwie, ogra­niczenia w możliwościach migracyjnych ludności rolniczej oraz koszty związane s.p.r. itp. Wśród czynników stymulują­cych s.p.r. decydującą rolę odgrywa po­lityka rolna państwa socjalistycznego, stwarzająca preferencje polityczne, eko­nomiczne I społeczne, ułatwiające po­wstawanie nowych i umacnianie się istniejących socjalistycznych przedsię­biorstw rolnych. Dotyczy to priorytetu w zaopatrzeniu wsi w środki produkcji, ulg w świadczeniach na rzecz państwa, ułatwień kredytowych, ubezpieczeń spo­łecznych ludności wiejskiej, opieki spo­łecznej dla rolników zrzeszonych w spół­dzielniach produkcyjnych, popierania prostych form kooperacji itp. Teoretycz­ną podstawę działalności państwa w tej dziedzinie stanowią opracowania klasy­ków marksizmu, w tym przede wszyst­kim te prace Lenina, których treść two­rzy tzw. spółdzielczy plan Lenina. Istotne znaczenie dla tych działań mają także doświadczenia krajów, w których procesy s.p.r. dokonały się wcześniej. Wielkotowarowa socjalistyczna gospodar­ka rolna zmienia gruntownie sposób ży­cia ludności rolniczej. Likwiduje pozo­stałości różnych form wyzysku na wsi, zmniejsza, a w perspektywie stwarza możliwość likwidacji różnic w warun­kach bytowych ludności rolniczej i za­trudnionej poza rolnictwem Itd. Socjali­styczne przedsiębiorstwa rolne stwarzają też możliwość, szerszego niż to miało miejsce w gospodarce indywidualnej, wprowadzania do rolnictwa postępu rol­niczego, podnoszenia wydajności pracy, obniżania kosztów stałych na jednostkę produkcji, specjalizacji produkcji itp. Osiągnięcie tych celów przez całą lud­ność rolniczą byłoby niemożliwe zarów­no w warunkach gospodarki indywidual­nej, jak i ew. prywatnej koncentracji środków produkcji w rolnictwie. Przewa­ga socjalistycznych przedsiębiorstw nad indywidualnymi gospodarstwami w tych dziedzinach ujawnia się coraz wyraźniej w miarę dokonującego się postępu w roz­woju sił wytwórczych, w warunkach gdy poziom tych sił Jest stosunkowo niski, społeczne i ekonomiczne możliwo­ści przedsiębiorstw socjalistycznych mogą się nie ujawnić w pełni.

[Głosów:1    Średnia:4/5]

Comments

comments