STATYSTYCZNA KONTROLA
ma na celu stwierdzenie na podstawie próbki reprezentującej całą zbiorowość, czy odpowiada ona ustalonym warunkom dotyczącym jakości; warunki te mogą polegać np. na tym, aby cała zbiorowość nie zawierała więcej niż ‚U sztuk „złych” (przy czym musi być dokładnie ustalone, kiedy uważa się sztukę za złą, a kiedy za „dobrą”). Żadna s.k.j. nie gwarantuje, że zbiorowość nie zawiera wcale sztuk złych, ale stuprocentowa kontrola zbiorowości również nie może dać takiej gwarancji, gdyż zawsze możliwe są pomyłki i przeoczenia, np. wskutek zmęczenia osoby przeprowadzającej kontrolę; ponadto kontrola całej produkcji Jest zwykle bardzo droga, a czasem w ogóle niemożliwa (m. in. gdy sprawdzanie pociąga za sobą zniszczenie badanej sztuki); w takich przypadkach s.k.j. jest jedynym racjonalnym sposobem kontroli. S.k.j. powstała na gruncie kontroli produkcji przemysłowej, uzyskuje jednak coraz szersze zastosowanie także w innych dziedzinach (np. w ra chunkowości).Jeśli sztuki dzieli się po prostu na dobre i złe, badanie takie nazywa się sprawdzaniem na alternatywę, jeżeli natomiast uwzględnia się wielkości liczbowe, charakteryzujące poszczególne sztuki (np. średnicę jakiejś części maszyny lub opór elektryczny), mówi się o sprawdzaniu na właściwość liczbową.Stosowanie s.k.j. prowadzi bądź do uznania całej zbiorowości za dobrą (zgodną z wymaganiami), bądź za niedobrą (niezgodną z wymaganiami). Decyzje te jednak mogą być błędne, może się bowiem zdarzyć, że zbiorowość, która w rzeczywistości Jest dobra, zostanie uznana za niedobrą, gdyż w zbadanej próbce stwierdzono przypadkiem zbyt dużo sztuk złych (nazywa się to błędem pierwszego rodzaju); może się również zdarzyć, że zbiorowość, która w rzeczywistości nie odpowiada wymaganiom, uznana zostanie — na podstawie zbadanej próbki, za dobrą (błąd drugiego rodzaju). Jeśli znana jest ogólna liczba jednostek w całej zbiorowości i zakłada się, że prawdopodobieństwa popełnienia błędu pierwszego drugiego rodzaju nie mogą przekraczać pewnych określonych granic, można ustalić plan badania, a więc liczbę jednostek w próbce, którą należy zbadać, oraz największą liczbę Jednostek złych, przy której Jeszcze można uznać zbiorowość za odpowiadającą wymaganiom, Jak również najmniejszą liczbę Jednostek złych w próbce, przy której należy uznać, że zbiorowość nie odpowiada wymaganiom. Błędne decyzje powodują prawie zawsze straty gospodarcze, toteż plany s.k.j. układane są tak, aby te decyzje nie mogły być zbyt częste. Rozróżnia się jedno- wielostopniowe (sekwencyjne) plany badań. Przy planie jednostop-n i o w y m pobiera się z danej zbiorowości jedną próbkę i na jej podstawie decyduje się, czy zbiorowość należy uznać za odpowiadającą czy nie odpowiadającą warunkom. Przy planie w e-lostopnlowym zbadanie Jednej próbki może nie wystarczyć do podjęcia decyzji, wówczas pobiera się drugą, a Jeśli to nie wystarczy, pobiera się kolejne próbki tak długo, aż wyniki wszystkich próbek pozwolą na podjęcie decyzji, w praktyce stosuje się plany wielostopniowe, w których ustalona Jest z góry najwyższa możliwa liczba próbek, po której musi zapaść decyzja. Zwykle Jednak badanie kończy się wcześniej, gdyż przeważnie pobranie mniejszej liczby próbek wystarcza do podjęcia decyzji. W przemyśle stosuje się s.k.j. w czasie produkcji w celu skontrolowania prawidłowego przebiegu procesu wytwórczego (np. w celu stwierdzenia czy maszyna nie ulega rozregulowaniu) oraz Przy odbiorze gotowego towaru przez nabywcę. Przy bieżącej kontroli produkcji stosuje się najczęściej wykreślne Przedstawienie wyników kontroli próbek na specjalnych kartach kontrolnych.Ogólna zasada kart kontrolnych polega na tym, że każdej próbce odpowiada Jeden punkt na karcie. Jeśli punkty te wykraczają poza pewien obszar (poza granice kontrolne), świadczy to o nieprawidłowym przebiegu procesu wytwórczego. Istnieje wiele różnych rodzajów kart kontrolnych, które stosuje się zależnie od warunków (np. inna Jest karta, gdy liczba sztuk w próbce jest raz na zawsze ustalona, inna gdy liczba ta może się zmieniać, Inna przy sprawdzaniu na alternatywę, czy też przy sprawdzaniu na właściwość liczbową). Przy sprawdzaniu na właściwość liczbową kontroluje się zazwyczaj nie tylko przeciętną wielkość danej cechy, ale także jej dyspersję. Karty zbudowane są tak, że nanoszenie na nie wyników z badania próbki jest proste i nie wymaga żadnych szczególnych kwalifkacjl. Z praktycznym stosowaniem s.k.j. wiążą się różne zagadnienia organizacyjne oraz specjalne przepisy dotyczące sposobu pobierania próbek. STATYSTYCZNA OBSERWACJA, etap badania statystycznego, który ma na celu ustalenie wartości cech poszczególnych jednostek badanej masy statystycznej. Obserwacja statyczna — stosowana jest wówczas, gdy chodzi o uchwycenie stanu masy statystycznej w określonym momencie (np. spis ludności, spis rolny, spis przedsiębiorstw).Obserwacja dynamiczna (rejestracja bieżąca) — ma zastosowanie wówczas, gdy badaniu podlegają zmiany zachodzące w kolejnych następujących po sobie okresach, np. miesięcznych, kwartalnych, rocznych. Z punktu widzenia zasięgu o.s. rozróżnia się całkowite badanie statystyczne, tzw. wyczerpujące ( metoda badania wyczerpującego), które obejmuje wszystkie jednostki badanej masy statystycznej, oraz częściowe badanie statystyczne, tzw. nle-wyczerpujące (— metoda badania niewyczerpującego), do którego zalicza się metodę reprezentacyjną, metodę monograficzną oraz badania ankietowe ankieta).STATYSTYCZNA ZBIOROWOŚĆ ogół przedmiotów, osób lub faktów poddanych badaniu statystycznemu, jednoznacznie określony i wyodrębniony. Poszczególne jednostki wchodzące w skład badanej zbiorowości odznaczają się pewną wspólną cechą ( statystyczne cechy), a jednocześnie różnią się między sobą innymi cechami. Jeżeli np. przedmiotem badania są warunki bytu studentów stypendystów, wyodrębnia się z całej grupy studentów wyższych uczelni studentów stypendystów tych zalicza się do badanej z.s. Wspólną cechą wyodrębnionych studentów Jest fakt pobierania przez nich stypendium. Studenci różnią się natomiast pochodzeniem społecznym, wydatkami, dochodami itp. Badanie statystyczne może objąć całą z.s. lub określoną jej część. Z.s. może być pod względem pewnej (lub kilku) cechy Jedno* rodna na skutek działania tych samych przyczyn głównych (jednostki badane są podobne pod względem tej cechy) lub niejednorodna. Z.s. określa się P°d względem rzeczowym, przestrzennym i czasowym. Zob. też: statystyczne badanie. STATYSTYCZNE BADANIE (, polega na uchwyceniu prawidłowości w badanej zbiorowości statystycznej; przeprowadza się przez obserwację jednostek statystycznych ( statystycznego badania jednostka). Etapy bj.: . obserwacja (zbieranie danych liczbowych); . opis zbiorowości statystycznej; . analiza badanej zbiorowości. Obserwacja — liczenie lub mierzenie różnych elementów badanego procesu ( statystyczna obserwacja). Opis — kontrola zebranego materiału statystycznego, jego klasyfikacja wg różnych cech ( statystyczne grupowanie), w wyniku czego otrzymuje się szeregi statystyczne, następnie sporządza się tablice statystyczne, wykresy oraz opracowuje charakterystyki liczbowe ( •średnie, statystyczne wskaźniki itp.). Analiza — wykrycie prawidłowości w badanych zjawiskach, interpretacja tych prawidłowości oraz formułowanie uzyskanych wskaźników ( statystyczna analiza). Zob. też: statystyczna zbiorowość.STATYSTYCZNE BŁĘDY, błędy popełniane przy przeprowadzaniu badania statystycznego lub przy opracowaniu Jego wyników. B.s. dzielimy na nlelosowei losowe.Błędy nlelosowe powstają zwłaszcza z powodu: . nie dość precyzyjnej ll»b błędnej definicji Jednostki badania statystycznego albo badanej zbiorowości; . niejasnego lub błędnego sformułowania pytań w formularzu statystycznym; . udzielania fałszywych lub niedokładnych odpowiedzi; . pominięcia lub wielokrotnego ujęcia niektórychJednostek w badaniu; . pominięcia pytania lub braku odpowiedzi na niektóre z nich w formularzu; . wadliwej klasyfikacji lub symbolizacji; . błędów segregacji tabulacji; . niewłaściwego stosowania schematu wyboru próby lub stosowania obciążonych estymatorów w przypadku badań metodą reprezentacyjną. Błędy nielosowe mają z reguły charakter tendencyjny, są często Jednokierunkowe i ich wpływ na wyniki badania nie zależy od wielkości badanej populacji; w konsekwencji, mogą w sposób istotny zniekształcić obraz struktury badanej zbiorowości statystycznej. Dążąc do poprawy Jakości danych statystycznych, prowadzi się specjalne kontrolne badania metodą reprezentacyjną, pozwalające na ocenę częstości występowania błędów nielosowych, ich wielkości oraz wpływu na dokładność wyników badania statystycznego. Błędy losowe są to niedokładności wywołane wnioskowaniem na podstawie wylosowanej próby, kiedy zamiast badania wyczerpującego (pełnego) przeprowadzamy badania metodą reprezentacyjną. Błędy losowe mogą być w pewien sposób kontrolowane, ponieważ ich wielkość zależy od schematu losowania próby (wraz ze wzrostem liczebności próby wielkość błędu losowego na ogół maleje) oraz od zastosowanego estymatora. Przy odpowiednim ustawieniu badania metodą reprezentacyjną błędy losowe mogą być nieistotne z punktu widzenia celów badania statystycznego. Zob. też: statystyczna zbiorowość. STATYSTYCZNE CECHY, właściwości jednostek wchodzących w skład badanej zbiorowości statystycznej; stanowią kryterium jej podziału. Zbiorowość statystyczna ma wiele cech. W konkretnym badaniu wybiera się tylko niektóre z nich (najważniejsze) zależnie od celu badania. Badana w danej zbiorowości cecha, jak płeć, pochodzenie społeczne, wzrost, waga, liczba izb, liczba zatrudnionych, wysokość zarobków itp., może mleć charakter wymierny lub niewymierny. Cechę wymierną (ilościową) można wyrazić liczbowo, np. wzrost — w centymetrach, wiek — w latach, zarobek — w złotych. Cecha ta nosi także nazwę zmiennej. Do cech niewymiernych (jakościowych) zalicza sięnp. płeć, pochodzenie społeczne. W przypadku każdej cechy należy ustalić jej odmiany (warianty). Cechą np. jest pochodzenie społeczne, Jej odmianą — pochodzenie robotnicze, chłopskie, inteligencja pracująca. Niewłaściwy dobór cechy w charakteryzowanej zbiorowości może prowadzić do fałszywych wniosków. Zbiorowość statystyczną rozpatruje się w zasadzie z punktu widzenia kilku cech, co pozwala na bardziej dokładną i wszechstronniejszą analizę badanego zjawiska. Zob. też: statystyczna zbiorowość.STATYSTYCZNEGO BADANIA JEDNOSTKA, element zbiorowości statystycznej opisywany w toku obserwacji statystycznej; Jest ściśle definiowana przy określaniu celu badania statystycznego. J.b.s. mają pewne wspólne cechy, a Jednocześnie różnią się od siebie innymi cechami. O każdej badanej jednostce zbiera się osobno odpowiednie informacje. Informacje o wszystkich jednostkach badanych w danej zbiorowości statystycznej tworzą dopiero pełny materiał statystyczny, który poddawany jest analizie. Przy badaniu np. przeciętnego zbioru z ha gospodarstw chłopskich w woj. krakowskim J.b.s. są gospodarstwa chłopskie, ich wspólną cechą to, że znajdują się w woj. krakowskim, a cechą różniącą Je od siebie wydajność z ha. Liczba jednostek wchodzących w skład badanej zbiorowości nazywa się liczebnością. W podanym przykładzie liczebnością będzie liczba gospodarstw w woj. krakowskim. Przy badaniu zbiorowości statystycznej można, zależnie od celu badania, przyjąć różne Jednostki statystyczne. Np. w czasie spisu ludności każdą osobę lub gospodarstwo domowe. Określenie J.b.s. nasuwa często duże trudności. Od poprawnego ustalenia J.b.s. zależy dokładność obrazu badanej rzeczywistości. Zob. też: statystyczna zbiorowość, statystyczna obserwacja, statystyczne badanie.STATYSTYCZNEGO BADANIA JEDNOSTKA, element zbiorowości statystycznej opisywany w toku obserwacji statystycznej; Jest ściśle definiowana przy określaniu celu badania statystycznego. J.b.s. mają pewne wspólne cechy, a Jednocześnie różnią się od siebie innymi cechami. O każdej badanej jednostce zbiera się osobno odpowiednie informacje. Informacje o wszystkich jednostkach badanych w danej zbiorowości statystycznej tworzą dopiero pełny materiał statystyczny, który poddawany jest analizie. Przy badaniu np. przeciętnego zbioru z ha gospodarstw chłopskich w woj. krakowskim J.b.s. są gospodarstwa chłopskie, ich wspólną cechą to, że znajdują się w woj. krakowskim, a cechą różniącą Je od siebie wydajność z ha. Liczba jednostek wchodzących w skład badanej zbiorowości nazywa się liczebnością. W podanym przykładzie liczebnością będzie liczba gospodarstw w woj. krakowskim. Przy badaniu zbiorowości statystycznej można, zależnie od celu badania, przyjąć różne Jednostki statystyczne. Np. w czasie spisu ludności każdą osobę lub gospodarstwo domowe. Określenie J.b.s. nasuwa często duże trudności. Od poprawnego ustalenia J.b.s. zależy dokładność obrazu badanej rzeczywistości. Zob. też: statystyczna zbiorowość, statystyczna obserwacja, statystyczne badanie.