STOSUNKI PRODUKCJI
stosunki wzajemne ludzi w procesie produkcji. Ludzie wytwarzając różne potrzebne społeczeństwu dobra i usługi oddziałują nie tylko na przyrodę, której przedmioty przekształcają w procesie produkcji w celu zaspokojenia swoich potrzeb, lecz także oddziałują wzajemnie na siebie, czyli — jak to określił Marks — wymieniają między sobą swoją działalność. Z tego punktu widzenia można by produkcję społeczną określić jako proces wymiany materii między społeczeństwem a przyrodą z jednej strony (tę stronę produkcji wyrażają siły wytwórcze) oraz różnych prac i usług miedzy jednostkami Produkującymi — z drugiej strony. Wymiana działalności między ludźmi stanowi najbardziej ogólną i wieczną treść pojęcia „s.p.”, która z kolei przejawia się w różnych swoistych dla danego społeczeństwa i przemijających formach. Najważniejsze z nich — to formy własności środków produkcji, następnie wynikające z niej formy podziału społeczeństwa na różne grupy społeczne (klasy, warstwy itp.) i ich wzajemne stosunki, wreszcie uwarunkowane przez nie formy podziału produktów. Podstawowe znaczenie ma forma własności środków produkcji. Najogólniej biorąc, własność może być prywatna lub społeczna. Pierwszej towarzyszy podział społeczeństwa na antagonistyczne klasy uprzywilejowanych właścicieli środków produkcji oraz klasy pozbawiane wszelkich lub podstawowych środków produkcji, podział zaś produktów odbywa się w ten sposób, że klasy właścicieli przywłaszczają sobie bez ekwiwalentu część produktów wytworzonych przez klasy pozbawione własności wyzysk). W społeczeństwach opartych na społecznej własności środków produkcji nie występuje zazwyczaj w ogóle podział klasowy, a jeżeli występuje, to klasy te nie mają przeciwstawnych interesów (nie są antagonistyczne) i żadna z nich nie jest pozbawiona środków produkcji; podział produktów odbywa się bez wyzysku. Własność prywatna może być wielka i drobna, stosownie do tego mogą występować klasy wielkich i drobnych właścicieli; tych ostatnich nazywa się często także drobnymi producentami. Drobna własność prywatna nie występuje nigdy jako podstawowa forma własności w danym społeczeństwie, lecz jest uzupełnieniem panującej w społeczeństwie wielkiej własności prywatnej lub własności społecznej. Własność społeczna może być powszechna, np. własność państwowa lub grupowa, rodowa, gminna, spółdzielcza ( własność). Wg tych ogólnych cech s.p. można podzielić społeczeństwa oparte na własności prywatnej i kolektywnej, antagonistyczne i niean-tagonistyczne, klasowe i bezklasowe, oparte na wyzysku te, w których wyzysk nie występuje. Do pierwszej grupy należą społeczeństwa: niewolnicze, feudalne i kapitalistyczne, do drugiej — społeczeństwa pierwotne, socjalistyczne i komunistyczne. S.p. można rozpatrywać bardziej konkretnie: wg form własności prywatnej i społecznej, form podziału klasowego i wyzysku; mówi się wówczas o typach s.p., których było dotąd piąć: wspólnoty pierwotnej, niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne. Całokształt s.p. tworzy strukturę ekonomiczną, czyli bazę ekonomiczną społeczeństwa. Struktura ekonomiczna bywa często nazywana ustrojem gospodarczym. S.p. stanowią podłoże do działania praw i kategorii ekonomicznych, które są Idealnym odbiciem tego, co w danych s.p. jest najbardziej istotne. Struktura ekonomiczna społeczeństwa podlega ciągłym zmianom ilościowym i jakościowym jako wyraz rozwoju ekonomicznego. Przez pewien czas zmiany s.p. dokonują się wewnątrz tego samego typu stosunków. Takie zmiany oznaczają rozwój danej formacji ekonomicznej. Po osiągnięciu pewnej granicy dalsze zmiany s.p. nie mogą się już pomieścić wewnątrz tego samego typu stosunków i wówczas — wcześniej czy później — następuje zmiana formacji ekonomicznej, czyli powstaje nowy ustrój gospodarczy społeczeństwa. STOSUNKI SPOŁECZNE W ZAKŁADZIE PRACY, „określone rodzaje stałego, tj. stale powtarzającego się, wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie przez stale powtarzającą się działalność określonego typu” (O. Lange). Stosunki społeczne zachodzące między pracownikami w zakładzie pracy obejmują przede wszystkim dwa podstawowe ich typy: . stosunki rzeczowe, o których F. Engels pisał, że powstają za pośrednictwem dóbr materialnych i że rzeczy, martwe przedmioty, np. środki produkcji, występują tutaj jako podstawa społecznej więzi między ludźmi oraz . stosunki osobowe, które powstają na skutek więzi tworzących się w codziennych kontaktach, współżyciu i współpracy ludzi. Więzi rzeczowe osobowe nawiązują się zarówno w sferze produkcji, dystrybucji, Jak konsumpcji oraz stanowią jak gdyby dwie strony procesu produkcji społecznej, w którym człowiek Jest podmiotem procesu zachodzącego między nim a przyrodą. Socjologowie przywiązują bardzo duże znaczenie do teoretycznej dychotomii dzielącej stosunki społeczne w zakładzie pracy na stosunki formalne i nieformalne. Stosunki formalne w zakładzie wynikają z prawnych, oficjalnych, administracyjnych przepisów i stanowią oczekiwaną, pożądaną i racjonalną strukturę działalności pracowników. Znajdują one swoje odbicie w księgach .służb, pragmatyce służbowej, grafikach organizacyjnej struktury, regulaminach zakładowych itp. Stosunki nieformalne kształtowane są przez takie czynniki po-zaformalne, Jak interesy indywidualne i grupowe pracowników, spontaniczne zachowania produkcyjne i pozaprodukcyjne, osobowość pracowników, przynależność do grup społecznych itp. Stosunki nieformalne powstające w zakładach pracy odzwierciedlane są w układach nie sformalizowanych, nie regulowanych oficjalnie kręgach, spontanicznych klikach, grupach interesu czy nacisku. Stosunki społeczne w socjalistycznym zakładzie pracy, w odróżnieniu od stosunków kapitalistycznych, oparte są na społecznej własności środków produkcji. Stosunki kapitalistyczne natomiast rodzą zjawisko ekonomicznej alienacji producentów z procesu wytwórczego, wyobco-wując robotnika z procesu pracy i zarządzania. Zlikwidowanie kapitalistycznych stosunków w zakładzie pracy jest warunkiem koniecznym choć niewystarczającym do budowy socjalistycznego modelu rozwiniętych stosunków w socjalistycznym typie gospodarki. STYLE ZARZĄDZANIA, sposób oddziaływania kierownika na podwładnych. Oznacza to, że problematykę s.z. wiąże się przede wszystkim z funkcjonowaniem organizacji sformalizowanych na tyle, że wyraźnie wyodrębnione są w nich stanowiska kierownicze, czyli takich, w których występuje hierarchia organizacyjna.Na sposób oddziaływania kierownika na podwładnych składają się utrwalone techniki zarządzania, czyli rodzaje bodźców i sposoby ich stosowania, a zwłaszcza ich dobór połączenia (kombinacje stosowanych bodźców). Są to oczywiście wszelkie bodźce materialnego, jak i niematerialnego zainteresowania, wynikające z formalnych przepisów obowiązujących w organizacji, a także niesformali-zowane. Duża liczba elementów składających się na s.z. sprawia, że w praktyce spotykamy się z olbrzymią ich różnorodnością. Techniki zarządzania stosowane przez przełożonych wobec podwładnych uzależnione są bowiem od bardzo różnorodnych i niejednokrotnie zindywidualizowanych czynników, np. stopnia sformalizowania organizacji i poszczególnych sfer Jej działania (pionów organizacyjnych), charakteru pracy wykonywanej przez podwładnych i poziomu ich kwalifikacji, stosunków międzyludzkich w zespole i w całej organizacji lub wreszcie poziomu i typu kwalifikacji oraz cech osobowości kierownika, a także s.z., któremu on sam jest poddany ze strony swoich zwierzchników. W teorii organizacji i zarządzania wyróżnia się dwa skrajnie przeciwstawne sobie s.z.: dyrektywny, nazywany także autorytarnym lub autorytatywnym, i in-tegratywny, określony również mianem zarządzania przez Integrację. Oba te s.z. różnią się od siebie przede wszystkim sposobem rozumowania, swoistą „filozofią”, na której się opierają. Sposób rozumowania leżący u podstaw zarządzania dyrektywnego polega na przekonaniu, że człowiek przystępuje do pracy wiedziony koniecznością zapewnienia sobie środków utrzymania, a swoje czynności zawodowe uważa za „zło konieczne”. Konsekwencją takiej postawy Jest dążenie pracowników do minimalizacji wysiłku wkładu pracy. Z takimi wyobrażeniami o postawach i motywach działania pracowników wiąże się brak zaufania do przejawianej przez nich Inicjatywy. Przyjęcie takiego właśnie stereotypu pracującego człowieka określa rolę kierownika w dyrektywnym modelu zarządzania: jego zadaniem jest drobiazgowe określenie czynności, które wykonać ma każdy pracownik oraz sposobu ich wykonania, ścisła kontrola zgodności wykonania z dyrektywami, a także zastosowanie sankcji w przypadku stwierdzenia niepożądanych odchyleń.Zespół poglądów leżących u podstaw zarządzania przez integrację opiera się na przypuszczeniu, że człowiek odczuwa naturalną potrzebę pracy i skłonny Jest w pewnych warunkach uznać cele organizacji za swoje osobiste. Zdolny jest wówczas do przejawiania w pracy samodzielności i inicjatywy, samokontroli samokierowania. A zatem do zadań kierownika należy stworzenie takich warunków, w których te właśnie możliwości ludzkie zostaną wyzwolone i wykorzystane do realizacji celów organizacji. Chodzi więc zwłaszcza o to, aby zadania wykonywane przez pracowników były akceptowane przez nich samych. Decyzje dotyczące podziału tych zadań między członków zespołu podejmowane są kolektywnie. Także sposób wykonania zadań nie Jest narzucony z góry, jego wybór pozostawia się samym pracownikom. Miejsce sformalizowanej kontroli zajmuje życzliwe doradztwo i wzajemna pomoc oraz samokontrola pracowników. Zarządzanie opartejest na przekonaniu o ich dobrej woli, kwalifikacjach i Inicjatywie. Kierownik musi być przede wszystkim akceptowanym przez zespół przywódcą, organizatorem harmonijnych stosunków międzyludzkich i życzliwym doradcą swoich podwładnych.Spotykane w praktyce metody oddziaływania na pracowników zawierają w sobie zarówno elementy stylu integratyw-nego, jak i dyrektywnego, a zatem odznaczają się różnym stopniem „integra-tywności” lub „dyrektywności”. Jednym z ważnych zadań teorii organizacji i zarządzania jest badanie stosowanych w praktyce s.z. i formułowanie na tej podstawie dyrektyw dotyczących wyboru stylów najbardziej właściwych do realizacji określonych zadań w określonych warunkach.SUBSTYTUCJA, wzajemne zastępowanie się dóbr (lub usług) w zaspokajaniu potrzeb konsumpcyjnych bądź produkcyjnych; przeciwieństwo uzupełniania się czyli komplementarności. Zjawisko s. między dwoma dobrami występuje przede wszystkim wówczas, gdy dobra te mają podobne właściwości służą alternatywnie zaspokajaniu tej samej potrzeby. Nazywamy je wtedy ścisłymi substytutami. Stąd też im więcej mamy jednego z nich, tym mniej potrzebujemy drugiego, np. doskonalenie dzięki postępowi technicznemu niektórych surowców syntetycznych czyni Je coraz ściślejszymi substytutami surowców naturalnych (kauczuk, włókna itd.), które zostają wypierane z rynku Jako droższe. Logika wyboru każe bowiem zawsze preferować tańszy z dwóch ścisłych substytutów. W szerszym znaczeniu pojęcie s. stosuje się do wszelkich sytuacji wyboru między różnymi możliwościami użycia środków do realizacji Jakiegoś celu, np. przy sporządzaniu planu wydatków konsumpcyjnych występuje s. między wydatkami na różne dobra, nawet Jeśli zaspokajają one zupełnie różne potrzeby. Wynika to z ograniczoności środków: im więcej kupimy Jednego dobra, tym mniej możemy kupić innego, a więc są one względem siebie w pewnym stopniu substytucyjne. Podobnie w określaniu programów produkcyjnych występuje s. między pracą żywą a uprzedmiotowioną, a także między różnymi rodzajami środków produkcji lub nawet rodzajami pracy. Tę samą bowiem produkcję można osiągnąć stosując różne zestawy środków produkcji i siły roboczej. Miarą stopnia s. między rozmaitymi dobrami (‚środkami) Jest stosunek wyrażający ilość jednego dobra (środka) potrzebną do zastąpienia Jednostki drugiego przy zapewnieniu tego samego stopnia zaspokojenia potrzeby (realizacji danego celu). Określanie stopnia s. ma Istotne znaczenie dla decyzji o wyborze wśród alternatyw. Narzędziem wyboru w dziedzinie produkcji może tu być tzw. krzywa Jednakowego produktu (izokwanta), wzdłuż której następuje s. między czynnikami produkcji.SYMULACJA, eksperymentowanie na modelu. Model odwzorowuje rzeczywistość, natomiast s. Imituje Ją. S. może wykorzystywać różne typy modeli: symboliczny, fizyczny bądź analogowy. Główne zastosowanie znajduje s. w badaniach.S. ekonomiczna Jest dynamiczną metodą szkolenia. Polega na zbudowaniu modelu matematycznego (model symboliczny), odzwierciedlającego możliwie wiernie mechanizm działania danego systemu ekonomicznego (przedsiębiorstwa, branży itp.) i na odtworzeniu zgodnie z przyjętym modelem kolejnych stanów tego systemu, biorąc pod uwagę decyzje mogące zmienić stan równowagi, przy Jednoczesnym ograniczeniu czynnika czasu. Jest to szczególny rodzaj s., włączający bezpośrednio ludzi do podejmowania decyzji. Na podstawie takiego modelu grupy szkolone, z których każda reprezentuje symulowane przedsiębiorstwo, biorą udział w tzw. grze kierowniczej.Jest ona przeniesieniem zasad tzw. gier wojennych do sytuacji przemysłowej i wymaga od uczestników zdefiniowania celów, przewidywania rozwoju sytuacji ekonomicznej, zdecydowania o strategii działania oraz podjęcia wielu decyzji operacyjnych. Decyzje te mogą dotyczyć: wielkości produkcji, wydatków na badania i rozwój, jakości wyrobów, cen itp. Każda seria decyzji operacyjnych odnosi się do jednego okresu gry. Okres ten może symulować np. dzień, miesiąc lub rok faktycznej działalności. Podjęte decyzje są przetwarzane bądź w sposób „ręczny”, bądź automatycznie (tzw. gry komputerowe) zgodnie z regułami przyjętymi w modelu. Maszyny cyfrowe w odniesieniu do gier pozwalają na: . odtwarzanie w sposób bardziej realny złożonego otoczenia przedsiębiorstwa (wprowadzenie do modelu większej liczby zmiennych) oraz . obliczenie bardzo szybko rezultatów podjętych decyzji. Wyniki obliczeń stanowią podstawę do podejmowania decyzji na okres następny. W ten sposób w ciągu Jednego dnia można symulować wiele lat działalności. Gry kierownicze mogą mieć zastosowanie nie tylko Jako metoda szkolenia, ale również jako narzędzie do wstępnego sprawdzania planów.SYNDYKAT przejściowe zrzeszenie kupców, mające na celu dokonanie na wspólny rachunek operacji handlowej lub pieniężnej na wielką skalę (najczęściej emisji akcji lub obligacji), wymagającej nakładu kapitału przekraczającego możliwości finansowe jednego przedsiębiorcy; występuje najczęściej w bankowości. Głównego członka s. określa się mianem kierownika; prowadzi on rozliczenia z członkami konsorcjum. Z punktu widzenia prawnego s. jest rodzajem spółki okolicznościowej. W niektórych krajach pod pojęciem s. rozumie się organizację przedsiębiorstw typu kartelowego.