SPOŁECZNE ŹRÓDŁA SUBIEKTYWIZMU
Kierunek subiektywno-marginalistyczny ukształtował się w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku. Jakie były społeczne i teoretyczne przesłanki powstania tego niewątpliwie nowego kierunku w akademickiej ekonomii burżuazyjnej.Podstaw ukształtowania się subiektywizmu można szukać w społeczno-ekonomicznych i ideowych przemianach, które nastąpiły w kapitalizmie w okresie od rewolucji 1848—1849 r. do Komuny Paryskiej w 1871 r. Zbieżność w czasie powstania kierunku subiektywistycznego z Komuną Paryską nie jest przypadkiem. Oba te wydarzenia stanowią w różnych dziedzinach życia społecznego wynik długotrwałego rozwoju historycznego.Okres 1848—1871 jest okresem burzliwego rozwoju produkcji kapitalistycznej. W głównych krajach kapitalistycznych (Anglia, Francja, Niemcy) szybko rozwija się produkcja wielkoprzemysłowa. W krajach stosunkowo zacofanych (Rosja, Bałkany) kapitalizm stawia pierwsze kroki. Dokonuje się potężny postęp środków komunikacji i łączności (kolej, Teza o marazmie ekonomii burżuazyjnej w tym okresie jest przyjętarównież w niektórych niemarksistowskich opracowaniach historii myśliekonomicznej.Rozwijają się nowoczesne formy organizacyjne produkcji i cyrkulacji: spółki akcyjne, banki, giełdy. Rozwojowi kapitalizmu, szczególnie w latach sześćdziesiątych, towarzyszą postępy ruchów narodowych (Polska, Włochy). Główne ostoje reakcji europejskiej, Rosja i Austria, doznają porażek militarnych (wojna krymska i prusko-austriacka). W Stanach Zjednoczonych wielki postęp społeczny niesie wojna domowa. Carat rosyjski zostaje zmuszony do zniesienia poddaństwa, a Bismarck do wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego. Okres 1848—1871, a szczególnie lata sześćdziesiąte, przyniósł więc ze sobą postępy kapitalizmu, a równocześnie pewne wzmocnienie pozycji społecznie postępowych ruchów narodowych i liberalizmu.Wraz z rozwojem ekonomicznym kapitalizmu zaostrzają się wewnętrzne sprzeczności systemu, a przede wszystkim sprzeczność między kapitałem i pracą, tj. między proletariatem i burżuazją. Wyrazem tego procesu jest szybki rozwój ruchu robotniczego; powstaje I Międzynarodówka (1864 r.) i partia socjaldemokratyczna w Niemczech. Rozwojowi ruchu robotniczego towarzyszy i sprzyja postęp teorii socjalistycznej. Jeśli do 1848 r. istniało wiele różnorodnych nurtów socjalizmu utopijnego, a wśród nich znaczną rolę odgrywały koncepcje drobnomieszczańskie, to od rewolucji 1848 r. i ukazania się Manifestu Komunistycznego datuje się szybki rozwój socjalizmu naukowego. Nowa nauka opanowuje stopniowo podstawowe masy świadomych i walczących robotników. Okres 1848—1871 stanowi fazę bujnego rozwoju nauki marksistowskiej. W tym czasie ukazują się podstawowe dzieła ekonomiczne Marksa. Rok 1859 przynosi Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej; w 1867 r. zostaje wydany I tom Kapitału. Nie ma wielkiej przesady w twierdzeniu, że stanowił on najpotężniejszy pocisk, jaki kiedykolwiek został skierowany przeciw burżu-azji. Ku końcowi tego okresu — pisze Lenin — „okresu burz i rewolucji, socjalizm przedmarksowski umiera.Rozwojowi produkcji kapitalistycznej, ruchu robotniczego i nauki socjalistycznej nie towarzyszył odpowiedni rozwój akademickiej ekonomii burżuazyjnej. Pewnego rodzaju ukoronowaniem ekonomii przedmarksowskiej stała się praca Johna Stuarta Milla Principles oj Political Economy 11 (Zasady ekonomii politycznej) wydana w 1848 r. Burżuazyjne rozprawy ekonomiczne, które ukazywały się w latach 1848—1870 nie wnosiły w istocie żadnych ważnych nowych elementów, przeżuwały one prawdy już ustalone i ułożone w system ekonomii wulgarnej przede wszystkim przez J. B. Saya i F. Bastiata we Francji oraz J. i J. St. Millów w Anglii12.Jeśli wczesnemu utopijnemu socjalizmowi początków XIX w. burżuazją przeciwstawiała wczesną, przedmarksowską ekonomię wulgarną, to ukształtowanemu już ruchowi robotniczemu i socjalizmowi naukowemu musiała przeciwstawić jakiś nowy system poglądów ekonomicznych. Systemem takim stała się teoria su-biektywno-marginalistyczna, która przesuwała analizę problemów ekonomicznych na inną płaszczyznę metodologiczną, na płaszczyznę indywidualnych, subiektywnych odczuć jednostek jako konsumentów.Czasami spotyka się pogląd 13, że kierunek marginalistyczny stanowił odpowiedź burżuazji na wydanie I tomu Kapitału Marksa. Wydaje się, że tezy tej nie należy rozumieć zbyt dosłownie i wąsko. Sądzimy, że kierunek marginalistyczny istotnie stanowił odpowiedź burżuazji na rozwój ruchu robotniczego i socjalizmu naukowego. Ukoronowaniem rozwoju ruchu robotniczego w tym okresie było powstanie robotników paryskich; ukoronowaniem rozwoju naukowego socjalizmu — I tom Kapitału. W tym sensie istnieje niewątpliwy związek pomiędzy tymi wydarzeniami i powstaniem koncepcji subiektywnych.Istnieje też pogląd, że podłożem ukształtowania się kierunku subiektywno-marginalistycznego były początki powstawania monopoli. Ten punkt widzenia znajdujemy w radzieckiej literaturze ekonomicznej lat dwudziestych u, a szczególnie dobitnie w pracy I. Blumina poświęconej szkole subiektywistycznej. W pracy tejautor rozwijał tezę, że subiektywizm powstał jako ideologia burżuazji monopolistycznej. Przesłanki tej tezy są następujące. W odróżnieniu od przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego monopol, dzięki swej sile ekonomicznej, uzyskuje względną niezależność od rynku w zakresie podaży, ceny i technicznych metod produkcji; nie dostosowuje się on biernie do sytuacji rynkowych, lecz prowadzi aktywną politykę sprzedaży i cen. Stanowi to podstawę indywidualizmu badawczego koncepcji subiektywnych oraz przyjęcia za punkt wyjścia rozważań teorii motywów postępowania jednostek gospodarujących. W procesie kształtowania się cen monopolowych szczególną rolę odgrywają czynniki rynkowe, popyt; w mniejszym natomiast stopniu cena monopolowa związana jest z kosztami wytwarzania. Amplituda wahań cen rynkowych staje się większa, a odchylenia cen od wartości trwalsze. Stąd w teorii subiektywistycznej szczególny nacisk został położony na zjawiska rynkowe, a zwłaszcza na popyt. Ale jeśli główną osią ekonomii staje się teoria popytu, musi ona — zdaniem I. Blumina — przybrać postać teorii subiektywistycznej15.Taka interpretacja społecznych źródeł subiektywizmu spotkała się w nauce marksistowskiej z krytyką. Monopolizacja produkcji rozpoczyna się bowiem dopiero w latach siedemdziesiątych, a erę kapitalizmu monopolistycznego Lenin datuje od pierwszych lat naszego stulecia. Ukształtowanie się monopoli kapitalistycznych znalazło rzeczywiste odbicie w burżuazyjnej ekonomii teoretycznej dopiero w latach trzydziestych XX wieku, kiedy to powstała tzw. teoria niedoskonałej konkurencji. Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte ubiegłego stulecia stanowią w istocie okres największego rozkwitu wolnego handlu. Teoria subiektywistyczna przyjmuje w zasadzie bez zastrzeżeń wolną konkurencję jako jedną z podstawowych przesłanek teoretycznych, jest również na ogół liberalna w swych programach i zaleceniach w zakresie polityki gospodarczej.Inny rodowód teorii subiektywistycznej, a zwłaszcza szkoły austriackiej, przedstawił N. Bucharin16. Zgadzając się, że ten nowy wariant ekonomii wulgarnej jest reakcją na marksizm, Bucharin szczególną uwagę zwrócił na znaczenie, jakie dla kierunku rozwoju burżuazyjnych koncepcji ekonomicznych mają przemiany dokonujące się w ramach samej burżuazji. Zdaniem Bu-charina subiektywizm powstał jako teoria rentierów; przedstawił on następujące argumenty na rzecz tej tezy.Rozwój gospodarki kapitalistycznej, ogromne nagromadzenie kapitału oraz gwałtowny postęp w dziedzinie systemu kredytowego prowadzi do coraz wyraźniejszego oddzielania się własności kapitału od jego realnego funkcjonowania w produkcji’ i cyrkulacji. W konsekwencji coraz większa część burżuazji odsuwa się od rzeczywistego ruchu kapitału i przekształca w rentierów. Główną sferą jej działania staje się giełda papierów wartościowych. Ale z kolei w ramach grupy rentierów coraz większe znaczenie zyskują oderwani nawet od strefy cyrkulacji posiadacze papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu (obligacje, pożyczki państwowe itp.). Kontakt tej grupy burżuazji z procesem gospodarczym ogranicza się w istocie do sfery spożycia, ponieważ — nie związany z produkcją i wymianą — rentier jest rzeczywiście tylko jednostką konsumującą, wyizolowaną ze społecznej działalności gospodarczej. W interpretacji Bucharina główne cechy psychiki rentiera-konsumenta stają się metodologiczną przesłanką ekonomii subiektywistycznej. Indywidualizm — ogólna cecha ekonomii burżuazyjnej — szczytowy punkt rozwoju osiąga w „ekonomii politycznej rentierstwa”, w szkole austriackiej. Tak więc, klasyczna ekonomia burżu-azyjna jako teoria burżuazji przemysłowej koncentrowała swoją uwagę na procesie produkcji, ekonomia subiektywistyczna zaś — teoria rentierów — ogranicza zakres swojej analizy dosfery spożycia i zjawiska jej uznaje za punkt wyjścia teorii ekonomicznej. Jest to wyraz właściwej rentierstwu „psychologii czystego spożycia”. Wreszcie istotną cechę ekonomii subiekty-wistycznej stanowi jawna apologia istniejącego systemu gospodarczego; dominującym akcentem w psychologii rentiera i w jego ekonomii politycznej staje się obawa przed przewrotem społecznym. Wynika stąd absolutnie ahistoryczny charakter tej ekonomii, przekonanie o powszechnie obowiązującej mocy formułowanych przez nią praw.Rentier — konkluduje N. Bucharin — jest krańcowym typem bourgeois, a teoria austriacka — krańcowym przejawem ekonomii burżuazyjnej. Nic więc dziwnego, że jest ona oparta na diametralnie różnych zasadach niż ekonomia polityczna klasy robotniczej — ekonomia marksistowska. Obiektywizmowi analizy Marksa przeciwstawia ona krańcowy subiektywizm, histo-ryzmowi — ahistoryzm, produkcji — konsumpcję.W podobny sposób w początkach bieżącego stulecia społeczne korzenie ekonomii austriackiej ujmował polski filozof i socjolog S. Brzozowski17. Wiązał on ukształtowanie się tej ekonomii z silnym rozwojem aparatu biurokratycznego i warstw urzędniczych w ówczesnej monarchii austro-węgierskiej. Ta ekonomia spożycia jest, jak pisze, „ekonomią emerytów i poborców skarbowych”, podkreślając również, że sama burżuazja „z masą dóbr społecznych czuje się najsilniej związana przez spożycie” 18.Wskazane przez Bucharina i Brzozowskiego przemiany w strukturze społecznej rzucają niewątpliwie pewne światło na czynniki sprzyjające ukształtowaniu się koncepcji subiektywisty-cznych. Jednak wiązanie powstania nowej teorii ekonomicznej wyłącznie z rozwojem rentierstwa lub innych warstw Społecznych, żyjących ze stałego dochodu, jest bardzo jednostronne. W istocie ukształtowanie się subiektywizmu w ekonomii stanowi logiczną konsekwencję bardziej ogólnych i zasadniczych przemian w gospodarce kapitalistycznej i odpowiadających im przemian samej burżuazji jako klasy panującej.Przede wszystkim, w miarę rozwoju kapitalizmu, w XIX wieku słabnie zainteresowanie burżuazji .w badaniach ekonomicznych stosunków między ludźmi, co — jak wiadomo — stanowi właściwy przedmiot teorii ekonomii. Z chwilą gdy ekonomia marksistowska wyciągnęła ostateczne wnioski z analizy stosunków kapitalistycznych, ów brak zainteresowania przekształcił się w wyraźną niechęć i ucieczkę od tej problematyki, co wywołało potrzebę przesunięcia analizy problemów ekonomicznych na inną płaszczyznę metodologiczną, na płaszczyznę indywidualnych, subiektywnych doznań jednostek jako konsumentów. Rozważania na temat subiektywnie uzasadnionych motywów i reguł postępowania tych jednostek mają dopiero prowadzić do ujawnienia prawidłowości procesu gospodarczego w skali społecznej.Można również sądzić, że kierunek subiektywistyczny stanowi pewnego rodzaju rozkwit praktyki i teorii wolnego handlu w XIX wieku.Teoria ekonomii od początków swego istnienia kształtowała się pod wpływem realnych potrzeb praktyki gospodarczej. Początkowo potrzeby te były związane głównie z określoną polityką państwa, co szczególnie jaskrawo wystąpiło w epoce mer-kantylizrnu. Ukształtował się wówczas pogląd na gospodarstwo narodowe jako na jednolitą całość, która podlega polityce państwowej. Ale już szkoła klasyczna wnosi do ekonomii istotne elementy indywidualistycznego podejścia do zjawisk gospodarczych i rozwija tezę o zasadniczej zgodności interesu jednostki i społeczeństwa. Ekonomia klasyczna pozostała jednak zasadniczo przy badaniu ekonomicznej struktury społeczeństwa kapitalistycznego.Bujny rozkwit wolnego handlu w krajach gospodarczo rozwiniętych stworzył sytuację, w której zapotrzebowanie ze strony polityki gospodarczej państwa na badanie ekonomiczne było niezmiernie małe: dotyczyło ono głównie sfery pieniężno-kredytowej. Jednocześnie jednak rosło zapotrzebowanie na badania poświęcone zagadnieniom przedsiębiorstwa. Prosta empiryczna wiedza przestała bowiem wystarczać dla zrozumienia występujących tu zależności, a ówczesna ekonomia nie dysponowała odpowiednim warsztatem teoretycznym. Realna potrzeba istnienia tego typu koncepcji niewątpliwie w istotny sposób inspirowała powstanie ekonomii subiektywno-marginalistycznej.Należy więc zwrócić uwagę na ogólną tendencję rozwoju bur-żuazyjnej ekonomii politycznej od klasycyzmu przez przedmark-sowską ekonomię wulgarną do ukształtowania się kierunku subiekt ywno-marginalistycznego.