STATYSTYCZNE METRYKI
rejestry najważniejszych danych i informacji statystycznych, charakteryzujących jednostkę gospodarczą, np. przedsiębiorstwo, powiat czy województwo; zawierają przede wszystkim dane o wyposażeniu jednostki gospodarczej w majątek trwa-jy a zwłaszcza trwałe środki produkcji,rodzaju i cechach jej parku maszynowego, o jej profilu produkcyjnym, o zatrudnionej w niej sile roboczej itp., a w przypadku powiatu czy województwa — dane o takich zjawiskach, jak strukturarozmieszczenie ludności, sił wytwórczych, urządzeń komunalnych i socjalnych, zasobów mieszkaniowych, uzbrojenie terenu itp. S.m. prowadzone są na podstawie aktualnych danych inwentaryzacji, ewidencji I sprawozdawczości statystycznej oraz innych badań spra-wozdawczo-statystycznych, jak np. spisy powszechne, ankiety.STATYSTYCZNE SZEREGI, zbiorowości sklasyfikowane wg określonego kryterium (cechy).Sz.s. strukturalne (rzeczowe) — przedstawiają strukturę zbiorowości, jej podział na części wg cechy niemierzalnej (Jakościowej), np. płeć, albo wg cechy mierzalnej (ilościowej), np. wiek. Oba rodzaje szeregów noszą nazwę sz.s. rozdzielczych.Sz.s. przestrzenne (terytorialne, geograficzne) — charakteryzują rozmieszczenie zjawiska w przestrzeni. Sz.s. czasowe (chronologiczne, dynamiczne, rozwojowe, historyczne) — przedstawiają rozwój zjawiska w różnych okresach.Sz.s. szczegółowe — zawierają pojedyncze wartości zmiennej. Przez ugrupowanie liczb sz.s. szczegółowego powstaje sz.s. rozdzielczy. Sz.s. kumulacyjne (sumujące) — zawierają kolejne wielkości powstałe jako suma wszystkich poprzednich wielkości sz.s. prostego. Np. obrót przedsiębiorstwa wynosi w tys. zł:Przez uporządkowanie wartości sz.s. otrzymujemy sz.s. rosnące (każda następna liczba jest większa, a co najmniej równa poprzedniej) albo malejące (każda następna liczba jest mniejsza lub co najwyżej równa poprzedniej). Spotykane często w statystyce sz.s. rozdzielcze składają się z dwóch rzędów: . wartości (wariantów) badanej zmiennej; . liczebności jednostek o danych wartościach. Wartości zmiennej dzieli się na grupy (klasy). Klasy sz.s. rozdzielczego mogą zawierać tylko jedną wartość cechy (sz.s. Jednostopnio-w y) lub więcej wartości W sz.s. wielostopniowym klasy są zamknięte granicami: dolną i górną. Odległość między granicami nazywa się wielkością (rozpiętością) przedziału klasowego. W obliczeniach operuje się środkiem przedziału klasowego, tj. połową wartości sumy obu granic. Pierwsza lub ostatnia klasa pozostaje niekiedy otwarta. Liczba klas zależy od przedmiotu i celu badania.STATYSTYCZNE wskaźniki, charakterystyki liczbowe wyrażające stosunek wzajemny dwóch wielkości statystycznych. W.s. są np. liczby względne wyrażające stosunek: liczby osób w wieku — lat do ogółu ludności; produkcji węgla kamiennego w do produkcji węgla kamiennego w ; zgonów dzieci w wieku poniżej Jednego roku do ogólnej liczby urodzeń; liczby samochodów do liczby ludności kraju. W polskiej terminologii statystycznej używa się na ogół terminu „w.s.” w podanym wyżej znaczeniu, jednak niekiedy termin ten używany Jest w znaczeniu szerszym, obejmującym również charakterystyki liczbowe wyrażone w liczbach absolutnych. W tym znaczeniu w.s. Jest np. liczba ton stali wyprodukowanej w . Jako najważniejsze rodzaje w.s. (liczb względnych) wyróżnia się zazwyczaj wskaźniki struktury, dynamiki i natężenia. Niektórzy statystycy wskaźniki struktury nazywają miernikami struktury, a wskaźniki dynamiki bardzo często określa się mianem indeksów dynamiki lub po prostu — indeksów. Wskaźniki struktury — charakteryzują rozdział ogólnej liczebności masy statystycznej między poszczególne grupy klasyfikacyjne szeregu rozdzielczego ( • statystyczne szeregi); wyraża się Je w postaci ułamka, w procentach albo w promilach. Najczęściej stosuje się postać procentową, ponieważ zazwyczaj Jest ona najbardziej przejrzysta. W tablicy górny wiersz przedstawia strukturę zbiorowości wyrażoną w liczbach absolutnych, dolny wiersz zawiera wskaźniki struktury wyrażone w procentach.Przy badaniu i porównywaniu szeregów dynamicznych obiera się pewien okres (lub moment) Jako podstawę do porównań. Różnice pomiędzy poziomem pewnego zjawiska w okresie badanym a poziomem tego zjawiska w okresie podstawowym nazywamy przyrostem absolutnym.Stosunek przyrostu absolutnego do poziomu zjawiska w okresie podstawowym nazywamy wskaźnikiem tempa. Stosunek poziomu zjawiska w okresie badanym do poziomu zjawiska w okresie podstawowym nazywa się wskaźnikiem dynamiki. Produkcja stali surowej w Polsce wynosiła w — tys. t, a w — tys. t. Przyrost absolutny wyniósł Stosowanie wskaźników dynamiki Jest najbardziej przydatne przy porównywaniu zmian zachodzących w różnych szeregach. Przekształcenie szeregów dynamicznych wyrażonych w liczbach absolutnych na szeregi wskaźników dynamiki o wspólnej podstawie umożliwia bezpośrednie porównywanie rozwoju różnych zjawisk. Oprócz wskaźników Indywidualnych charakteryzujących przebieg pojedynczych szeregów dynamicznych, używa się również wskaźników zbiorowych, które obrazują dynamikę całego zespołu różnych zjawisk przedstawionych w wielu szeregach dynamicznych.Bardzo ważną odmianą wskaźnika cen detalicznych Jest wskaźnik kosztów utrzymania ( cen wskaźniki). Wskaźnikami nazywa się na ogół również liczby względne określające natężenie zjawisk. Wskaźnik natężenia Jest to stosunek liczby zachodzących faktów do liczby określającej zbiorowość, z której fakty te wynikają lub na której tle zachodzą. Wskaźnikiem natężenia Jest np. stosunek liczby zgonów do liczby ludności, której zgony te dotyczą, stosunek liczby analfabetów do liczby ludności. Wskaźniki tego rodzaju noszą również nazwę współczynników. Nazwa „wskaźnik” używana Jest również do określenia charakterystyk liczbowych odnoszących się do dwóch zbiorowości w stosunku do siebie niejednorodnych. Wskaźnikiem tego rodzaju jest np. stosunek liczby samochodów do liczby ludności kraju, stosunek liczby ludności kraju do jego powierzchni, stosunek liczby nauczycieli szkół podstawowych do liczby uczniów tych szkół, stosunek liczby pracowników z wyższym wykształceniem do ogólnej liczby zatrudnionych.Do najważniejszych w.s. obliczanych obecnie w Polsce należą wskaźniki: , dynamiki dochodu narodowego (oraz produkcji czystej działów gospodarki narodowej) i elementów składających się na podział dochodu narodowego (spożycie, akumulacja, Inwestycje netto); . produkcji globalnej przemysłu oraz dynamiki produkcji ważniejszych wyrobów przemysłowych; . wydajności pracy mierzonej w Jednostkach naturalnych; . produkcji globalnej oraz produkcji towarowej rolnictwa; . produkcji budowlano-montażowej; . dynamiki przewozów ładunków (tono/km) i przewozów pasażerów (osobo/km); . dynamiki obrotów detalicznych oraz Importu i eksportu; . dynamiki nakładów inwestycyjnych i nakładów na kapitalne remonty; . dynamiki płac nominalnych; . cen towarów usług nabywanych przez ludność, z podziałem na wskaźniki: a) cen artykułów konsumpcyjnych w handlu uspołecznionym, b) cen targowiskowych, c) cen artykułów niekonsumpcyjnych, d) cen usług; . cen uzyskiwanych przez rolników w transakcjach wolnorynkowych.Zakres stosowanych wskaźników przy poszczególnych badaniach Jest bardzo szeroki.STATYSTYCZNY MATERIAŁ, wszelkiego rodzaju dokumenty zawierające charakterystykę poszczególnych Jednostek — statystycznej zbiorowości lub jej całości. Materiał taki dostarczają statystyczne badania, wszelkiego rodzaju spisy, ankiety, sprawozdania oraz wyniki opracowania materiałów zebranych w toku badań statystycznych. Do m.s. zalicza się wypełnione formularze spisowe, ankietowe, wypełnione formularze sprawozdawczości statystycznej, dane ewidencyjne, tablice statystyczne i wszelkiego rodzaju zestawienia i wydawnictwa statystyczne. STATYSTYKA, nauka o metodach badania zjawisk masowych (-« statystyczne badanie), tj. takich, których poszczególne przypadki są ukształtowane „zarówno pod wpływem przyczyn wspólnych, jednorodnych (tzw. głównych), jak i indywidualnych, różnorodnych (tzw. ubocznych). W zjawiskach masowych można wykryć prawidłowości Jedynie przez obserwację masy przypadków, czyli tzw. statystycznej zbiorowości. W przeciwnym razie wnioski mogą być zupełnie fałszywe. Np. dane gospodarstwo domowe może wydawać na żywność większą część swego ogólnego budżetu niż inne mniej zamożne gospodarstwo domowe, gdyż dysponując swoimi dochodami kieruje się nie tylko ogólną ich wysokością, ale i różnorodnymi indywidualnymi pobudkami (składem osobowym gospodarstwa pod względem płci i wieku, dotychczasowym wyposażeniem gospodarstwa, przyzwyczajeniami itp.). Obserwując jednak masę gospodarstw domowych dostrzega się wyraźną prawidłowość polegającą na spadku udziału wydatków na żywność w ogólnej sumie dochodów i wydatków w miarę wzrostu tej sumy; w masie przypadków indywidualne różnice zacierają się, powstaje zaś obraz prawidłowości. Szczególny rozwój osiągnęły metody statystyczne w odniesieniu do badań życia społecznego, a zwłaszcza ekonomicznego, co wynika z następujących powodów: . w życiu społecznym dominują zjawiska o charakterze masowym; . historycznie biorąc tam właśnie metody statystyczne znalazły najwcześniej zastosowanie; . współczesne państwo nie może obejść się bez prowadzenia szeroko rozbudowanych badań statystycznych, których organizacji i metodologii poświęca się wiele uwagi (w Polsce kieruje nimi Główny Urząd Statystyczny). Ważna rola — statystyki społeczno-ekonomicz-nej powoduje, że niektórzy uczeni do niej tylko ograniczają termin „s.”. Etymologicznie termin „s.” wywodzi się . łacińskiego status — państwo. W publikacjach spotyka się go po raz pierwszy w połowie XVIII w. (G. Achenwall na oznaczenie wiedzy o państwie. Pod koniec XVIII w. nazwą tą zaczęto oznaczać zestawienia liczbowe, obrazujące stan lub rozwój zjawisk społecznych (znaczenie to utrzymało się do dziś, np. „statystyka szkolnictwa” jako zbiór tablic charakteryzujących rozwój sieci szkolnej). Wraz z doskonaleniem organizacji i metod badania zjawisk społecznych, terminem „s.” zaczęto nazywać same badania masowych zjawisk społecz-no-gospodarczych, a następnie także i innych zjawisk masowych, a wreszcie również naukę o metodach tych badań. Te ostatnie znaczenia są obecnie dominujące.STATYSTYKA MATEMATYCZNA, zajmuje się badaniem matematycznych metod znajdujących zastosowanie w statystyce. Niezmiernie ważnym zagadnieniem dla praktyki Jest wnioskowanie o badanej zbiorowości statystycznej na podstawie informacji uzyskanych z próby, czyli wybranej w odpowiedni sposób części zbiorowości. Jeżeli o wyborze próby decyduje taki mechanizm losowy, przy którym znane Jest prawdopodobieństwo wylosowania do próby jakiegokolwiek elementu zbiorowości lub dowolnej grupy elementów, próbę nazywa się o-s o w ą. Jedną z dziedzin s.m. jest badanie własności prób losowych, m. In. badanie rozkładów statystyk, czyli wyrażeń liczbowych, których wartości oblicza się z danych z próby. Statystyką jest np.średnia arytmetyczna z próby, — wariancja z próby itd.Problem znalezienia rozkładu statystyk jest bardzo ważny w s.m. Znajomość rozkładów ma duże znaczenie praktyczne w badaniach statystycznych, w których operuje się stosunkowo małą liczbą obserwacji. Jeśli znalezienie dokładnego rozkładu statystyki Jest trudne, można rozkład taki ustalić przy założeniu, że liczba elementów zbiorowości wchodzących do próby rośnie nieograni-czenie. Znajomość takich rozkładów, tzn. granicznych rozkładów statystyk, Jest cenna w badaniach statystycznych wykonywanych metodą reprezentacyjną, operujących dużą próbą.S.m. zajmuje się w istocie dwoma podstawowymi typami wnioskowania statystycznego. Pierwszy związany Jest z zagadnieniem estymacji, czyli szacowania parametrów populacji. Powstaje problem wykorzystania danych z wylosowanej próby, aby szacunek był Jak hajprecyzyjniejszy. Estymacja może być punktowa lub przedziałowa, w pierwszym przypadku posługujemy się odpowiednią statystyką Jako estymatorem parametru; szacujemy parametr jako równy wartości tego estymatora, podstawiając dane z wylosowanej próby. w przypadku estymacji przedziałowej oszacowanie polega na wskazaniu prze-działu liczbowego, w którym powinien S ę mieścić szacowany parametr. W tym celu konstruuje się przedział ufności, którego końce są pewnymi statystykami z próby tak dobranymi, aby prawdopodobieństwo, że przedział ten dla konkretnej próby obejmuje szacowany parametr było z góry dane, bliskie Jedności. Drugim zagadnieniem, jakim zajmuje się s.m. Jest weryfikowanie hipotez statystycznych, tj. przypuszczeń, których słuszność może być sprawdzona za pomocą odpowiednich testów statystycznych. Przykładem hipotezy statystycznej może być przypuszczenie, że dochód z ha powierzchni gruntów ornych jest wyższy w gospodarstwach typu A niż w gospodarstwach typu B. W celu zweryfikowania hipotezy statystycznej pobiera się próbę losową i na podstawie danych z tej próby hipotezę przyjmuje się lub odrzuca. Istnieje oczywiście niebezpieczeństwo przyjęcia hipotezy fałszywej lub odrzucenia hipotezy prawdziwej; w celu zorientowania się, kiedy niebezpieczeństwo takie Jest poważne i jak tego uniknąć, zbudowano w s.m. teorię weryfikowania hipotez statystycznych. Opierając się na tej teorii można w praktyce znaleźć odpowiednie postępowanie, które gwarantuje z dużym prawdopodobieństwem, że możliwość pomyłki przy weryfikowaniu hipotezy Jest minimalna, a więc można wynik weryfikacji uznać praktycznie za pewny.Statystyczne wnioskowanie na podstawie próby w celu zweryfikowania hipotezy statystycznej czy oszacowania pewnych parametrów zbiorowości ma bardzo często za zadanie dostarczenie informacji służących do podejmowania pewnych decyzji (np. decyzji dotyczącej przyjęcia określonej partii towaru uznanej za odpowiadającą wymaganiom żądanej jakości). Ponieważ podstawą są niepełne informacje uzyskane z próby, decyzje te mogą w części przypadków być mylne, a więc prowadzić do pewnych strat, np. materialnych. W związku z tym badane są w s.m. problemy ustalenia optymalnej reguły (np. reguły minimalizującej przeciętną stratę) określającej, Jaką decyzję należy podjąć w praktyce, w zależności od wyników z próby, jak zaprojektować eksperyment statystyczny itd.Teoria estymacji i teoria weryfikowania hipotez statystycznych zostały połączone w jedną teorię statystycznych funkcji decyzyjnych, której podstawy stworzył A. Wald. W s.m. coraz częściej korzysta się z jej mettJd; poza wspomnianą metodą reprezentacyjną, stosuje się analizę warlancyjną, analizę sekwencyjną, analizę czynnikową oraz analizę korelacji regresji. Zob. też: statystyczna zbiorowość.