SPOŁECZNE ŹRÓDŁA SUBIEKTYWIZMU

SPOŁECZNE ŹRÓDŁA SUBIEKTYWIZMU

Kierunek subiektywno-marginalistyczny ukształtował się w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku. Jakie były społeczne i teoretyczne przesłanki powstania tego niewątpliwie nowego kierunku w akademickiej ekonomii burżuazyjnej.Podstaw ukształtowania się subiektywizmu można szukać w społeczno-ekonomicznych i ideowych przemianach, które na­stąpiły w kapitalizmie w okresie od rewolucji 1848—1849 r. do Komuny Paryskiej w 1871 r. Zbieżność w czasie powstania kie­runku subiektywistycznego z Komuną Paryską nie jest przy­padkiem. Oba te wydarzenia stanowią w różnych dziedzinach życia społecznego wynik długotrwałego rozwoju historycznego.Okres 1848—1871 jest okresem burzliwego rozwoju produkcji kapita­listycznej. W głównych krajach kapitalistycznych (Anglia, Francja, Niemcy) szybko rozwija się produkcja wielkoprzemysłowa. W krajach stosunkowo zacofanych (Rosja, Bałkany) kapitalizm stawia pierwsze kroki. Dokonuje się potężny postęp środków komunikacji i łączności (kolej, Teza o marazmie ekonomii burżuazyjnej w tym okresie jest przyjętarównież w niektórych niemarksistowskich opracowaniach historii myśliekonomicznej.Rozwijają się nowoczesne formy organizacyjne produk­cji i cyrkulacji: spółki akcyjne, banki, giełdy. Rozwojowi kapitalizmu, szczególnie w latach sześćdziesiątych, towarzyszą postępy ruchów naro­dowych (Polska, Włochy). Główne ostoje reakcji europejskiej, Rosja i Au­stria, doznają porażek militarnych (wojna krymska i prusko-austriacka). W Stanach Zjednoczonych wielki postęp społeczny niesie wojna domowa. Carat rosyjski zostaje zmuszony do zniesienia poddaństwa, a Bismarck do wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego. Okres 1848—1871, a szczególnie lata sześćdziesiąte, przyniósł więc ze sobą postępy kapita­lizmu, a równocześnie pewne wzmocnienie pozycji społecznie postępo­wych ruchów narodowych i liberalizmu.Wraz z rozwojem ekonomicznym kapitalizmu zaostrzają się wew­nętrzne sprzeczności systemu, a przede wszystkim sprzeczność między ka­pitałem i pracą, tj. między proletariatem i burżuazją. Wyrazem tego pro­cesu jest szybki rozwój ruchu robotniczego; powstaje I Międzynarodówka (1864 r.) i partia socjaldemokratyczna w Niemczech. Rozwojowi ruchu robotniczego towarzyszy i sprzyja postęp teorii socjalistycznej. Jeśli do 1848 r. istniało wiele różnorodnych nurtów socjalizmu utopijnego, a wśród nich znaczną rolę odgrywały koncepcje drobnomieszczańskie, to od re­wolucji 1848 r. i ukazania się Manifestu Komunistycznego datuje się szybki rozwój socjalizmu naukowego. Nowa nauka opanowuje stopniowo podstawowe masy świadomych i walczących robotników. Okres 1848—1871 stanowi fazę bujnego rozwoju nauki marksistowskiej. W tym czasie uka­zują się podstawowe dzieła ekonomiczne Marksa. Rok 1859 przynosi Przy­czynek do krytyki ekonomii politycznej; w 1867 r. zostaje wydany I tom Kapitału. Nie ma wielkiej przesady w twierdzeniu, że stanowił on naj­potężniejszy pocisk, jaki kiedykolwiek został skierowany przeciw burżu-azji. Ku końcowi tego okresu — pisze Lenin — „okresu burz i rewolucji, socjalizm przedmarksowski umiera.Rozwojowi produkcji kapitalistycznej, ruchu robotniczego i nauki socjalistycznej nie towarzyszył odpowiedni rozwój aka­demickiej ekonomii burżuazyjnej. Pewnego rodzaju ukorono­waniem ekonomii przedmarksowskiej stała się praca Johna Stu­arta Milla Principles oj Political Economy 11 (Zasady ekonomii politycznej) wydana w 1848 r. Burżuazyjne rozprawy ekono­miczne, które ukazywały się w latach 1848—1870 nie wnosiły w istocie żadnych ważnych nowych elementów, przeżuwały one prawdy już ustalone i ułożone w system ekonomii wulgarnej przede wszystkim przez J. B. Saya i F. Bastiata we Francji oraz J. i J. St. Millów w Anglii12.Jeśli wczesnemu utopijnemu socjalizmowi początków XIX w. burżuazją przeciwstawiała wczesną, przedmarksowską ekonomię wulgarną, to ukształtowanemu już ruchowi robotniczemu i socja­lizmowi naukowemu musiała przeciwstawić jakiś nowy system poglądów ekonomicznych. Systemem takim stała się teoria su-biektywno-marginalistyczna, która przesuwała analizę proble­mów ekonomicznych na inną płaszczyznę metodologiczną, na płaszczyznę indywidualnych, subiektywnych odczuć jednostek jako konsumentów.Czasami spotyka się pogląd 13, że kierunek marginalistyczny stanowił odpowiedź burżuazji na wydanie I tomu Kapitału Marksa. Wydaje się, że tezy tej nie należy rozumieć zbyt do­słownie i wąsko. Sądzimy, że kierunek marginalistyczny istotnie stanowił odpowiedź burżuazji na rozwój ruchu robotniczego i so­cjalizmu naukowego. Ukoronowaniem rozwoju ruchu robotni­czego w tym okresie było powstanie robotników paryskich; uko­ronowaniem rozwoju naukowego socjalizmu — I tom Kapitału. W tym sensie istnieje niewątpliwy związek pomiędzy tymi wy­darzeniami i powstaniem koncepcji subiektywnych.Istnieje też pogląd, że podłożem ukształtowania się kierunku subiektywno-marginalistycznego były początki powstawania mo­nopoli. Ten punkt widzenia znajdujemy w radzieckiej literaturze ekonomicznej lat dwudziestych u, a szczególnie dobitnie w pracy I. Blumina poświęconej szkole subiektywistycznej. W pracy tejautor rozwijał tezę, że subiektywizm powstał jako ideologia burżuazji monopolistycznej. Przesłanki tej tezy są następujące. W odróżnieniu od przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego mo­nopol, dzięki swej sile ekonomicznej, uzyskuje względną nieza­leżność od rynku w zakresie podaży, ceny i technicznych metod produkcji; nie dostosowuje się on biernie do sytuacji rynkowych, lecz prowadzi aktywną politykę sprzedaży i cen. Stanowi to pod­stawę indywidualizmu badawczego koncepcji subiektywnych oraz przyjęcia za punkt wyjścia rozważań teorii motywów postępo­wania jednostek gospodarujących. W procesie kształtowania się cen monopolowych szczególną rolę odgrywają czynniki rynkowe, popyt; w mniejszym natomiast stopniu cena monopolowa zwią­zana jest z kosztami wytwarzania. Amplituda wahań cen ryn­kowych staje się większa, a odchylenia cen od wartości trwalsze. Stąd w teorii subiektywistycznej szczególny nacisk został poło­żony na zjawiska rynkowe, a zwłaszcza na popyt. Ale jeśli główną osią ekonomii staje się teoria popytu, musi ona — zdaniem I. Blumina — przybrać postać teorii subiektywistycznej15.Taka interpretacja społecznych źródeł subiektywizmu spot­kała się w nauce marksistowskiej z krytyką. Monopolizacja pro­dukcji rozpoczyna się bowiem dopiero w latach siedemdziesią­tych, a erę kapitalizmu monopolistycznego Lenin datuje od pierwszych lat naszego stulecia. Ukształtowanie się monopoli kapitalistycznych znalazło rzeczywiste odbicie w burżuazyjnej ekonomii teoretycznej dopiero w latach trzydziestych XX wieku, kiedy to powstała tzw. teoria niedoskonałej konkurencji. Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte ubiegłego stulecia stanowią w istocie okres największego rozkwitu wolnego handlu. Teoria subiektywistyczna przyjmuje w zasadzie bez zastrzeżeń wolną konkurencję jako jedną z podstawowych przesłanek teoretycz­nych, jest również na ogół liberalna w swych programach i zale­ceniach w zakresie polityki gospodarczej.Inny rodowód teorii subiektywistycznej, a zwłaszcza szkoły austriackiej, przedstawił N. Bucharin16. Zgadzając się, że ten nowy wariant ekonomii wulgarnej jest reakcją na marksizm, Bu­charin szczególną uwagę zwrócił na znaczenie, jakie dla kierunku rozwoju burżuazyjnych koncepcji ekonomicznych mają prze­miany dokonujące się w ramach samej burżuazji. Zdaniem Bu-charina subiektywizm powstał jako teoria rentierów; przedstawił on następujące argumenty na rzecz tej tezy.Rozwój gospodarki kapitalistycznej, ogromne nagromadzenie kapitału oraz gwałtowny postęp w dziedzinie systemu kredy­towego prowadzi do coraz wyraźniejszego oddzielania się wła­sności kapitału od jego realnego funkcjonowania w produkcji’ i cyrkulacji. W konsekwencji coraz większa część burżuazji od­suwa się od rzeczywistego ruchu kapitału i przekształca w ren­tierów. Główną sferą jej działania staje się giełda papierów wartościowych. Ale z kolei w ramach grupy rentierów coraz większe znaczenie zyskują oderwani nawet od strefy cyrkulacji posiadacze papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu (obligacje, pożyczki państwowe itp.). Kontakt tej grupy burżu­azji z procesem gospodarczym ogranicza się w istocie do sfery spożycia, ponieważ — nie związany z produkcją i wymianą — rentier jest rzeczywiście tylko jednostką konsumującą, wyizo­lowaną ze społecznej działalności gospodarczej. W interpretacji Bucharina główne cechy psychiki rentiera-konsumenta stają się metodologiczną przesłanką ekonomii subiektywistycznej. Indy­widualizm — ogólna cecha ekonomii burżuazyjnej — szczytowy punkt rozwoju osiąga w „ekonomii politycznej rentierstwa”, w szkole austriackiej. Tak więc, klasyczna ekonomia burżu-azyjna jako teoria burżuazji przemysłowej koncentrowała swoją uwagę na procesie produkcji, ekonomia subiektywistyczna zaś — teoria rentierów — ogranicza zakres swojej analizy dosfery spożycia i zjawiska jej uznaje za punkt wyjścia teorii eko­nomicznej. Jest to wyraz właściwej rentierstwu „psychologii czystego spożycia”. Wreszcie istotną cechę ekonomii subiekty-wistycznej stanowi jawna apologia istniejącego systemu gospo­darczego; dominującym akcentem w psychologii rentiera i w jego ekonomii politycznej staje się obawa przed przewrotem spo­łecznym. Wynika stąd absolutnie ahistoryczny charakter tej eko­nomii, przekonanie o powszechnie obowiązującej mocy formu­łowanych przez nią praw.Rentier — konkluduje N. Bucharin — jest krańcowym typem bourgeois, a teoria austriacka — krańcowym przejawem eko­nomii burżuazyjnej. Nic więc dziwnego, że jest ona oparta na diametralnie różnych zasadach niż ekonomia polityczna klasy robotniczej — ekonomia marksistowska. Obiektywizmowi ana­lizy Marksa przeciwstawia ona krańcowy subiektywizm, histo-ryzmowi — ahistoryzm, produkcji — konsumpcję.W podobny sposób w początkach bieżącego stulecia społeczne korzenie ekonomii austriackiej ujmował polski filozof i socjolog S. Brzozowski17. Wiązał on ukształtowanie się tej ekonomii z sil­nym rozwojem aparatu biurokratycznego i warstw urzędniczych w ówczesnej monarchii austro-węgierskiej. Ta ekonomia spożycia jest, jak pisze, „ekonomią emerytów i poborców skarbowych”, podkreślając również, że sama burżuazja „z masą dóbr społecz­nych czuje się najsilniej związana przez spożycie” 18.Wskazane przez Bucharina i Brzozowskiego przemiany w strukturze społecznej rzucają niewątpliwie pewne światło na czynniki sprzyjające ukształtowaniu się koncepcji subiektywisty-cznych. Jednak wiązanie powstania nowej teorii ekonomicznej wyłącznie z rozwojem rentierstwa lub innych warstw Społecz­nych, żyjących ze stałego dochodu, jest bardzo jednostronne. W istocie ukształtowanie się subiektywizmu w ekonomii stanowi logiczną konsekwencję bardziej ogólnych i zasadniczych prze­mian w gospodarce kapitalistycznej i odpowiadających im prze­mian samej burżuazji jako klasy panującej.Przede wszystkim, w miarę rozwoju kapitalizmu, w XIX wie­ku słabnie zainteresowanie burżuazji .w badaniach ekonomicznych stosunków między ludźmi, co — jak wiadomo — stanowi wła­ściwy przedmiot teorii ekonomii. Z chwilą gdy ekonomia mark­sistowska wyciągnęła ostateczne wnioski z analizy stosunków kapitalistycznych, ów brak zainteresowania przekształcił się w wyraźną niechęć i ucieczkę od tej problematyki, co wywołało potrzebę przesunięcia analizy problemów ekonomicznych na inną płaszczyznę metodologiczną, na płaszczyznę indywidual­nych, subiektywnych doznań jednostek jako konsumentów. Roz­ważania na temat subiektywnie uzasadnionych motywów i reguł postępowania tych jednostek mają dopiero prowadzić do ujaw­nienia prawidłowości procesu gospodarczego w skali społecznej.Można również sądzić, że kierunek subiektywistyczny stano­wi pewnego rodzaju rozkwit praktyki i teorii wolnego handlu w XIX wieku.Teoria ekonomii od początków swego istnienia kształtowała się pod wpływem realnych potrzeb praktyki gospodarczej. Po­czątkowo potrzeby te były związane głównie z określoną poli­tyką państwa, co szczególnie jaskrawo wystąpiło w epoce mer-kantylizrnu. Ukształtował się wówczas pogląd na gospodarstwo narodowe jako na jednolitą całość, która podlega polityce pań­stwowej. Ale już szkoła klasyczna wnosi do ekonomii istotne ele­menty indywidualistycznego podejścia do zjawisk gospodarczych i rozwija tezę o zasadniczej zgodności interesu jednostki i spo­łeczeństwa. Ekonomia klasyczna pozostała jednak zasadniczo przy badaniu ekonomicznej struktury społeczeństwa kapitalistycznego.Bujny rozkwit wolnego handlu w krajach gospodarczo rozwi­niętych stworzył sytuację, w której zapotrzebowanie ze strony polityki gospodarczej państwa na badanie ekonomiczne było nie­zmiernie małe: dotyczyło ono głównie sfery pieniężno-kredyto­wej. Jednocześnie jednak rosło zapotrzebowanie na badania po­święcone zagadnieniom przedsiębiorstwa. Prosta empiryczna wiedza przestała bowiem wystarczać dla zrozumienia występu­jących tu zależności, a ówczesna ekonomia nie dysponowała odpowiednim warsztatem teoretycznym. Realna potrzeba istnie­nia tego typu koncepcji niewątpliwie w istotny sposób inspiro­wała powstanie ekonomii subiektywno-marginalistycznej.Należy więc zwrócić uwagę na ogólną tendencję rozwoju bur-żuazyjnej ekonomii politycznej od klasycyzmu przez przedmark-sowską ekonomię wulgarną do ukształtowania się kierunku su­biekt ywno-marginalistycznego.

[Głosów:1    Średnia:4/5]

Comments

comments