SPOŁECZNE ASPEKTY MODERNIZACJI
modernizacja w znaczeniu m a-krospołecznym oznacza zmiany społeczne zachodzące obecnie w wielu krajach; jest to nowa nazwa, określająca różnorodne procesy unowocześniania życia w krajach o różnych ustrojach i różnym rozwoju gospodarczym i społecznym. Najczęściej przyjmowanymi kryteriami modernizacji wg D. Lernera są: . określony rozwój gospodarczy, uwzględniający stały wzrost produkcji i konsumpcji; . określony stopień udziału publicznego w polityce; . przeniknięcie do społeczeństwa świeckich i racjonalnych norm i wzorów kulturowych; . swoboda ruchliwości społecznej; . odpowiadająca podanym wartościom zmiana w dominujących typach osobowości, polegająca zwłaszcza na celowym kształtowaniu innych typów osobowości, potrzebie działania itp.Zasadniczym problemem tak rozumianej modernizacji społecznej, Jest określenie sposobu osiągnięcia Jej w każdym społeczeństwie, a więc w Jaki sposób wyznacza się cele społeczne i środki prowadzące do ich osiągnięcia, w Jakiej mierze są to zabiegi świadome i zamierzone, w jakim stopniu są to procesy autonomiczne lub wprowadzone z zewnątrz do danego społeczeństwa jakie grupy społeczne w tych procesach dominują.Modernizowane społeczeństwo przeciwstawia się tradycyjnemu; czasami przeciwstawienie to nawiązuje do popularnego podziału na społeczeństwo przemysłowe i rolnicze (lub przedprzemysło-we), jednak nowy podział nie pokrywa się z dawnym.Problemem najważniejszym jest modernizacja krajów zacofanych przemysłowo, najszybciej jednak wysokie wskaźniki, świadczące o poziomie modernizacji, osiągają kraje wysoko uprzemysłowione i gospodarczo bardziej rozwinięte. Pojęcie „modernizacja społeczna” nawiązuje do różnorodnych teorii rozwoju społecznego, przyjmujących za podstawowe kryterium poziom gospodarki, mierzony m. in. dochodem narodowym na głowę ludności. Z pewnego punktu widzenia można je traktować jako konkurencyjne w stosunku do przyjętej przez marksistów teorii przemian społecznych. Podział na kraje nowoczesne i tradycyjne abstrahuje bowiem od charakterystyki układu własności i klas, nie uwzględnia typu ustroju spoleczno–politycznego, zniekształca polityczny podział współczesnego świata. W znaczeniu mikrospołecznym modernizacja odnosi się do kompleksu zmian społecznych, towarzyszących postępowi technicznemu, technicznej rekonstrukcji przedsiębiorstwa lub gałęzi przemysłu. Modernizacja obejmuje wymianę parku maszynowego, nowoczesną budowę hal fabrycznych, klimatyzację pomieszczeń, wyposażenie w urządzenia zapewniające pracownikom jak najlepsze warunki pracy i odpoczynku (sposób malowania ścian, oświetlenie, pokoje wypoczynkowe itd.). W procesie modernizacji gałęzi w grę wchodzi zmiana technologii i techniki produkcji oraz zmiana organizacji pracy i zarządzania. Społeczne aspekty tak rozumianej modernizacji dotyczą: l. społecznych skutków warunków zmiany zapotrzebowania na pracowników wykonawczycn i kierowniczych o określonym poziomie i charakterze kwalifikacji zawodowych: . uwzględnienia wskazań ergonomii w projektowaniu stanowisk roboczych i hal fabrycznych, tzn. „dostosowania pracy do człowieka”, jego możliwości psychologicznych i fizjologicznych; . zmian w metodach kierowania pracą ludzi, polegających na zastosowaniu nowych środków technicznych (np. mechanizacja, zastosowanie komputerów), a także na wprowadzeniu nowego stylu kierowania, uwzględniającego najnowsze osiągnięcia teorii organizacji i zarządzania, socjologii i psychologii; . wprowadzania zmian na podstawie racjonalnych decyzji z uwzględnieniem różnorodnych procesów społecznych, jak wyzwalanie inicjatywy pracowników, skłonności do zmian, oczekiwania na dobrodziejstwa modernizacji oraz ograniczanie ew. oporów wobec zmian, wynikających z braku informacji i naruszenia ustabilizowanych układów instytucji i grup pracowniczych.SPOŁECZNE CZYNNIKI WYDAJNOŚCI PRACY, całokształt motywacji, zachowań i wartości, do których ludzie przywiązują istotne znaczenie (skłaniających ich do określonego działania), powstałych w wyniku współdziałania ze sobą ludzi w środowisku pracy; skłaniają one człowieka do podnoszenia, obniżania lub utrzymywania poziomu danej wydajności pracy. Rozpatrując s.cz.w.p. należy odróżniać efektywność (stopień osiągnięcia zamierzonego celu) od w y-d a j n o ś c i (sprawności). Wydajność oznacza tu stosunek między zamierzonym celem i ogólnymi wynikami, również niezamierzonymi, te ostatnie zaś mogą być pożądane lub niepożądane. Właściwa metoda zarządzania powinna tworzyć materialne, techniczne i organizacyjne warunki, które wywoływałyby cały łańcuch skutków społecznych pochodnych, niezamierzonych, lecz pożądanych, np. następstwem sytuacji społecznej, w której pracownicy przekonani są, że ich praca w przedsiębiorstwie oceniana Jest sprawiedliwie odpowiednio wyróżniana przez nagrody czy awanse, Jest przywiązanie do miejsca pracy, przeciwdziałanie nie uzasadnionym absencjom i wzmożona troska o mienie społeczne.Aby te czynniki społeczne mogły spełniać przeznaczoną im rolę, wydajność pracy musi być określona pod względem ekonomicznym. Wadliwe bowiem mierniki wydajności pracy wywołują niepożądane skutki społeczne wśród zatrudnionych.S.cz.w.p. mają doniosłe znaczenie z tego powodu, że każdy zakład pracy jest nie tylko systemem techniczno-ekonomicznym, lecz także „..zespołem stosunków międzyludzkich, układem określonych grup i organizacji, systemem stanowisk i pozycji społecznych” (J. Szczepański), po s.cz.w.p., tzn. ukształtowanych w toku wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, należą: dążenie do umacniania poczucia własnej wartości Jako fachowca i człowieka, oczekiwanie sprawiedliwej oceny efektów pracy, zadowolenie z wykonywanych czynności w określonych warunkach fizycznych i w konkretnym zespole ludzi, oczekiwanie zainteresowania ze strony zwierzchników osiągnięciami w pracy oraz morale pracy (tzn. gotowość pracowników do zgodnego działania, będąca wyrazem prawidłowych stosunków w pracy, dostrzegania możliwości awansu zawodowego i swojego miejsca w realizacji zadań danej grupy). Istotnym czynnikiem s.cz.w.p. Jest organizacja i układ grup formalnych (opartych na odgórnych zarządzeniach, np. brygady pracy) oraz nieformalnych (grupy powstałe spontanicznie, niezależnie od struktury organizacyjnej zakładu, np. kręgi przyjaciół, kliki w środowisku pracy wykorzystujące czasami niedostatki wadliwości w funkcjonowaniu grup formalnych).Znaczenie poszczególnych czynników w konkretnym przedsiębiorstwie konkretnej grupie pracowniczej, w różnych okresach może być odmienne, np. pracownik, który w ogóle nie doświadcza zadowolenia z pracy, może dążyć wyłącznie do osiągnięcia wysokich zarobków. Najczęściej jednak ludziom zależy na sprawiedliwej ocenie Ich wyników, możliwości awansu i klimacie zgodnego współżycia. Czy czynniki te jednak w ogóle mogą odgrywać Istotną rolę zależy od organizacji pracy w danym zakładzie (zaopatrzenie w materiały i narzędzia, właściwy podział pracy, ustawienie maszyn itp.). Istnieją wyraźne związki między niską wydajnością pracy a konfliktami, które często wiążą się z niewłaściwą oceną osiągnięć pracowników i sposobem awansowania. W tych zakładach, w których s.cz.w.p. nie zostały ..uruchomione”, może wystąpić zjawisko ..dewiacji osobowości społecznej” (załamanie się u pracownika poczucia własnej wartości w oczach kolektywu i we własnym odczuciu) oraz „dewiacji osobowości zawodowej” (stan, w którym Praca przestaje być wewnętrzną potrzebą staje się tylko środkiem utrzymania). Przeciwdziałanie tym zjawiskom przez odpowiedni program postępowania ze strony zwierzchników powoduje, że ludzie stają się bardziej zdolni do zwiększenia wydajności pracy. SPOŁECZNE SKUTKI USPOŁECZNIENIA GOSPODARKI, związane są z likwidacją prywatnej własności środków produkcji, z powstawaniem nowych instytucji kierowania i zarządzania gospodarka, zmianami typów karier i systemów wartości wyznaczających dążenia i postępowania jednostek.S.s.u.g. można sklasyfikować następująco: . Zmiany w strukturze klas i warstw społecznych. Uspołecznienie gos-podarki powoduje zniknięcie klas posia-dających, a mianowicie kapitalistówi właścicieli większych majątków rol-nych; zmienia także skład funkcje klasśrednich, a zwłaszcza drobnych wytwór-ców. Znikają również te warstwy i ka-tegorie zawodowe klas pozostałych, któ-re były funkcjonalnie związane z klasamiposiadającymi, np. służba domowa (sta-nowiąca przed uspołecznieniem bardzoliczną kategorię klasy robotniczej), ro-botnicy rolni i służba folwarczna, urzęd-nicy zatrudnieni w wielkich posiadło-ściach rolnych. Klasy pracujące w spo-łeczeństwie wysuwają się na czoło Jakonowa, podstawowa siła.Zmiany w systemie instytucji państwowych i gospodarczych. Powstają nowe układy instytucji centralnego zarządzania i planowania gospodarką, znikają instytucje związane z własnością prywatną, ulega reorganizacji i reorientacji cały układ instytucji bezpośrednio i pośrednio związanych ze wszystkimi działami gospodarki narodowej.Zmiana funkcji przedsiębiorstwa uspołecznionego. Przestaje ono być instytucją działającą w celu maksymalizacji zysku prywatnego przedsiębiorcy, a podejmuje, oprócz czysto ekonomicznych, także wiele zadań społecznych, opiekuńczych, wychowawczych, politycznych kulturalnych. Wymaga to zmiany organizacjiwewnętrznej przedsiębiorstwa, wytworzenia nowych urządzeń do realizacji celów pozaekonomicznych. Nowa pozycja społeczna klasy robotniczej powoduje zmiany układu władzy i prestiżu wewnątrz przedsiębiorstwa. Powstają instytucje udziału robotników w zarządzaniu, zmienia się rola organizacji politycznych i społecznych, które tracą swoje zadania wynikające z walki klasowej.Powstają nowe kategorie zawodowe, których celem Jest spełnienie zadań gospodarki uspołecznionej: planistów zatrudnionych w Instytucjach planowania wszystkich szczebli, nowe kategorie pracowników umysłowych i pracowników społeczno-politycznych, nowe formy nadzoru i kontroli.w przedsiębiorstwach i innych instytucjach gospodarki uspołecznionej powstają nowe formy organizacyjne grup i zbiorowości społecznych, np. brygady pracy socjalistycznej, koła racjonalizatorów, nowe formy organizacji masowych, jak związki zawodowe, organizacje polityczne związane z funkcjonowaniem gospodarki. Uspołecznienie gospodarki powoduje także powstanie nowych form opieki, np. funduszu wczasów pracowniczych, domów kultury, organizacji sportowych. Ogólnie mówiąc, uspołecznienie powołuje do życia wiele nowych form zbiorowości nie znanych w gospodarce kapitalistycznej.Wytwarzają się nowe formy oceny postępowania, otwierają się możliwości awansu społecznego, a w ich następstwie nowe formy ruchliwości społecznej, tzn. przechodzenia do wyższych pozycji społecznych. Zmienione kryteria oceny położenia społecznego powodują zmiany w prestiżu zawodów, co potwierdzają badania przeprowadzane w krajach socjalistycznych: zanika prestiż zawodów, na których opierała się gospodarka ustrój kapitalistyczny, i nabierają prestiżu zawody wymagające wysokich kwalifikacji lub mające ważne znaczenie w budowaniu nowego ustroju.Tworzą się nowe typy karier i aspiracji, których realizacja prowadzi do tworzenia się nowych typów osobowości. Kształtuje się wzór osobowości człowieka socjalizmu, niezbędny dla tego systemu, w odróżnieniu od gospodarki kapitalistycznej, która zakładała, że człowiekw swojej działalności kieruje się egoizmem i dążeniem do korzyści, założeniem gospodarki socjalistycznej jest to, że każdy pracownik kieruje się motywami społecznymi, rozumie wymagania ustroju zachowuje się zgodnie z nimi. w dalszym procesie swojego funkcjonowania wytworzy ona własne charakterystyczne typy osobowości. . Zamiast inicjatywy osobistej Jednostek dążących do osiągania wysokich zysków, gospodarka uspołeczniona preferuje inicjatywę instytucji dążących do zaspokojenia potrzeb całego społeczeństwa jako podstawowej siły napędowej tej gospodarki. Z tego też powodu przed instytucjami gospodarki uspołecznionej postawione są nowe zadania — podatność na innowacje, zapewnienie gospodarce elastyczności dynamicznego rozwoju. Są to jednocześnie nowe wymagania w stosunku do pracowników, a zwłaszcza kadr kierowniczych. społeczność lokalna, w której większość mieszkańców związana jest z rolnictwem; z administracyjnego punktu widzenia pojedyncza wieś jest osiedlem zamieszkałym przez ludzi zajmujących się głównie rolnictwem; w ujęciu socjologicznym Jest ona Jednym z rodzajów społeczności terytorialnej, w której między nieliczną grupą ludności zamieszkującej wspólne terytorium możliwe są codzienne kontakty osobiste. Na gruncie tych kontaktów oraz podobieństwa spraw bytowych kształtuje się w społeczności lokalnej podobny styl życia, wspólny system uznawanych wartości i norm regulujących zachowanie ludzi (wspólna podkultura), co z kolei staje się przesłanką ukształtowania poczucia wspólnoty więzi sąsiedzkiej. Najbardziej uchwytnym przejawem solidarności wewnętrznej Jest tzw. lokalny patriotyzm. Społeczność lokalną mogą tworzyć mieszkańcy małego miasteczka bądź osiedla miejskiego, studenci zamieszkali w Jednym domu akademickim itp. w każdej tego typu społeczności występuje znaczny stopień Jawności życia oraz dominuje, ukształtowany w warunkach wielostronnych częstych kontaktów, prestiż osobisty, a nie Jak to ma miejsce np. w wielkich skupiskach miejskich — funkcjonalny. S.w. różni się od innych społeczności lokalnych cechami, które ukształtowane zostały pod wpływem swoistych warunków produkcji rolnej oraz stosunków charakteryzujących rodzinne gospodarstwa rolnicze. W związku z rozproszeniem producentów na wielkich obszarach, pojedyncze wsie stanowią skupiska ludności nie tylko oddalone od centrów administracyjnych i handlowych, lecz także w stosunku do siebie, co — w warunkach produkcji prawie naturalnej — w ciągu wieków przesądzało o tzw. względnej izolacji pojedynczej wsi. Izolacja Jej mieszkańców od reszty społeczeństwa polegała nie tylko na tym, że stosunkowo rzadko kontaktowali się oni z ludźmi innych miejscowości, w związku z czym wiadomości z zewnątrz docierały do nich z trudem, lecz także na tym, że ich własny świat, Jaki tworzyli (wieś, parafia), nie był tak zróżnicowany pod względem zawodowym, społecznym i kulturowym, Jak to bywało w mieście. W tak ukształtowanym środowisku przebiegało całe niemal życie przeciętnych mieszkańców wsi, co powodowało u jej mieszkańców Jednorodne reakcje i małą podatność na wszelkiego rodzaju innowacje. Zniesienie względnej izolacji wsi od reszty społeczeństwa, powodujące wiele zmian w Jej wewnętrznym życiu nastąpiło w wyniku: . rozwoju gospodarki towarowej oraz uprzemysłowienia kraju pociągającego za sobą wielostronne procesy migracji oraz wzbogacenie struktury zawodowo-społecznej wsi; . likwidacji analfabetyzmu rozwoju oświaty; . elektryfikacji wsi i rozwoju środków masowego przekazu (prasa, radio, telewizja), udostępniających wartości kulturowe dawniej nie znane; . budowy dróg i rozwoju komunikacji oraz wielu innych procesów gospodarczo-społecznych, jakie zachodzą na wsi, zwłaszcza obecnie.Spadek roli dawnych autorytetów wiejskich (pana, księdza, zamożnego rolnika) i kształtowanie się nowych, głównie w osobach działaczy i przedstawicieli organizacji gospodarczych, społecznych i kulturalnych oraz racjonalnie gospodarujących rolników; indywidualizacja i wzrost różnorodności ról zawodowych społecznych każdego mieszkańca wsi; przebudowa Jej struktury społecznej i agrarnej oraz powstawanie nowych więzi integrujących mieszkańców wsi wokół organizacji zawodowych i społecznych są procesami, które aktualnie interesują naukowców obserwujących przekształcanie się wiejskich społeczności lokalnych w Polsce.