TEORIA IMPERIALIZMU
Teoria imperializmu jest najbardziej znaną częścią teoretycznej twórczości Lenina — stanowi po prostu część składową kursu ekonomii politycznej. Tak samo jak teorii K. Marksa nie wykłada się w sposób systematyczny w ramach kursu historii myśli ekonomicznej, tak też postępuje się z teorią imperializmu Lenina. W wykładzie tym interesować nas będą tylko najogólniejsze cechy tej teorii w odróżnieniu od innych prób teoretycznego ujęcia imperializmu i zwłaszcza warunki oraz okoliczności jej powstania.Zasadniczymi składnikami leninowskiej teorii imperializmu są dwa wątki rozważań: analiza rozwoju, roli i znaczenia zrzeszeń monopolistycznych oraz analiza sprzeczności i tendencji rozwojowych gospodarki światowej jako całości.Pierwszy wątek — znaczenie ekonomiczne i polityczne karteli i trustów — był bardzo szeroko dyskutowany w zachodniej literaturze socjalistycznej już na przełomie bieżącego stulecia.W bogatej spuściźnie teoretycznej Lenina, a także wśród prac Plechanowa, Bucharina i innych marksistów rosyjskich znajdujemy słaby oddźwięk tej problematyki. Aż do czasu wojny Lenin nie napisał na ten temat ani jednego przyczynka, co jest zresztą zrozumiałe. Do wybuchu wojny Lenin był zajęty przede wszystkim problematyką ekonomiczną wewnętrznie rosyjską, gdzie zrzeszenia monopolistyczne zyskiwały na znaczeniu o wiele później niż na Zachodzie. Podstawową grupę zagadnień tworzyły w Rosji sprawy pierwszej fazy rozwoju kapitalizmu, przede wszystkim sprawy związane z wyłanianiem się sektora kapitalistycznego z na wpół naturalnej gospodarki rolnej.Podobnie rzecz się miała z drugim wątkiem rozważań ekonomistów marksistowskich w Rosji. W wielu drobnych artykułach Lenin pisał przygodnie o imperializmie amerykańskim, niemieckim, francuskim, o sprzecznościach między wielkimi mocarstwami kolonialnymi, o społecznym budzeniu się narodów azjatyckich itp. Jednakże aż do czasów wojny światowej są to uwagi rozsiane w artykułach publicystycznych, z których żaden nie zapowiadał przyszłej spójnej teorii nowej fazy kapitalizmu. Żadna z wcześniejszych prac nie zawiera próby ujęcia światowej gospodarki kapitalistycznej jako całości, związania polityki imperialistycznej z monopolami i kapitałem finansowym.Wojna imperialistyczna dokonuje zasadniczej zmiany w podejściu Lenina i innych wybitnych marksistów rosyjskich do zagadnień ekonomicznych i politycznych.W dorobku Lenina z okresu wojny problematyka imperializmu, wojny i rewolucji wysuwa się zdecydowanie na czoło. Już w 1914 i 1915 r. Lenin napisał wiele publikacji analizujących ekonomiczne i polityczne korzenie ówczesnej wojny, a takie prace jak: Socjalizm i wojna, O haśle Stanów Zjednoczonych Europy, Przedmowa do pracy Bucharina o imperializmie i inne antycypują już wyraźnie pewne tezy głównej pracy Lenina o imperializmie.Zwróćmy uwagę na niektóre z nich, zwłaszcza na mniej znane. W sprawozdaniu prasowym z referatu Lenina na temat Proletariat a wojna, wygłoszonego w październiku 1914 r., czytamy: „Wszystkie kraje europejskie osiągnęły już jednakowy stopień rozwoju kapitalizmu, wszystkie one dały już wszystko, co może dać kapitalizm. Kapitalizm osiągnął już swą najwyższą fazę i eksportuje już nie towary, lecz kapitał. Narodowe granice krępują go coraz bardziej, toteż obecnie walka toczy się o ostatnie, wolne jeszcze resztki kuli ziemskiej”.A dalej: „Imperializm stanowi takie stadium kapitalizmu, kiedy to kapitalizm dokonawszy już wszystkiego, czego mógł dokonać, zaczyna się chylić ku upadkowi . . . . Walka toczy się o podział pozostałych jeszcze cząstek. Jest to ostatnie dziejowe zadanie kapitalizmu” 18.W tezach innego referatu Lenina pt. Pierwszy maja a wojna pkt. 7 i 8 brzmią: „Imperializm dawny a nowy — Rzym a Anglia versus Niemcy. Grabież ziem, kolonie, podział świata, wywóz kapitału. Warunki obiektywne dojrzałe do socjalizmu Bardzo ważne tezy zawiera króciutki artykulik pt. O haśle Stanów Zjednoczonych Europy. „Nierównomierność rozwoju ekonomicznego i politycznego oto bezwzględne prawo kapitalizmu. Stąd wynika, że możliwe jest zwycięstwo socjalizmu początkowo w niewielu lub nawet w jednym, z osobna wziętym, kraju kapitalistycznym. Zwycięski proletariat tego kraju, po wywłaszczeniu kapitalistów i zorganizowaniu u siebie produkcji socjalistycznej, przeciwstawiałby się pozostałemu światu, światu kapitalistycznemu, przeciągając na swoją stronę klasy uciskane innych krajów, wzniecając w nich powstanie przeciwko kapitalistom, występując w razie konieczności nawet siłą zbrojną przeciwko klasom wyzyskującym i ich państwom. Polityczną formą społeczeństwa, w którym zwycięża proletariat obalając burżuazję, będzie republika demokratyczna . . . Niemożliwe jest swobodne zjednoczenie narodów w ustroju socjalistycznym bez mniej lub bardziej długotrwałej, uporczywej walki republik socjalistycznych z państwami opóźnionymi w swym rozwoju” .Ustęp ten zawiera sformułowanie prawa nierównomiernego rozwoju kapitalizmu oraz hipotezę zwycięstwa socjalizmu początkowo w jednym lub kilku kraju, a także sformułowanie wewnętrznej więzi tych dwóch procesów. Stąd wyjątkowa ważność tego niewielkiego artykułu Lenina — zwłaszcza, że tezy te nie znalazły w jego książce o imperializmie tak bezpośredniego wyrazu.Publikacje Lenina pochodzące z okresu poprzedzającego powstanie imperializmu jako najwyższego stadium kapitalizmu zawierały głównie i przede wszystkim analizę polityki imperialistycznej, której nie towarzyszyła jeszcze systematyczna analiza ekonomiki imperializmu. Dlatego właśnie praca ta — główne dzieło ekonomiczne Lenina — ma przełomowe znaczenie w jegodorobku teoretycznym, jak i w dorobku teoretycznym literatury marksistowskiej. Wagę tej książki podkreśla fakt, że powstała ona już w okresie wojny imperialistycznej, dając uogólnienie doświadczeń tej wojny, czego oczywiście nie mogły zawierać powstałe wcześniej prace R. Hilferdinga i R. Luksemburg.A książka Bucharina Imperializm i gospodarka światowa , książka, którą Lenin znał już w grudniu 1915 r. i w tym miesiącu napisał do niej przedmowę? Przecież zasadniczym zadaniem książki Lenina miało także być, według zamierzenia autorskiego, „pokazanie na podstawie sumarycznych danych bezspornej statystyki burżuazyjnej oraz wypowiedzi uczonych burżuazyjnych wszystkich krajów, jaki był obraz całokształtu światowej gospodarki kapitalistycznej w jej wzajemnych stosunkach międzynarodowych na początku wieku XX, w przeddzień pierwszej światowej wojny imperialistycznej” Przedmowa do francuskiego i niemieckiego wydania . Lenin zajął się więc tym samym kręgiem zagadnień, któremu poświęcił swą książkę Bucharin.Być może, właśnie lektura tej książki i stanowisko wobec niej byty tym czynnikiem, który skłonił Lenina do podjęcia własnych systematycznych studiów nad ekonomiką i polityką imperializmu.Czy istnieją okoliczności przynajmniej pośrednio potwierdzające taką hipotezę? Wydaje się, że tak. Wskazuje na to historia przedmowy Lenina do książki Bucharina. Napisana w grudniu 1915 roku, ukazała się drukiem po raz pierwszy dopiero w r. 1927, chociaż książka Bucharina wydana była po raz pierwszy w r. 1918.Poza tym mniej więcej w tym samym czasie, co książka Bucharina, powstał jego Przyczynek do teorii państwa imperialistycznego, przeciwko drukowaniu którego Lenin występował kategorycznie Przyczynek ten wydano dopiero po śmierci Lenina w 1925 r. . Uważne przyjrzenie się treści przedmowy Lenina potwierdza przypuszczenie, że do teorii imperializmu Bucharina miał on istotne zastrzeżenia.Książka Bucharina zawiera treść bardzo zbliżoną do hilfer-dingowskiej teorii kapitału finansowego i imperializmu. W ujęciu Bucharina imperializm jest „wykładnikiem kapitału finansowego”. Akceptuje on też Hilferdinga koncepcję kartelu generalnego, a nawet ją rozwija dalej, wysuwając następującą hipotezę:„Gdyby zniszczony został charakter towarowy produkcji, np. przez zorganizowanie całkowitej gospodarki światowej w jeden potężny w przekładzie polskim, „niesłychany” — T. K. trust państwowo-kapitalistyczny co jest, jak to wykazaliśmy w rozdziale o ultraimperializmie, zupełnie niemożliwe , wówczas mielibyśmy do czynienia z odrębną formą gospodarczą. Nie byłby to już kapitalizm, gdyż zniknęłaby produkcja towarów. Ale nie byłby to tym bardziej żaden socjalizm, panowanie bowiem jednej klasy nad drugą pozostałoby bez zmian a nawet pogłębiłoby się jeszcze bardziej . Tego rodzaju struktura gospodarcza najbardziej przypominałaby zwartą gospodarkę niewolniczą przy równoczesnym braku rynku niewolników. Dalej dodawał on: „Przyszłość należy więc o ile kapitalizm w ogóle będzie istniał do form zbliżonych do kapitalizmu państwowego”.Tak więc jak Hilferding, Bucharin dopuszczał możliwość powstania kartelu generalnego wyłącznie w zakresie czynników ekonomicznych, podkreślając, że przyczyny społeczno-polityczne uniemożliwiłyby istnienie takiego organizmu.Znacznie bardziej negatywnie już na samą ekonomiczną możliwość powstania takiego kartelu generalnego zapatrywał się Lenin. Przeciwko- takiej wizji przemawiało pośrednio leninowskie sformułowanie prawa nierównomiernego rozwoju kapitalizmu. A w przedmowie do książki Bucharina Lenin atakował tę koncepcję niedwuznacznie. „Rozumując w sposób abstrakcyjnie teoretyczny, można dojść do wniosku, do którego doszedł właśnie — w nieco inny sposób, ale również po rozstaniu się z marksizmem — Kautsky, mianowicie: iż niezbyt odległe jest ogólnoświatowe zjednoczenie magnatów kapitału w jeden ogólnoświatowy trust, który zastąpi konkurencję i walkę poszczególnych państwowo odrębnych kapitałów finansowych zjednoczonym w skali międzynarodowej kapitałem finansowym. Wniosek taki jest jednak równie abstrakcyjny, uproszczony, niesłuszny, jak analogiczny wniosek naszych »struwistow« i »ekonomistow« z lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia” 22.Zestawienie przytoczonych tu wypowiedzi wskazuje na dość różne rozłożenie akcentów w stanowisku Bucharina i Lenina.W tym świetle zwraca uwagę bezpośrednia następczość dwóch faktów. W grudniu 1915 r. Lenin pisał cytowaną tu przedmowę, zakładając, że książka Bucharina o imperializmie i gospodarce światowej się ukaże. Lenina nie zadowalała jednak nadzieja na ukazanie się tej książki i zabrał się do własnych studiów nad imperializmem i gospodarką światową. Następuje okres wytężonej pracy Lenina w bibliotece berneńskiej, a następnie zurys-kiej, pracy trwającej pierwsze półrocze 1916 r. Ostatecznym owocem tej pracy jest przede wszystkim książka Lenina Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu. Ale dla zapoznania się z warsztatem naukowym Lenina kapitalne znaczenie mają wydane wiele lat po śmierci Lenina tzw. Zeszyty o imperializmie, zawierające streszczenia z ówczesnych lektur Lenina, szkice i notatki oraz różne materiały przygotowawcze do powstałej wówczas książki.W tych warunkach przyjęcie hipotezy, że Lenin uznał za konieczne napisanie tego dzieła właśnie w związku z mającą się ukazać książką Bucharina jako krytyczną odpowiedź na tę pracę, jest bardzo kuszące. Lenin nie polemizował oczywiście bezpośrednio z niewydaną książką Bucharina, ale jego polemika, czy też merytoryczne zaznaczenie różnic w stosunku do Kapitału finansowego Hilferdinga jest jednocześnie polemiką ze stanowiskiem Bucharina.Warto więc przyjrzeć się różnicom w ujęciu imperializmu przez Hilferdinga z jednej i Lenina z drugiej strony. We wstępnej części pracy Lenin napisał o Kapitałę finansowym: „Nie bacząc na błąd autora w kwestii teorii pieniądza i nie bacząc na pewne skłonności do pogodzenia marksizmu z oportunizmem, praca ta stanowi w najwyższym stopniu cenną analizę teoretyczną najnowszej fazy w rozwoju kapitalizmu” .Konfrontacja tych dwóch dzieł prowadzi do wniosku, że istniały między nimi nie tylko różnice polityczne kwestia godzenia oportunizmu z marksizmem , lecz także istotne różnice teoretyczne. Sprowadzają się one do następujących punktów:1. Hilferding uważał kapitał finansowy za cechę najbardziejcharakterystyczną nowej fazy kapitalizmu w dziedzinie ekono-micznej. Była to w jego ujęciu epoka kapitału finansowego, wrazz zawartą w tym określeniu panującą rolą banków nad przemy-słem. Lenin natomiast za taką cechę uważał panowanie monopoli.2. W przeciwieństwie do Hilferdinga, Kautskiego i Buchari-na, którzy w różny sposób i w różnym stopniu wiązali politykęimperialistyczną ze zmianami w ekonomice, traktowali jednakżeekonomikę nowej fazy kapitalizmu i politykę tej fazy jako dwieodrębne sprawy i odrębne dziedziny, Lenin pojmował imperializmjako jedność ekonomiki i polityki tej nowej fazy kapitalizmu.Imperializm oznaczał w jego ujęciu panowanie monopoli zarównow życiu gospodarczym, jak i politycznym. Poprzednicy używaliwięc pojęcia „imperializm” w bardziej tradycyjnym znaczeniu,natomiast Lenin nadał temu pojęciu nową treść.Wyrazem takiego pojmowania imperializmu jest przede wszystkim leninowska definicja tego stadium. „Gdyby trzeba było dać możliwie najkrótsze określenie imperializmu, to należałoby powiedzieć, że imperializm jest to monopolistyczne stadium kapitalizmu”. I nieco dalej — definicja bardziej wyczerpująca: „Imperializm jest to kapitalizm w tym stadium rozwoju, kiedy ukształtowało się panowanie monopoli i kapitału finansowego, kiedy nabrał wybitnego znaczenia wywóz kapitału, rozpoczął się podział świata między międzynarodowe trusty i zakończony został podział całego terytorium kuli ziemskiej przez największe kraje kapitalistyczne” .Lenin starał się więc bezpośrednio nawiązać do tradycji mark-sowskiej. Podobnie jak Marks charakteryzował wszystkie główne dziedziny życia społecznego formacji kapitalistycznej dziedzinę gospodarczą, polityczną i ideologiczną za pomocą pojęcia „kapitał”, tak Lenin charakteryzował nową epokę, jako najwyższe i ostatnie stadium, za pomocą lapidarnego pojęcia „imperializm”. Pojęcie to jest oczywiście znacznie bogatsze w treść, znacznie bardziej określające niż zastępująca je często nazwa „kapitalizm współczesny”.3. Dalsza różnica poglądów Lenina z jednej, a Hilferdinga i Bucharina z drugiej strony dotyczy samej istoty monopolu. W tej kwestii Lenin polemizował z Hilferdingiem bezpośrednio. Jest to kwestia pasożytnictwa i rozkładu kapitalizmu w epoce imperializmu. Podkreślając, że ta właściwość imperializmu jest niedostatecznie oświetlona i dodając, że jednym z braków „marksisty Hilferdinga jest to, że w porozumieniu z niemarksistą Hob-sonem zrobił on tu krok wstecz”, Lenin formułuje ogólną tezę teoretyczną w następujący sposób: „Jak widzieliśmy, najgłębszą podstawę ekonomiczną imperializmu stanowi monopol. Jest to monopol kapitalistyczny… A jednak monopol ten, jak wszelki monopol, z konieczności rodzi dążenie do zastoju i gnicia. O ile ustalają się chociażby przejściowo ceny monopolowe, o tyle znikają do pewnego stopnia przyczyny, pobudzające do postępu technicznego, a zatem i do wszelkiego innego postępu, do posuwania się naprzód; o tyle występuje dalej możliwość ekonomiczna sztucznego powstrzymywania postępu technicznego”25.Lenin podkreślał tutaj oczywiście, że chodzi mu o tendencję do zastoju i rozkładu, a nie o bezpośrednie i rzeczywiste podsumowanie istniejącego wówczas stanu rzeczy. Podkreślał nawet, że kapitalizm rozwijał się aktualnie jako całość szybciej niż dawniej.W tych trzech punktach zawiera się zasadnicza odmienność leninowskiej teorii imperializmu od teorii Hilferdinga-Bucharina. Oczywiście dotyczy to także wymienionego wyżej sformułowania prawa nierównomierności rozwoju kapitalizmu, szczególnie w epoce imperializmu oraz wyciągniętych z tego prawa wniosków dotyczących nierównomiernego, czyli niejednoczesnego zwycięstwa socjalizmu w poszczególnych krajach.Po 1916 roku, to znaczy po napisaniu swego głównego dzieła o imperializmie, Lenin rozwinął swoją teorię imperializmu w kilku istotnych punktach.Już w rok po napisaniu pracy o imperializmie sformułował on w broszurze pt. Grożąca katastrofa i jak z nią walczyć 1917 swój pogląd na kapitalizm państwowo-monopolistyczny, w czym Bucharin dopatrywał się nawiązania przez Lenina do jego wcześniejszej tezy o kształtowaniu się trustów państwowo-monopoli-stycznych .Już w zasadniczej swej książce, a nawet we wcześniejszych publikacjach dostrzegał Lenin nową rolę krajów zacofanych i rewolucji narodowo-wyzwoleńczych. Sprawa ta została jednak pełniej oświetlona w kilku późniejszych pracach, jak: O karykaturze marksizmu i imperialistycznym ekonomizmie 1917 , artykuł jubileuszowy na dziesięciolecie „Prawdy” 1921 , referat na trzecim kongresie Międzynarodówki Komunistycznej 1821 , Lepiej mniej, ale lepiej 1923 i inne. Lenin uznał w tych pracach kraje ekonomicznie zacofane i politycznie zależne za istotny i samodzielny czynnik rewolucyjny, prowadzący do rozpadu kapitalistycznego systemu gospodarki światowej, czynnik, który wraz z walką rewolucyjną proletariatu w krajach rozwiniętych zadecyduje o zwycięstwie socjalizmu.