TEORIE ROZMIESZCZENIA SIŁ WYTWÓRCZYCH
teorie formułujące zasady rozmieszczenia pracy i środków produkcji na terenie poszczególnych części kraju; na temat rozmieszczenia sił wytwórczych Istnieje wiele teorii kapitalistycznych oraz kształtuje się coraz wyraźniej teoria socjalistyczna. Teorie kapitalistyczne obejmują kilka grup: . teorie tradycyjne (klasyczne) głoszą, że wybór wariantu lokalizacyjnego zależy od poziomu kosztów produkcji, których minimalizacja stanowi jedynie drogę do maksymalizacji zysku; czynniki lokalizacji analizowane są tu z punktu widzenia ich wpływu na obniżenie kosztów produkcji; teorie te wyjaśniają zjawiska lokalizacji przy założeniu swobodnej działalności pojedynczego przedsiębiorcy w warunkach wolnej konkurencji; . teorie nowsze, oprócz zagadnień kosztów produkcji, wysuwają na czoło problem zbytu, chłonności rynku i kształtowania się ceny rynkowej; mimo że usuwają Istotne luki teorii tradycyjnychoraz wprowadzają pewne cechy dynamiczne do swoich sformułowań, nie wyrażają rzeczywistych warunków współczesnego kapitalizmu; . teorie najnowsze — nie mające Jeszcze w pełni rozwiniętych form — nawiązują do warunków kapitalizmu monopolistycznego oraz Jego fazy rozwojowej okresu imperializmu, próbują określić rolę państwa w dziedzinie lokalizacji zakładów wytwórczych, wyjaśnić zjawisko kształtowania się regionów gospodarczych oraz ustalić powiązania międzyregionalne i międzynarodowe. Ogólnie trzeba stwierdzić, że teorie kapitalistyczne nie są w stanie rzetelnie skonkretyzować Istoty, treści i właściwego celu teorii rozmieszczenia. Wynika to zresztą z ich funkcji społecznych i ogólnego założenia, któremu mają służyć, mianowicie obrony Interesów kapitalizmu i Indywidualnego przedsiębiorcy. Teoria socjalistyczna przyjmuje za punkt wyjścia ogólne korzyści społeczeństwa nie zaś egoistyczne interesy pojedynczych przedsiębiorstw. Chodzi o to, aby wykorzystać planowe rozmieszczenie sił wytwórczych do przyspieszenia wszechstronnego rozwoju gospodarki narodowej jako jedynej drogi do coraz pełniejszego zaspokajania potrzeb człowieka. W swoich podstawowych twierdzeniach teoria socjalistyczna przechodzi od problematyki lokalizacji pojedynczego zakładu do zagadnień kompleksowego ujmowania lokalizacji zespołu zakładów, tworzenia się ośrodków okręgów przemysłowych, rejonów rolniczych i wreszcie regionów gospodarczych i ich zespołów. Niekiedy wysuwa się na tym tle koncepcję rozmieszczenia sił wytwórczych opartą na zasadzie regionalizacji ekonomicznej kraju. Podział na regiony ekonomiczne może być szeroko rozwijany; mówi się o: makroregionie (w Polsce — cały kraj, w ZSRR — tzw. podstawowe regiony ekonomiczne), zespole regionów (np. Polski północnej, tj. regionów nadmorskich, niekiedy określanych także Jako makroregion), regionie (w zasadzie region wojewódzki, czasami także zespół, tj. wydzielone miasto i województwo lub dwa województwa ze wspólnym ośrodkiem, własną bazą surowcową i energetyczną), podregionie (wyodrębniający się ośrodek gospodarczy, zwykle o charakterze okręgu przemysłowego na terenie części województwa lub sąsiadujących części województw), mikroregionie (na ogół odpowiadającym obszarowi powiatu).Kompleksowy rozwój regionu ekonomicznego, specjalizacja regionów i Ich współpraca, aktywizacja gospodarcza regionów słabo rozwiniętych, deglomeracja niektórych z nich na tle wadliwego ich rozwoju w okresie kapitalizmu — oto niektóre Istotne problemy wiążące się z treścią społeczno-gospodarczą założeń w dziedzinie regionalizacji ekonomicznej kraju. T.r.s.w. wprowadzając, oprócz zagadnień lokalizacji pojedynczych obiektów, szeroką problematykę regionalizacji ekonomicznej, otworzyła nowy rozdział dla badań naukowych. Badania te zaczęto przeprowadzać od czasu opracowywania planów perspektywicznych. Budowa programów rozwoju powiatów (mikroregionów) i województw (regionów) z natury rzeczy powoduje potrzebę badania prawidłowego rozmieszczenia sił wytwórczych oraz racjonalnego wykorzystania własnych możliwości rozwojowych w regionach i mikroregionach. Na uwagę zasługuje dynamiczna strona socjalistycznej t.r.s.w. W planach rozwoju sił wytwórczych ich rozmieszczenia zawsze bada się najpierw obraz przeszłości, jej zjawisk i związków przyczynowych, a następnie — analizując stan obecny — przechodzi się do prognozowania, potem zaś bezpośrednio do konstruowania założeń planów rozwojowych na przyszłość. Teoria socjalistyczna, na podstawie analizy przeszłości i teraźniejszości, wyznacza nie tylko konkretne drogi rozwoju poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej, lecz formułuje również plany perspektywiczne w skali całego kraju oraz Jego wszystkich regionów. Dlatego też zjawiska lokalizacyjne ujmuje się dynamicznie, oddziałując na ich prawidłowy przebieg pod kątem planowego, a nie żywiołowego rozmieszczenia sił wytwórczych. Zadaniem socjalistycznej t.r.s.w. w Polsce jest prawidłowa regionalizacja ekonomiczna kraju, sformułowanie planu celowego przyspieszenia rozwoju terenów gospodarczo zacofanych oraz planu aktywizacji mniejszych miast, miasteczek i osiedli, zwłaszcza na obszarze ziem zachodnich, m. in. na podstawie odpowiedniego rozwoju przemysłu terenowego rzemiosła. Jednocześnie należy podkreślić, że w warunkach ustroju socjalistycznego istnieje konkretna możliwość bezpośredniego łączenia założeń teorii i praktyki oraz realizowania wytycznych ujmowanych w planach perspektywicznych. Jedynie tego typu wieloletnie założenia mogą prawidłowo zmieniać obraz aktualnego rozmieszczenia sił wytwórczych.Na uwagę zasługuje również konieczność nowoczesnego i kompleksowego ujmowania teorii i polityki rozmieszczenia sił wytwórczych. Rozwój poszczególnych regionów uzależniany jest zarówno od wszechstronnego wykorzystania ich własnych możliwości opartych na zasadzie samodzielności i zdecentralizowanych form zarządzania planowania, Jak też przesłanek i kryteriów kształtujących dynamikę i strukturę rozwoju całego kraju. Ta zasada optymalnego i harmonijnego rozwoju gospodarki narodowej wywiera istotny wpływ na bieżące i perspektywiczne założenia polityki planowania wzrostu społeczno-gospodarczego oraz wynikające stąd wytyczne dla rozmieszczenia sił wytwórczych. Optimum krajowe, międzyregionalne i regionalne wymaga uzgodnienia wielu — niekiedy sprzecznych ze sobą — przesłanek przy założeniu osiągnięcia najwyższej korzyści ogólnonarodowej i społecznej. W polityce lokalizacyjnej w coraz większym zakresie stosuje się analizę społeczno-gospodarczą i stale doskonalony rachunek ekonomiczny. Zasadnicze znaczenie w polityce rozmieszczenia sił wytwórczych mają także kierunki specjalizacji regionów i ich współpraca oraz korzyści wynikające z koncentracji sił wytwórczych, co wiąże się z szybkim rozwojem wielkich aglomeracji miejsko-przemysłowych i dużych okręgów.Podkreślając nadal — zwłaszcza w ujęciu perspektywicznym — wagę polityki aktywizacji społeczno-gospodarczej regionów nierozwiniętych, nie można Jej sprowadzać wyłącznie do zasady równomiernego rozmieszczenia sił wytwórczych. Ta mechaniczna interpretacja — zwłaszcza w dziedzinie równomiernego uprzemysłowienia regionów — była błędna i gospodarczo nie uzasadniona. Jedynie zasada racjonalnego rozmieszczenia sił wytwórczych wszechstronnie uwzględnia niezbędność łączenia w ocenie ekonomicznej i analizie społecznej wielu istotnych przesłanek kompleksowego i opartego na specjalizacji rozwoju regionów, aktywizacji obszarów zacofanych i osiągnięcia korzyści z koncentracji sił wytwórczych w dużych okręgach przemysłowych. Chodzi również o łączenie kryteriów polityki bieżącego, wieloletniego i perspektywicznego rozwoju. TECHNOKRACJA, doktryna rozpatrująca miejsce człowieka w przemyśle wyłącznie z punktu widzenia potrzeb techniki; nie uwzględnia zależności pracy od środowiska całego splotu stosunków socjalnych i moralnych; człowieka pracy traktuje jako jednostkę niezmienną, wyabstrahowaną z realnego środowiska, w którym żyje, rozwija się i pracuje; nie bierze pod uwagę najważniejszych związków, jakie z natury łączą człowieka z jego otoczeniem; oddziela zakład pracy od całego kompleksu zjawisk społecznych, psychologicznych i moralnych, traktując go wyłącznie jako jednostkę techniczno-organizacyjną, pomijając jego strukturę społeczną oraz istniejące w nim stosunki międzyludzkie. Najbardziej plastyczną egzemplifikacją doktryny technicystycznej jest taylo-ryzm. Technicystyczna koncepcja człowieka odrzuca ideę szkolenia zawodowego, łączącego w sobie kulturę ogólną i wiedzę zawodową; zakłada, że zadaniem nauczania technicznego jest stworzenie młodego robotnika zdolnego do wykonywania pracy zgodnie z Instrukcją. Technokraci są przeciwnikami szkolenia metodycznego i całościowego — rozpatrują zagadnienie szkolenia wyłącznie ze względu na podział zracjonalizowanej pracy, zwiększenie liczby rozczłonkowanych czynności i natychmiastowe efekty produkcyjne. T. określa się niekiedy doktrynę głoszącą przejęcie funkcji kierowniczych w społeczeństwie przez warstwę wysoko kwalifikowanych techników i dyrektorów; doktryna ta stanowi biurokratyczną utopię, maskującą rzeczywiste sprzeczności klasowe współczesnego kapitalizmu. TECHNOSTRUKTURA, system organizacji i zarządzania gospodarką kapitalistyczną w dobie współczesnej; takie pojęcie „t.” wprowadził do nauk ekonomicznych J. K. Galbraith. Decydującą rolę w gospodarce t. przypisuje dyrektorom wielkich korporacji (menedżerom) sugerując, że zarówno prywatni właściciele, Jak i akcjonariusze przestają mleć wpływ na cel, kierunek i realizację produkcji. T. to zespół specjalistów dysponujący informacjami umożliwiającymi podejmowanie racjonalnych decyzji gospodarczych, a więc zespół wypracowujący strategię gospodarczego działania. Zespół ten nie dąży do maksymalizacji zysków, lecz do maksymalizacji osiągnięć organizacyjno-technicznych oraz do coraz szybszego postępu naukowo-technicznego. Ponieważ podaż specjalistów jest ograniczona i mało elastyczna, popyt zaś na talenty organizacyjne nieograniczony, t. staje się jednym z czynników produkcji (organizacja, przedsiębiorczość — jako czynnik produkcji). Zespół tworzący t. od pewnego poziomu dochodów przestaje reagować na bodźce materialnego zainteresowania i swoją działalność opiera na innych motywach (prestiż, identyfikowanie się z przedsiębiorstwem). Koncepcja J. K. Galbraitha zapożycza niektóre elementy od C. H. Saint-Simona A. Marshalla i J. A. Schumpetera i Jest odmianą instytucjonalizmu o bardziej racjonalistycznym zabarwieniu; nie ma powiązań z koncepcjami socjalistycznymi, Jest bowiem koncepcją manipulacji, a nie współdziałania. TEORIE ROZMIESZCZENIA SIŁ WYTWÓRCZYCH PRZEKSZTAŁCENIE ROLNICTWA, przekształcenie stosunków produkcji w rolnictwie, opartych na prywatnej własności środków produkcji, w stosunki, w których środki produkcji stanowią własność społeczną, podział zaś wytworzonych dóbr odbywa się (zgodnie z socjalistycznymi zasadami) wg ilości i jakości pracy. S.p.r. określa się także mianem społecznej przebudowy rolnictwa lub socjalizacji rolnictwa. System stosunków społeczno-ekonomicznych w rolnictwie przed s.p.r. tworzą z reguły indywidualne gospodarstwa chłopskie, system natomiast stosunków socjalistycznych — duże przedsiębiorstwa państwowe spółdzielcze. Przebudowa rolnictwa — w przeciwieństwie do socjalistycznych przeobrażeń w przemyśle i innych działach gospodarki — wskutek niskiej stosunkowo koncentracji produkcji rolnej w kapitalizmie odbywa się głównie w formie przechodzenia na spółdzielcze metody gospodarowania. W okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu zachodzą gruntowne zmiany w ekonomice gospodarstw indywidualnych i w świadomości ich użytkowników. Na przeobrażenia te wpływa przede wszystkim rozwój całej gospodarki narodowej, a głównie socjalistyczne uprzemysłowienie i rozwój infrastruktury obsługującej produkcję rolną. Wskutek tych przeobrażeń rolnictwo indywidualne wchodzi w coraz większym stopniu w liczne powiązania z socjalistycznym sektorem gospodarki i stosuje zdobycze szeroko pojmowanego postępu rolniczego. Możliwości przyswajania tego postępu są Jednak ograniczone. Dotyczy to głównie mechanizacji, jednego z zasadniczych elementów postępu w gospodarce rolnej. Przyczyną ograniczonych możliwości stosowania go w gospodarce indywidualnej Jest Jej społeczno-ekono-mlczny charakter, wypływający głównie z małej skali produkcji i małej — w związku z tym — zdolności akumulacyjnej gospodarstw chłopskich. Ten fakt stanowi obiektywną konieczność koncentracji środków produkcji w rolnictwie na podstawie uspołecznionej własności. rozwój sił wytwórczych w całej gospodarce narodowej w tym też w rolnictwie zmienia sposób podejścia chłopów do społecznych form gospodarowania. Poważną rolę w tej dziedzinie spełniają zwłaszcza tzw. proste formy kooperacji w rolnictwie. W Polsce najważniejszym ogniwem prostych form kooperacji są kółka rolnicze, powołane głównie do obsługi produkcyjnej rolnictwa indywidualnego. Spełniają one także rolę integrującą rolników przez wspólną działalność produkcyjną. Organizacje społeczno-gospodarcze spełniają w istocie funkcje szkoły socjalistycznych form gospodarowania. Ze względu na zasadę dobrowolności przystępowania chłopów do rolniczych spółdzielni produkcyjnych rola prostych form kooperacji ma doniosłe znaczenie przy społecznej przebudowie rolnictwa. Zmiany w sposobie podejścia chłopów do socjalistycznych form gospodarowania stanowią subiektywną podstawę s.p.r.S.p.r. należy traktować Jako wynik działania prawa zgodności sił wytwórczych ze stosunkami produkcji. Wg tego prawa rozwój sił wytwórczych powoduje konieczność dostosowania do nich społecznych stosunków produkcji. W pewnych warunkach s.p.r. może wyprzedzać techniczną rekonstrukcję rolnictwa. Zjawisko tego typu wystąpiło w niektórych europejskich i w azjatyckich krajach socjalistycznych, gdzie techniczna rekonstrukcja rolnictwa odbywała się w warunkach rolnictwa uspołecznionego. Świadczy to o tym, że metody socjalistycznej przebudowy rolnictwa w poszczególnych krajach mogą być różnie rozwiązywane. Obowiązuje tu Jednak zasada stosowania ogólnych prawidłowości s.pr. i uwzględniania konkretnej sytuacji społeczno-ekonomicznej danego kraju, a nawet Jego rejonów. W praktyce na tempo s.p.r. oddziałuje wiele czynników zarówno hamujących, jak i stymulującyh Jego proces. Wśród czynników hamujących na uwagę zasługują: stare nawyki gospodarowania rolników „na swoim”, niedomagania w poziomie gospodarowania w obrębie socjalistycznego sektora w rolnictwie, ograniczenia w możliwościach migracyjnych ludności rolniczej oraz koszty związane s.p.r. itp. Wśród czynników stymulujących s.p.r. decydującą rolę odgrywa polityka rolna państwa socjalistycznego, stwarzająca preferencje polityczne, ekonomiczne I społeczne, ułatwiające powstawanie nowych i umacnianie się istniejących socjalistycznych przedsiębiorstw rolnych. Dotyczy to priorytetu w zaopatrzeniu wsi w środki produkcji, ulg w świadczeniach na rzecz państwa, ułatwień kredytowych, ubezpieczeń społecznych ludności wiejskiej, opieki społecznej dla rolników zrzeszonych w spółdzielniach produkcyjnych, popierania prostych form kooperacji itp. Teoretyczną podstawę działalności państwa w tej dziedzinie stanowią opracowania klasyków marksizmu, w tym przede wszystkim te prace Lenina, których treść tworzy tzw. spółdzielczy plan Lenina. Istotne znaczenie dla tych działań mają także doświadczenia krajów, w których procesy s.p.r. dokonały się wcześniej. Wielkotowarowa socjalistyczna gospodarka rolna zmienia gruntownie sposób życia ludności rolniczej. Likwiduje pozostałości różnych form wyzysku na wsi, zmniejsza, a w perspektywie stwarza możliwość likwidacji różnic w warunkach bytowych ludności rolniczej i zatrudnionej poza rolnictwem Itd. Socjalistyczne przedsiębiorstwa rolne stwarzają też możliwość, szerszego niż to miało miejsce w gospodarce indywidualnej, wprowadzania do rolnictwa postępu rolniczego, podnoszenia wydajności pracy, obniżania kosztów stałych na jednostkę produkcji, specjalizacji produkcji itp. Osiągnięcie tych celów przez całą ludność rolniczą byłoby niemożliwe zarówno w warunkach gospodarki indywidualnej, jak i ew. prywatnej koncentracji środków produkcji w rolnictwie. Przewaga socjalistycznych przedsiębiorstw nad indywidualnymi gospodarstwami w tych dziedzinach ujawnia się coraz wyraźniej w miarę dokonującego się postępu w rozwoju sił wytwórczych, w warunkach gdy poziom tych sił Jest stosunkowo niski, społeczne i ekonomiczne możliwości przedsiębiorstw socjalistycznych mogą się nie ujawnić w pełni.