ŚRODKI KONSUMPCJI
dobra ekonomiczne służące do bezpośredniego (jednorazowego lub długotrwałego) zaspokajania potrzeb społeczeństwa. Dobrami Jednorazowego użytku są np. żywność, napoje, długotrwałego natomiast — biżuteria, meble itp. Na specjalną uwagę zasługują takie dobra długotrwałej konsumpcji, Jak domy mieszkalne, które charakteryzują się nie tylko stosunkowo długim okresem użytkowania, ale ponadto w toku użytkowania stopniowo zużywają się nie zmieniając swojej postaci rzeczowej ( środki trwale)! S.k. różnią się od środków produkcji sposobem użytkowania: ś.k. zaspokajają potrzeby ludzkie w sposób bezpośredni, środki produkcji natomiast zaspokajają te potrzeby w sposób pośredni. Tylko nieliczne dobra ekonomiczne mają jednoznaczny charakter bądź środków produkcji (np. pług), bądź ś.k. (np. herbata). Większość — zależnie od konkretnego zastosowania — może być zarówno ś.k. (np. cukier zużyty do herbaty, maszyna do szycia przeznaczona na potrzeby domowe), jak i środkami produkcji (np. cukier zużyty do produkcji wyrobów cukierniczych, maszyna do szycia używana do celów zarobkowych). Statystycznie uchwytnym, choć niedokładnym, kryterium podziału dóbr ekonomicznych na środki produkcji i ś.k. jest osoba nabywcy. Rozróżnia się też podział dóbr konsumpcyjnych na dobra zaspokajające potrzeby podstawowe i dobra zaspokajające potrzeby wyższego rzędu. Pierwsze z nich nabywane są przy niższych dochodach; konsumpcja ich na ogół spada wraz ze wzrostem dochodów. Dobra zaspokajające potrzeby wyższego rzędu nabywane są przy wyższych dochodach; konsumpcja ich na ogół wzrasta wraz ze zwiększeniem się dochodów. Analogicznie do wzrostu dochodów oddziaływa spadek cen. Poszczególne ś.k. mogą się albo uzupełniać (dobra komplementarne), albo w pewnym stopniu zastępować (dobra substytucyjne). Zob. też: komple-mentarność, substytucja, Engla prawo. Środki masowego komunikową.nia ( środki masowej komunikacji środki masowej informacji, środki masowego rozpowszechniania, środki masowe), współczesne, techniczne środki jak prasa o wielkich nakładach, radio, telewizja, film, przekazywania symbolicznych treści praktycznie nieogranicze-nie wielkiej liczbie ludzi. Funkcjonowanie ś.m.k. związane jest z doniosłymi zjawiskami kulturowymi i ekonomicznymi. Środki masowe umożliwiają Jednoczesne docieranie identycznych treści do nieograniczenie licznych zbiorowości; komunikowanie tych treści ma nieosobisty charakter, a recepcja jest najczęściej indywidualna. Ze względu na zróżnicowanie publiczności (zawodowe, poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania i in.i, a także zróżnicowanie indywidualne gustów i upodobań, treści przekazywane środkami masowymi cechują się zazwyczaj daleko idącą homogenizacją, tzn. wymieszaniem różnych rodzajów i form, o różnym poziomie artystycznym i intelektualnym, należących do różnych gatunków itp.Rozmiary zapotrzebowania na produkty twórczości przekazywanej ś.m.k. oraz wspomniane zróżnicowanie treści i gatunków powodują z kolei szczególną organizację procesu tworzenia: jego zespołowość, profesjonalizację, biurokra-tyzację. Działalność środków masowych przybiera charakter zbliżony do produkcji przemysłowej, również — w pewnych warunkach — przez uzależnienie od praw „rynku”. Formułuje się nieraz nawet tezę, że zastosowanie znajduje tu ekonomiczne prawo Greshama ( Gres-hama prawo), mówiące o wypieraniu na rynku pieniądza dobrego przez gorszy; zachodni krytycy społecznych funkcji środków masowych sądzą bowiem, że niejednokrotnie wartościowy produkt rozpowszechniany w ten sposób jest systematycznie wypierany przez produkt gorszy.Zespół konsekwencji funkcjonowania ś.m.k. określa się nieraz jako pewien szczególny typ kultury, zwany kulturą masową. Typ ten pojawia się zarówno w społeczeństwach kapitall* stycznych, jak i socjalistycznych (a jeg° początków dopatrzyć się można także w krajach zacofanych, wkraczających dopiero w fazę społeczeństw przemysło-^rych). Charakteryzują go techniczne, gKonomiczne, organizacyjne warunki rozwoju i rozpowszechniania twórczości, jctóre Jednak nie przesądzają tego, co decyduje o stylu kultury, odmiennym # różnych krajach, w zależności od tradycji narodowych oraz od ustroju społecznego itp., różnice te wyraźnie występują między krajami socjalistycznymi a kapitalistycznymi. Styl kultury jest sferą zachowań ludzkich, z ich motywacjami i hierarchią wartości, jedną z dziedzin najbardziej związanych z kształtowaniem się kultury masowej jest sposób spędzania tzw. czasu wolnego. S.m.k. odgrywają szczególną rolę w wykorzystywaniu stale rosnących zasobów czasu, którym dysponuje człowiek poza swoim czasem produkcyjnym i czasem przeznaczonym na inne czynności, mające charakter obowiązkowy. Zwłaszcza telewizja — najmłodszy ze współczesnych środków masowych — stała się w krajach bardziej zaawansowanych ekonomicznie i technicznie, a w krajach mniej zaawansowanych staje się najbardziej rozpowszechnionym źródłem rozrywki wszystkich niemal grup społecznych (charakterystyczna jest przy tym prawidłowość: im później wynaleziony został dany ś.m.k., tym szybciej się on rozpowszechnia). W związku z tym formułuje się nawet tezę, że kultura współczesna w coraz większym stopniu jest kulturą słowa i obrazu (radio, film, telewizja), a w coraz mniejszym zaś kulturą druku (książka, gazeta).Problematykę ś.m.k. rozpatruje się najczęściej wg przejrzystego schematu: k t o (przesyła komunikat), c o, Jakim kanałem, do kogo, z jakim efektem. Inaczej mówiąc wyodrębnia sie. zagadnienia: komunikując e- o (nadawcy), treści, swoistości poszczególnych środków masowych, Publiczności (odbiorców) oraz skutków społecznych. Schemat ten Jednak zbyt upraszcza zarówno złożoność procesu komunikowania, separując Przy tym aspekty ściśle powiązane wzajemnie, Jak i sugeruje analizę funkcjonowania ś.m.k. w oderwaniu od szerszego kontekstu społecznego. Tymczasem Proces masowego komunikowania Jest częścią składową zjawiska znacznie szerszego, stanowiącego podstawę wszelkich więzi społeczności ludzkich, podstawę całokształtu kultury: zjawiska komunikowania się ludzi między sobą, przekazywania — zarówno w przestrzeni, jak w czasie — informacji. Funkcjonowanie ś.m.k. jest zwłaszcza związane (współzależne) z Innymi sposobami komunikowania się ludzi, m. in. komunikowania w bezpośrednich kontaktach „twarzą w twarz”. Choć ś.m.k. w znacznej mierze zmieniają charakter więzi współczesnych społeczeństw złożonych z wielkich zbiorowości, nigdy nie są one jedyną podstawą tych więzi. Coraz częściej podejmuje się próby rozpatrywania procesu masowego komunikowania z punktu widzenia bardziej ogólnych koncepcji teoretycznych, wywodzących się z teorii informacji ( informacji teoria), cybernetyki lub semiotyki (ogólnej teorii znaku).Szczególnie doniosłą rolę ś.m.k. odgrywają w dziedzinie propagandy i reklamy. Propagandę wykorzystują państwa oraz organizacje polityczne i społeczne, widząc w środkach masowych skuteczny element kształtowania opinii, poglądów, postaw społecznie pożądanych. Prowadzone są też na szeroką skalę studia skuteczności tego rodzaju propagandy w formie tzw. badania opinii publicznej (podejmowane przez placówki różnych typów — od uniwersyteckich, do komercjalnych, jak np. znany instytut Gallupa) lub badania opinii radiosłuchaczy, telewidzów itp. (w Polsce w pracach takich specjalizuje się Ośrodek Badania Opinii Publicznej i Studiów Programowych Polskiego Radia i Telewizji).Natomiast reklama, posługująca się obecnie przede wszystkim ś.m.k., rozwinęła się najbardziej w krajach kapitalistycznych, gdzie stanowi swojego rodzaju gałąź gospodarki (Jak np. w Stanach Zjednoczonych). Popyt na poszczególne rodzaje towarów, a zwłaszcza na wyroby poszczególnych producentów, kształtowany Jest w znacznym stopniu właśnie przez ten system reklamy, uzależnionej w krajach kapitalistycznych wyłącznie od producenta i mającej na względzie jego interesy, bez troski o konsumenta. Skuteczność ś.m.k. jako narzędzi reklamy jest przedmiotem stałych badań (stanowi część tzw. badań rynku).Rola ś.m.k. w poszczególnych krajach, a także w poszczególnych grupach społecznych, zależy w decydującej mierze od stopnia ich rozpowszechnienia. Przy czym w grę wchodzą dwa czynniki: z a-s i ę g danego ś.m.k. (czynnik podstawowy) oraz wielkość , .produkcji” przekazywanej przy użyciu tego środka, np. zasięg społeczny radia telewizji określa się zazwyczaj liczbą odbiorników przypadających na tysiąc mieszkańców (choć bardziej właściwe byłoby na tysiąc rodzin), zaś wielkość „produktu” — liczbą godzin nadawanego programu w ustalonym okresie (np. w stosunku rocznym). ŚRODKI OBROTOWE, – przedmioty pracy i produkty pracy, środki pieniężne, należności, nakłady przyszłych okresów oraz niektóre środki pracy przedmioty długotrwałego użytku, nie zaliczane do środków trwałych. Podstawową część ś.o. stanowią zapasy, do których zalicza się: . materiały, surowce, elementy kooperacyjne, paliwo, części zapasowe maszyn urządzeń; . przedmioty nietrwałe (środki pracy nie zaliczone do środków trwałych); . produkcję nlezakończoną (w tym półfabrykaty); . wyroby gotowe wytworzone, tj. produkty przeznaczone do sprzedaży; . towary, składniki majątkowe nabywane do dalszej odprzedaży (występują głównie w obrocie towarowym). S.o. uspołecznionych przedsiębiorstw mogą być finansowane: . w całości funduszami własnymi; . częściowo funduszami własnymi, częściowo zaś kredytem bankowym i zobowiązaniami prawidłowymi; . w całości kredytem bankowym. Obecnie w praktyce dominuje rozwiązanie ( ), które umożliwia uzależnienie stopnia pokrycia zapasów funduszami własnymi od poziomu gospodarności a Jednocześnie stwarza możliwość od. działywanla przez bank na poprawę gospodarności za pomocą oprocentowanego kredytu. Równocześnie występuje roz-wiązanie ( ) w odniesieniu do niektórych składników ś.o., np. zapasów sezono»’| wych, produkcji niezakończonej w budownictwie, zapasów generalnych dostawców inwestycji. Gospodarka ś.o. ma istotny wpływ na wielkość i wykorzy. stanie dochodu narodowego, zwłaszcza prawidłowe zaopatrzenie przedsiębiorstw w materiały warunkuje rytmiczność produkcji, wykorzystanie środków trwałych, a więc optymalizację produkcji czystej. Nadmierne zapasy oznaczają ograniczenie możliwości wykorzystania dochodu narodowego na cele inwestycji spożycia, a dla przedsiębiorstw — wzrost kosztów i możliwość powstania strat w przyszłości (utrata wartości zapasów). Efektywność gospodarki ś.o. określa się przeważnie za pomocą wskaźników ich krążenia, obrazujących stosunek między wielkością rozchodu (obrotu) danego zbioru ś.o. a ich średnim stanem w tym samym okresie. Można ją wyrazić także w formie wskaźnika określającego okres w dniach, na jaki wystarcza stan danego zbioru ś.o. lub w formie iloczynu średniego stanu i jego Jednodniowego zużycia.ŚRODKI PRACY, środki materialne, za pomocą których człowiek oddziałuje naprzedmioty pracy w celu przystoso-wania ich do swoich potrzeb. Podsta-wowym ś.p. są narzędzia pracy,a oprócz nich urządzenia potrzebne przyużywaniu tych narzędzi: budynki fa-bryczne, magazyny, drogi, kanały, liniekolejowe, środki łączności, rurociągi ltd.S.p. Jest także ziemia (będąca równieżprzedmiotem pracy). Jak mówi Marks,ś.p. są to wszystkie rzeczy lub zespołyrzeczy, które robotnik umieszcza mię-dzy sobą a przedmiotem pracy i któresłużą mu Jako przewodniki Jegoodziaływania na ten przedmiot”. Istotnącechą ś.p. — w odróżnieniu od przed-miotów pracy — Jest to, że uczestnicząw wielu cyklach produkcyjnych, zacho-wując pierwotną postać materialną aż domomentu całkowitego zużycia się. zuży-wając się tracą one stopniowo swojąwartość przenosząc Ją na wytwarzany produkt. Czynne w procesie produkcji lp. występują w charakterze produkcyjnych środków trwałych. ŚRODKI PRODUKCJI, ogółśrodków pracy i przedmiotów pracy uczestniczących w procesie produkcji, czyli materialne składniki procesu produkcji. S.p. zaspokajają potrzeby ludzkie nie bezpośrednio, lecz pośrednio, gdyż za ich pomocą wytwarza się środki spożycia. S.p. różnią się od środków spożycia przede wszystkim pod względem funkcji spełnianej w procesie produkcji i w zaspokajaniu potrzeb ludzkich, nie zawsze natomiast pod względem rzeczowym. Ten sam przedmiot może bowiem w pewnych warunkach być ś.p., w Innych zaś — środkiem spożycia (np. węgiel w elektrowni i w gospodarstwie domowym). Często określa się ś.p. mianem dóbr produkcyjnych (w przeciwieństwie do środków spożycia — dóbr konsumpcyjnych), a także spotyka się określenie dobra pośrednie (w przeciwieństwie do bezpośrednich).S.p. mogą spełniać odmienne funkcje społeczne w poszczególnych formacjach społeczno-ekonomlcznych; zależy to od charakteru własności ś.p. W formacjach antagonistycznych są one własnością prywatną i z reguły narzędziem wyzysku, przy czym w ustroju kapitalistycznym występują w charakterze kapitału. W ustroju socjalistycznym podstawowe ś.p. są własnością społeczną, co oznacza likwidację możliwości wyzysku.ŚRODKI TRWAŁE, środki pracy i występujące w sferze nieprodukcyjnej Przedmioty długotrwałego użytku. Cechy charakterystyczne ś.t.: . użytkowanie Pfzez dłuższy okres, w czasie którego zachowują w zasadzie swoją materialną postać; . stopniowe zużywanie się, zależnie od cech fizycznych, intensywności eksploatacji (zużycie fizyczne) oraz od szybkości postępu techniczno-ekonomicznego (zużycie ekonomiczne); . Jednorazowe odtwarzanie po pełnym zużyciu; . postępujące w miarę zużycia przenoszenie wartości na wytwarzane przy ich stosowaniu produkty (nie dotyczy przedmiotów długotrwałego użytku). Odtwarzanie i powiększanie stanu ś.t. następuje przez inwestycje. W celu uproszczenia procesów Inwestycyjnych do ś.t. zalicza się tylko takie składniki majątkowe, które spełniają określone kryteria wartości (obecnie cena zakupu lub koszty wytworzenia ponad tys. zł) okresu użytkowania (obecnie ponad rok). Składniki majątkowe nie spełniające tych kryteriów wchodzą w skład środków obrotowych. Ze ś.t. wyłącza się także niektóre przedmioty i urządzenia, np. odzież specjalną, oprzyrządowanie maszyn, tymczasowe budynki obiekty w budownictwie, przedmioty służące reklamie. Jednostką ś.t., stanowiącą przedmiot ich klasyfikowania, ewidencji i amortyzacji, Jest obiekt inwentarzowy, tj. wyodrębniona pod względem rzeczowym całość spełniająca określone funkcje (np. pojedynczy budynek, budowla, maszyna, samochód). W Jednostkach uspołecznionych ś.t. dzieli się na: produkcyjne (obsługujące sferę produkcji materialnej) i nieprodukcyjne (obsługujące ludność i sferę produkcji niematerialnej). W układzie rodzajowym rozróżnia się następujące, podstawowe zbiory ś.t.: budynki, budowle, kotły i maszyny energetyczne, maszyny, urządzenia aparaty ogólnego zastosowania, maszyny, urządzenia i aparaty specjalne, branżowe, urządzenia techniczne, środki transportowe, narzędzia, przyrządy, ruchomości i wyposażenie, inwentarz żywy. Z punktu widzenia użytkowania rozróżnia się ś.t.: czynne, nieczynne trwale lub czasowo i znajdujące się w likwidacji. Wielkość ś.t. może być ujmowana w Jednostkach naturalnych, obrazujących wielkość, ilość lub moc określonego rodzaju obiektu, lub w Jednostkach wartości. Ta ostatnia może przedstawiać wartość początkową (brutto, inwentarzową), odzwierciedlającą poziom cen, nabycia lub wytworzenia w okresie wykonywania inwestycji lub ich przeszacowania, odtworzenia, uwzględniającą poziom cen w momencie ustalania wartości majątku; bieżą-c ą (netto), obrazującą wartość początkową pomniejszoną o wartość zużycia. Efektywność gospodarowania ś.t. określa się głównie za pomocą wskaźnika ich produktywności (stosunek wartości produkcji czystej do wartości początkowej ś.t.), zyskowności (wielkość zysku na jednostkę wartości ś.t.) zmianowości pracy.