ŚRODKI TRWAŁE
instrument oddziaływania na gospodarkę środkami trwałymi, stanowiący jedną z kategorii rachunku ekonomicznego; . finansowe obciążenie przedsiębiorstwa naliczane jako procent od posiadanych środków trwałych (kategoria podziału). Występując w tych postaciach, niekiedy łącznie z oprocentowaniem środków obrotowych, o.ś.t. stanowi — oprócz oprocentowania kredytów i sald rachunków bankowych — jedno z kryteriów wykorzystania instytucji procentu w polityce ekonomicznej państwa socjalistycznego. O.ś.t. jest narzędziem nie wykształconym jeszcze w Praktyce (wprowadzono je w krajach socjalistycznych w zasadzie dopiero w i to nie w pełnym zakresie) i nie opartym na teoretycznych uogólnieniach. Zakres, metody i formy Jego zastosowania s nadal przedmiotem kontrowersji wśród ekonomistów.O.ś.t. jako kategoria rachunku ekonomicznego może być wykorzystane w dwojaki sposób: „Idealnie” jako narzędzie rachunku efektywności inwestycji, zastępujące wielowspółczyn-nikowe wskaźniki efektywności inwestycji (funkcja alokacyjna), oraz „realnie” jako element bieżącego rachunku ekonomicznego w przedsiębiorstwie, pojawiający się jednak w tym przypadku jednocześnie jako zobowiązanie finansowe (funkcja bodźcowa). Alokacyjne znaczenie o.ś.t. zależy od stopnia centralizacji programowania inwestycji. W aktualnych systemach zarządzania gospodarką socjalistyczną może ono polegać przede wszystkim na szczegółowym wyborze techniki w obrębie sprecyzowanego programu Inwestycyjnego. Funkcji bodźcowej przypisuje się oddziaływanie na krótkookresowe zmiany w istniejącym aparacie wytwórczym czynnych przedsiębiorstw, dokonywane wskutek presji obciążeń finansowych z tytułu oprocentowania. Do funkcji tej przywiązuje się obecnie największe znaczenie. Jako kategoria podziału o.ś.t. reprezentuje część wytworzonego w sferze produkcji materialnej produktu dla społeczeństwa, niezależnie od sposobu ujęcia sum z tytułu oprocentowania w rachunkowości. Wynika to stąd, że sumy te nie odpowiadają zużyciu środków produkcji, a zaliczenie ich nawet do rachunku kosztów nie zmienia istoty rzeczy, gdyż są one kosztami niematerialnymi, podobnie jak niektóre inne elementy akumulacji zaliczane do kosztów własnych ze względów techniczno–rachunkowych. Nie można jednak utożsamiać o.ś.t. z ceną jako kategorią podziału, tj. w tym przypadku z ceną użytkowania zasobów majątku trwałego, ponieważ koszty użytkowania zasobów czy odpłatność za ich użytkowanie (oba te określenia wydają się bardziej właściwe) nie spełnia szeregu funkcji ceny w sensie ekonomicznym, a m. in. nie bilansuje popytu i podaży tych zasobów. Oprocentowanie nie jest też — Jak niekiedy twierdzi się — kosztem rzeczywistym, odpowiadającym zmniejszeniu wartości dobra w miarę upływu czasu, gdyż wielkość oprocentowania nie może w warunkach gospodarki socjalistycznej zależeć od określonej oceny dóbr teraźniejszych i przyszłych. Wyższa wartość użytkowa dóbr nowo produkowanych nie zmniejsza wartości użytkowej dóbr wytwarzanych w przeszłości. Nie można też traktować o.ś.t. Jako odpowiednika Ich ekonomicznego (moralnego) zużycia. Wysokość zaangażowanych w danym przedsiębiorstwie zasobów majątku trwałego nie ma bowiem bezpośredniego związku z czynnikami określającymi zużycie moralne, a więc z postępem technicznym w Innych przedsiębiorstwach ani z postępem technicznym realizowanym w gałęziach zaopatrujących Je w środki produkcji. Funkcjonowanie instytucji o.ś.t. w praktyce zależy od rozwiązań szczegółowych, dotyczących trzech głównych Jego elementów: podstawy oprocentowania, miejsca zaliczania obciążeń z tytułu oprocentowania i wysokości stawki oprocentowania.Podstawę oprocentowania stanowić mogą bądź składniki majątkowe (aktywa), bądź odpowiadające lm fundusze ( pasywa). Rozwiązanie pierwsze toruje drogę różnicowaniu struktury rzeczowej składników majątkowych (w zależności od wagi i wpływu tych składników na wysokość obciążeń finansowych) oraz ułatwia wykorzystanie oprocentowania Jako elementu oceny ka-pitałochłonności produkcji i ew. jako czynnika korygującego ceny. W większości krajów socjalistycznych przeważa oprocentowanie aktywów majątkowych wg Ich wartości początkowej (brutto), co ma — w przeciwieństwie do metody netto — neutralizować antybodźce postępu technicznego. Zakres różnicowania pasywów może dotyczyć w zasadzie ich podziału na „własne i obce”. Polega to bądź na oprocentowaniu tylko funduszy obcych, bądź na wyższym Ich oprocentowaniu w porównaniu z funduszami własnymi, co ma zachęcać do gromadzenia własnych środków i unikania środków obcych. Tego rodzaju bodziec ma jednak znaczenie względne, gdyż np. w systemie inwestycji limitowych przedsiębiorstwo nie Jest w stanie ograniczyć swojego „popytu” na dotację czy kredyt, nawet gdy „kosztują” one znacznie drożej niż środki własne. Oprocentowanie pasywów jako odrębna metoda nie Jest obecnie stosowane w praktyce, Jakkolwiek Jego elementy występują w sposób pośredni (oprocentowanie kredytów inwestycyjnych, potrącanie z wartości majątku trwałego składników finansowanych kredytem itp.). Oprocentowanie może być zaliczane Jako umowne „koszty” lub Jako faktyczny element akumulacji. W obu sytuacjach może to wiązać się z pozostawieniem ceny na tym samym poziomie lub z Jej zmianą. Jeśli oprocentowanie powiększa koszty własne nie powodując zmiany cen zbytu (wskutek czego zmniejsza się akumulacja finansowa przedsiębiorstw), globalna suma czystego dochodu państwa nie ulegnie zmianie, ale zmieni się Jego struktura: część tego dochodu pojawia się kosztem zysku lub podatku obrotowego Jako oprocentowanie. Jeśli oprocentowanie powiększa koszty własne pociągając ze sobą odpowiedni wzrost cen zbytu, wówczas: a) gdy wzrastają tylko ceny zbytu artykułów zaopatrzeniowych, następuje jedynie przesunięcie części akumulacji z działu II do działu I wytwarzania, b) gdy wzrastają ceny wszystkich produktów, jest to praktycznie równoznaczne ze zmianą cen detalicznych, a w konsekwencji — wykluczając naturalnie zmianę udziału konsumpcji w dochodzie narodowym — z rewizją płac, korektą kosztów produkcji itd.; po ustaleniu się równowagi przy nowym poziomie cen, płac i kosztów, udział czystego dochodu państwa w dochodzie narodowym nie zmieni się, Jakkolwiek cały mechanizm może być wykorzystany do zmiany relacji płac, cen itd. Jeśli oprocentowanie nie jest wliczane do kosztów własnych, oznaczać to może w ostatecznym wyniku tylko przesunięcie struktury akumulacji finansowej. Zastosowanie mechanizmu zmiany cen musiałoby tu w konsekwencji prowadzić do powiązania oprocentowania z kosztami i akumulacją przy sprzedaży produktów, co byłoby tylko inną postacią Jednego z wyżej wymienionych przypadków. Wynika stąd, że wprowadzenia oprocentowania nie może zwiększyć dochodów państwa, o ile tylko nie wzrośnie stopa produktu dla społeczeństwa i że w przypadkach, w których oprocentowanie ma działać „cenotwórczo”, najwłaściwszym miejscem Jego odniesienia są koszty własne. W pozostałych sytuacjach podstawowym problemem, który należy rozstrzygnąć, jest miejsce poboru oprocentowania z dotychczasowej akumulacji finansowej, tj. albo z zysku, albo z podatku obrotowego. Wysokość stawki oprocentowania i występujące w większości krajów socjalistycznych Jej różnicowanie Jest wyrazem stopnia swobody, z Jaką państwo socjalistyczne może wprowadzić zasadę oprocentowania bez naruszenia istniejącego systemu cen i poziomu rentowności przedsiębiorstw. Z tych względów polityka ekonomiczna państw socjalistycznych stosuje obecnie, jako rozwiązanie przejściowe, nie tylko praktykę zwalniania z oprocentowania pewnych grup przedsiębiorstw czy rodzajów środków trwałych, lecz także szerokie podmiotowe przedmiotowe różnicowanie samej stawki. Jej średnia wysokość waha się w granicach — ‚ a krańcowe poziomy stawek zróżnicowanych — w granicachŚrodków obrotowych normatyw, planowana wielkość stałego zapotrzebowania przedsiębiorstwa na środki obrotowe, która była podstawą określania planowanej lub prawidłowej kwoty własnych funduszów obrotowych przedsiębiorstwa; był on obliczany jako suma normatywów cząstkowych, ustalanych dla poszczególnych rodzajów środków obrotowych, objętych normowaniem. Do środków obrotowych objętych normowaniem („normowane środki obrotowe”) zaliczano przede wszystkim zapasy materiałów do produkcji, przedmiotów nietrwałych, produkcji w toku, półfabrykatów, wyrobów gotowych, towarów, wydatki przyszłych okresów, a w niektórych gałęziach gospodarki także środki pieniężne. Dla pozostałych rodzajów środków obrotowych nie obliczano normatywu („nie normowane środki obrotowe”). Zasoby środków obrotowych, przekraczające ustalony normatyw, zwano „ponadnormatywnymi środkami obrotowymi”. Obliczanie n.ś.o. opierało się najczęściej na mnożeniu dziennego zużycia określonego rodzaju środków przez „wskaźnik stanu zapasów w dniach”, który wyrażał, na ile dni powinien wystarczyć zapas. Normowanie to wprowadzono w Polsce w . Do musiało ono być dostosowane do dyrektywnych wskaźników maksymalnego przyrostu n.ś.o., ustalanych przez Ministerstwo Finansów dla poszczególnych resortów (i dzielonych następnie między centralne zarządy przemysłu i przedsiębiorstwa), gdyż przyrost własnych funduszów obrotowych w granicach normatywu był finansowany w znacznej części za pomocą dotacji budżetowych. Od zaniechano ustalania dyrektywnych wskaźników przyrostu normatywów, a przyrost własnych funduszów obrotowych w granicach normatywu (albo jego części, ustalonej procentowo) oparto na funduszu rozwoju, tworzonym z zysku. Od w polskim systemie finansowym zaniechano ustalania n.ś.o., a kształtowanie prawidłowych stanów własnych funduszów obrotowych przedsiębiorstw uzależniono od faktycznych, a nie od planowanych zasobów środków obrotowych. ŚRODOWISKO ZAWODOWE, w literaturze nauk społecznych oznacza: . rów-noznaczność terminu „kategoria zawodowa”, tj. ogół ludzi zatrudnionych w Jednym zawodzie (obojętnie jak zdefiniowanym), ich grup Instytucji; w tym sensie mówi się np. o ś.z. inżynierów; . równo-znaczność terminu „środowisko pracy”, tj. ogół warunków materialnych i społecznych, w których wykonywana Jest dana praca zawodowa, a zatem to wszystko, co otacza pracownika w toku wykonywania pracy; . połączenie elementów obu definicji, tj. ogół przedmiotów, ludzi, stosunków i procesów, w których przebiega przygotowanie do zawodu wykonywanie czynności zawodowych. Na ś.z. składają się więc elementy materialno-techniczne (czasami także czynniki naturalne, występujące np. w zawodzie górnika, marynarza, leśnika), ludzie współpracujący i grupy powstające w procesie pracy, elementy kulturowe, czyli wyobrażenia, tradycje, wiedza zawodowa, przywileje, obowiązki itp. Badania ś.z. mają duże znaczenie w rozwiązywaniu zagadnień organizacji pracy, higieny i bezpieczeństwa, kierowania pracą, podnoszenia wydajności pracy itp., ś.z. bowiem, w Jego socjologicznych i kulturowych składnikach, wywiera bardzo silny wpływ na zachowanie się pracownika w toku wykonywania pracy. Badania teoretyczne, zwłaszcza socjologiczne, zmierzają do ustalenia ogólnych zależności między strukturą i organizacją ś.z. (we wszystkich wymienionych znaczeniach) a zachowaniem się pracowników w procesie pracy.Świadczenia społeczne, środki pochodzące ze społecznego funduszu spożycia, przeznaczone na zaspokojenie określonych potrzeb socjalnych i kulturalnych ludności.z punktu widzenia źródeł pochodzenia ś.s. dzielą się na: budżetowe (pochodzące z budżetu państwa), ubezpieczeniowe (pochodzące z funduszy ubezpieczeniowych), zakładowe (pochodzące ze środków własnych przedsiębiorstw), municypalne (pochodzące ze środków własnych rad narodowych), związkowe (pochodzące ze środków gromadzonych przez związki zawodowe) oraz pochodzące z ofiarności społecznej: zbiórek, darowizn, dobrowolnych składek itp. z punktu widzenia form występowania ś.s. dzielą się na: pieniężne (np. zasiłki, stypendia, renty, emerytury, zapomogi), w naturze (np. paczki żywnościowe, lekarstwa), w postaci usług (np. opieki pielęgniarskiej). z punktu widzenia uprawnień do korzystania z nich — na: obligatoryjne (gdy istnieje uprawnienie do otrzymania świadczenia, np. prawo robotnika do zasiłku chorobowego w przypadku otrzymania zwolnienia lekarskiego), fakultatywne (gdy przyznanie świadczenia Zależy od uznania władzy, która bada potrzeby i sytuację materialną ubiegającego się o pomoc, np. w przypadku zapomóg z tytułu opieki społecznej), alternatywne (gdy występuje możliwość wyboru między zarobkiem a świadczeniem lub różnymi świadczeniami, np. między stypendium a zasiłkiem rodzinnym). Ponadto ś.s. dzieli się na: Jednorazowe i ciągłe, krótkoterminowe i długoterminowe, stale i zmienne, bezzwrotne, zwrotne i częściowo zwrotne, bezwarunkowe i warunkowe.Zakres podmiotowy (liczba osób uprawnionych do ś.s.) i przedmiotowy (rodzaje świadczeń) ś.s. stale się rozszerza. Zasadniczą rolę spełniają świadczenia pochodzące z ubezpieczeń społecznych. Redystrybucja tych środków odbywa się za pośrednictwem budżetu państwaSZTAB, pojęcie przejęte przez teorię zarządzania z organizacji wojskowych. Najogólniej rzecz biorąc funkcja sz. polega na zbieraniu informacji i na ich podstawie doradzaniu dowódcy w podejmowaniu decyzji dotyczących sił zbrojnych. W organizacjach gospodarczych potrzeba tworzenia komórek sztabowych pojawiła się na przełomie lat -tych -tych naszego stulecia, gdy ostatecznie skrystalizował się model dużego, współczesnego przedsiębiorstwa. Zaczęto wówczas zatrudniać w przedsiębiorstwach przemysłowych różnego rodzaju doradców i ekspertów, reprezentujących takie dziedziny wiedzy, jak prawo, finanse, księgowość itp. Zadaniem ich było, podobnie jak w przypadku sz. wojskowych, doradzanie naczelnemu kierownictwu. Liczba zatrudnianych ekspertów stopniowo wzrastała; powstawały całe biura i piony sztabowe, których zadania poszerzano stopniowo o funkcje badawcze, przygotowywanie projektów planów rozwoju itp. Niektóre wielkie koncerny kapitalistyczne mają sz., które porównać można do generalnych armii (np. w General Motors Corporation Istnieje na szczeblu naczelnego kierownictwa grup sztabowych, zajmujących się takimi kluczowymi sferami działalności przedsiębiorstwa, Jak zbyt, organizacja produkcji, projektowanie wyrobów, sprawy personalne, reklama).W dużych organizacjach gospodarczych działalność sz. nie może być skupiona wyłącznie na szczeblu naczelnego kierownictwa; potrzebę doradztwa odczuwają także szczeble niższe. Powstają więc piony sz. o hierarchicznej strukturze, podobnie zresztą Jak w wojsku, gdzie sz. generalny ma swoje odpowiedniki na niższych szczeblach dowodzenia. Prawidłowe działanie sz. wymaga przede wszystkim ścisłego przestrzegania doradczego charakteru Jego działalności. Kierownik sz. może wydawać polecenia i nakazy jedynie w obrębie podległej mu komórki sz. Informacje, których udziela, lub plany, które przygotowuje przekazywane są kierownikowi liniowemu, który jest jedyną osobą uprawnioną do Przekształcenia Ich w obowiązujące decyzje. Stosunki łączące komórki sztabowe z bezpośrednio wykonawczymi komórkami liniowymi mogą mieć Jedynie charakter wzajemnych konsultacji. Nieprzestrzeganie tej zasady rodzi konflikty organizacyjne między linią a sz., obniżając spójność organizacji, a tym samym efektywność jej działania. Zob. też: system zarządzania.
środki trwałe ewidencja