SPÓŁDZIELNIA
dobrowolne zrzeszenie osób prowadzące wspólne przedsiębiorstwo w interesie członków, oparte na zasadach demokratycznych, stosujące ograniczone oprocentowanie udziałów, dzielące nadwyżki oszczędności między członków w sposób wykluczający osiąganie przez któregokolwiek z nich korzyści kosztem Innych, gromadzące środki na działalność wychowawczą i współpracujące z innymi s. na szczeblu lokalnym, ogólnokrajowym i międzynarodowym. Wymienione cechy s. zostały uchwalone w formie zasad spółdzielczych przez Kongres Międzynarodowego Związku Spółdzielczego w Wiedniu ( ). Stanowią one nowe sformułowanie tzw. „zasad roczdelskich”, wg których działało założone w przez tkaczy w Rochdale (Anglia) Stowarzyszenie Pionierów Sprawiedliwości. Uważane są one powszechnie za podstawowe zasady ruchu spółdzielczego.Funkcje gospodarcze s. zależne są od systemu społeczno-gospodarczego danego kraju. W krajach socjalistycznych spółdzielczość spełnia poważną rolę w gospodarce narodowej. W ustroju tym przekształca się ona z aparatu samoobrony klas wyzyskiwanych w współrealizatora narodowych planów gospodarczych, działa nie tylko na rzecz członków, ale także w interesie całego społeczeństwa, uzupełniając w granicach zakreślonych konkretnymi warunkami społeczno-ekono-micznymi państwowy potencjał gospodarczy.W Polsce Ludowej spółdzielczość obejmuje działalnością wiele gałęzi gospodarki narodowej, a w niektórych spełnia dominującą rolę. Spółdzielczość zaspokaja potrzeby gospodarki wiejskiej (zaopatrywanie rolnictwa w środki produkcji, kontraktacja skup produktów rolnych, działalność pożyczkowa) oraz wiąże tę gospodarkę z planową gospodarką narodową i przekształcaniem drob-notowarowej gospodarki w socjalistyczną. Spółdzielczość jest głównym organizatorem zaopatrzenia konsumpcyjnego ludności wiejskiej i współorganizatorem zaopatrzenia konsumpcyjnego ludności miejskiej. Coraz większą rolę odgrywa w budownictwie mieszkaniowym. Podstawowe znaczenie ma ona w dziedzinie drobnej wytwórczości, w organizowaniu usług dla ludności i rozwiązywaniu problemów zatrudnienia i rehabilitacji Inwalidów oraz w systemie pracy nakładczej. Na skutek samorządowych form działania łączenia działalności gospodarczej ze społeczno-wychowawczą spółdzielczość włącza szerokie masy członkowskie do udziału w zarządzaniu gospodarką narodową i w ten sposób realizuje demokrację socjalistyczną. Charakter społeczny polskiej spółdzielczości i Jej drogę rozwojową określa Konstytucja PRL: „Polska Rzeczpospolita Ludowa popiera rozwój różnych form ruchu spółdzielczego w mieście na wsi, oraz udziela mu wszechstronnej pomocy w wypełnianiu jego zadań, a własności spółdzielczej Jako własności społecznej zapewnia szczególną opiekę ochronę”.Zasady organizacji i działania Jednostek organizacyjnych spółdzielczości w Polsce reguluje ustawa z o s. i ich związkach. W myśl tej ustawy s. jest dobrowolnym i samorządnym zrzeszeniem o nieograniczonej liczbie członków i zmiennym funduszu udziałowym, ma ona na celu prowadzenie działalności gospodarczej w obrębie narodowego planu gospodarczego, Jak również działalności społeczno-wychowawczej w celu stałego podnoszenia materialnego i kulturalnego poziomu życia i świadomości społecznej swoich członków oraz dla dobra Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. S. z chwilą wpisania do rejestru sądowego, prowadzonego przez sąd powiatowy właściwy dla jej siedziby, nabywa osobowość prawną. Członkiem s. może być każda osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych, która odpowiada wymaganiom określonym w statucie. Członkami jej mogą być również osoby prawne (np. Inne s.). Członkowie s. mają prawo korzystać ze świadczeń s. w granicach określonych w statucie. Uczestniczą oni w pokrywaniu Jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów. Każdy członek obowiązany Jest wnieść udział w wysokości określonej w statucie, a ponadto — jeśli statut tak stanowi — wkład w gotówce lub w naturze (np. wkład mieszkaniowy lub budowlany w s. budownictwa mieszkaniowego, wkład gruntowy, inwentarz żywy i martwy w s. rolniczo–produkcyjnych).Szczegółowe prawa obowiązki m a-J ą t k o w e członka są zależne od rodzaju działalności danej s.; określa je jej statut. Każdy członek ma też prawa i obowiązki organizacyjne; należy do nich czynne bierne prawo wyborcze do organów s. oraz obowiązek aktywnego w nich uczestniczenia. Organami s. są: zarząd — organ kierujący działalnością s. i reprezentujący ją na zewnątrz, rada — organ wewnętrznej kontroli i nadzoru, walne zgromadzenie — najwyższy organ s. o charakterze głównie uchwałodawczym. Uchwały walnego zgromadzenia obowiązują wszystkich członKów. W większych s. walne zgromadzenie zastępowane Jest przez zebranie przedstawicieli wybieranych na zebraniach rejonowych. Poza tym s. może tworzyć jeszcze inne organy, mające na celu włączanie całego kolektywu spółdzielczego do czynnego nią współzarządzania (np. komitety członkowskie w s. typu handlowego i handlowo-przetwórczego, stanowiące organy kontroli członkowskiej, samorząd mieszkańców osiedla w s. mieszkaniowych, terenowe zebrania członków). W procesie koncentracji spółdzielczości — przez przydzielanie tym organom różnych funkcji organizacyjno-gospodar-czych — następuje decentralizacja zarządzania.W celu zapewnienia sobie wszechstronnej pomocy w wykonywaniu zadań statutowych oraz koordynowania działalności s. określonego typu lub typów zrzeszają się w ogólnokrajowe centralne związki spółdzielcze, a ponadto — w zależności od potrzeb — w inne związki (krajowe, terenowe, branżowe). Prawa i obowiązki związków w stosunku do s. zrzeszonych określają statuty uchwalone przez członków założycieli danego związku. Ponadto centralne związki wyposażone są z mocy ustawy w niektóre uprawnienia właściwe dla naczelnych organów administracji państwowej. Są to uprawnienia normatywne (ustalanie zasad, którym powinny odpowiadać postanowienia statutów zrzeszonych planująco-regulujące (wydawanie oświadczeń o celowości założenia s., określanie wytycznych do opracowania planów gospodarczo-finansowych) i kontrol-no-lustracyjne (prawo przeprowadzania lustracji, uchylanie uchwał walnego zgromadzenia i rady s., naruszających przepisy prawa) itp.Naczelnym organem ruchu spółdzielczego jest Naczelna Rada Spółdzielcza, która czuwa nad wszechstronnym i prawidłowym rozwojem ruchu spółdzielczego w Polsce. Organy Rady składają się z delegatów centralnych związków spółdzielczych oraz organizacji społecznych i naukowych.Działalność s. jest związana przede wszystkim z gospodarką terenową. Toteż zasadniczym koordynatorem działalności s. i ich związków z działalnością przedsiębiorstw państwowych, terenowych i zarządzanych centralnie oraz rzemiosła są rady narodowe jako terenowe organy władzy państwowej. Kontrolują one również działalność s. w zakresie i w trybie ustalonym odrębnymi przepisami oraz udzielają im różnego rodzaju pomocy (przydział środków produkcji, kredytów bankowych, masy towarowej, lokali).Obecnie w Polsce działają następujące typy s.: . budownictwa mieszkaniowego, zrzeszone w Centralnym Związku Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego; . mleczarskie, zrzeszone w Centralnym Związku Spółdzielni Mleczarskich;ogrodnicze i pszczelarskie, zrzeszone w Centrali Spółdzielni Ogrodniczych;oszczędnościowo-pożyczkowe rolnicze i miejskie, zrzeszone w Centralnym Związku Spółdzielni Oszczędnośclowo–Pożyczkowych; . pracy, zrzeszone w Centralnym Związku Spółdzielczości Pracy; . rolniczo-produkcyjne, zrzeszone w Centralnym Związku Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych; . spożywców, zrzeszone w Związku Spółdzielni Spożywców „Społem”; . zaopatrzenia i zbytu, gminne s. „Samopomoc Chłopska”, zrzeszone w Centrali Rolniczej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”.Poza wyżej wymienionymi s., zrzeszonymi w centralnych związkach, działają s. wydawnicze, w stosunku do których funkcje centralnego związku wykonuje Naczelna Rada Spółdzielcza, s. uslugo-wo-wytwórcze kółek rolniczych, w stosunku do których uprawnienia centralnego związku przysługują Centralnemu Związkowi Kółek Rolniczych oraz s. rzemieślnicze, w stosunku do których uprawnienia centralnego związku spółdzielczego wykonuje Centralny Związek Rzemiosła Jako najwyższa społeczno-zawodowa i gospodarcza organizacja rzemiosła. SPÓŁDZIELNIE OSZCZĘDNOSCIOWO–POŻYCZKOWE działają na podstawie ustaw o spółdzielniach i prawie bankowym; zadaniem ich jest obsługa bankowa ludności rolniczej, drobnej wytwórczości oraz zakładów usługowych na wsi i w mieście, gromadzenie oszczędności pieniężnych ludności, udzielanie pożyczek obrotowych i inwestycyjnych na rozwój produkcji rolnej i rzemieślniczej, obsługa kasowo-rozliczeniowa skupu i kontraktacji produktów rolnych, obsługa kasowa gminnych spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, kółek rolniczych itp. ródłami finansowymi działalności kredytowej s.o.-p. są udziały członków i in. fundusze własne, wkłady oszczędnościowe, salda na rachunkach bieżących oraz kredyt refinansowy w Banku Rolnym.W końcu istniało s.o.-p. (mających ponadto filii oraz stałych i sezonowych tzw. punktów kasowych), zrzeszając członków. Łączna suma bilansowa wszystkich s.o.-p. na koniec wynosiła min zł. Centralą organizacyjną i rewizyjną s.o.-p. jest Związek Spółdzielni Oszczędnościo-wo-Pożyczkowych w Warszawie, z oddziałami w miastach wojewódzkich.SPÓŁDZIELNIA PRACY, cechą wyróż- j niającą s.p. od innych rodzajów • spółdzielni jest prowadzenie przez nie wspólnego przedsiębiorstwa opartego na pracy osobistej członków. Wynika stąd dwoistość stosunków łączących s.p. i Jej członków: przez swoje członkostwo są oni współwłaścicielami przedsiębiorstwa spółdzielni jednocześnie Jego pracownikami, pozostającymi ze spółdzielnią w spółdzielczym stosunku pracy, a więc pracodawcami i pracobiorcami. Przedsiębiorstwo s.p. prowadzone Jest samorządnie. Produkcja wykonywana Jest na rachunek ryzyko spółdzielni, członek s.p. otrzymuje za pracę wynagrodzenie, a ponadto bierze udział w podziale czystej nadwyżki. W warunkach socjalizmu s.p. Jest typem przedsiębiorstwa socjalistycznego, opartego na własności grupowej, podlegającego planowaniu. Wśród s.p. wyróżnić należy dwa główne typy: . robotnicze lub rzemieślnicze spółdzielnie wytwórcze i . spółdzielnie kontraktujące pracę. Robotnicza spółdzielnia wytwórcza jest właścicielem środków i rezultatów produkcji. Spółdzielnie kontraktujące pracę, które powstały w połowie xix w. we Włoszech i najbardziej tam się rozwinęły, organizują pracę swoich członków za pomocą środków produkcji nie będących własnością spółdzielni, nie wchodzą też w posiadanie rezultatów produkcji, dzieląc między członków zapłatę otrzymaną za wykonanie pracy.S.p. powstały we Francji, gdzie rozwijały się z różnym powodzeniem począwszy od lat -tych xix w. Pierwszymi teoretykami spółdzielczości pracy byli Ch. Fourier J. L. Blanc i Ph. J. Buchez Marks oceniał wysoko s.p. jako eksperyment społeczny, ponieważ dowiodły one, że wytwórczość wielkiej skali w warunkach postępu technicznego jest możliwa bez udziału kapitalistów, środki produkcji niekoniecznie muszą być zmonopolizowane, a praca najemna może być zastąpiona zrzeszeniami pracy. „Fabryki spółdzielcze samych robotników — wg Marksa — są w obrębie starej formy pierwszym w niej wyłomem, chociaż oczywiście w swojej rzeczywistej organizacji wszędzie reprodukują one i muszą reprodukować niedostatki Istniejącego systemu. Sprzeczność pomiędzy kapitałem i pracą zostaje jednak wewnątrz spółdzielni usunięta, nawet Jeśli na razie odbywa się to w takiej formie, że robotnicy jako stowarzyszenie są swoim własnym kapitalistą”.W warunkach kapitalistycznych s.p., z wyjątkiem Włoch i częściowo Francji, nie stały się ruchem masowym. Są one traktowane przez teoretyków zachodnich głównie jako eksperyment społeczny, Jako pole doświadczalne, mające współkształtować obraz przedsiębiorstwa przyszłości. W krajach rozwijających się wywołują szczególne zainteresowanie Jako forma umożliwiająca aktywizację nie w pełni zatrudnionej ludności wiejskiej przez organizację drobnego przemysłu rzemiosła wiejskiego oraz Jako droga do tworzenia na podstawach samopomocy możliwości zatrudnienia ludności przepływającej ze wsi do miast. W ZSRR spółdzielczość pracy rozwinęła się po rewolucji w masowy ruch, który spełnił ważną funkcję odbudowy i uspołecznienia drobnej wytwórczości przemysłowej; w została ona włączona do przemysłu państwowego, w niektórych innych państwach socjalistycznych, w tym zwłaszcza w Polsce, s.p. spełniają doniosłe funkcje gospodarcze i społeczne, np. w produkcji artykułów rynkowych, rozwiązywaniu problemu zatrudnienia kobiet i osób o niepełnej zdolności do pracy, kształceniu i doskonaleniu zawodowym członków i pracowników, aktywizowaniu obszarów słabo rozwiniętych, prowadzeniu działalności usługowej i rozwijaniu samorządu spółdzielczego jako formy demokracji socjalistycznej w gospodarce.SPOSÓB PRODUKCJI, Jedność sił wytwórczych stosunków produkcji; inaczej mówiąc sposób, w jaki w procesie produkcji następuje połączenie rzeczowych osobowych elementów produkcji. Wszelka produkcja, niezależnie od jej formy społecznej, polega na przekształceniu przyrody przez ludzi, przy czym ludzie zawsze posługują się Jakimiś środkami produkcji. Zespolenie siły roboczej człowieka z rzeczowymi elementami produkcji (środkami produkcji) Jest uzależnione od stosunków społecznych, w których przebiega produkcja, a forma tego zespolenia jest właśnie wyrazem tych stosunków. W historii rozwoju społeczeństwa ludzkiego było dotychczas pięć s.p.: wspólnoty pierwotnej, niewolniczy, feudalny, kapitalistyczny i socjalistyczny. Podstawową i określającą w ostatniej Instancji rolę w zmianach s.p. spełniają siły wytwórcze, których charakter określa typ i formę stosunków produkcji. Zmiana s.p. Jest uwarunkowana zmianami w siłach wytwórczych, gdyż dopiero odpowiednio do zmian w poziomie i charakterze sił wytwórczych zmieniają się stosunki produkcji, przy czym zmiana ta następuje albo w obrębie tego samego pod względem jakości s.p., albo też zmiany te są tak wielkie i tak istotne, że wymagają ustanowienia nowego typu stosunków produkcji, czyli zastąpienia dotychczasowego s.p. przez nowy. Wynika stąd, że stosunki produkcji mają charakter obiektywny i uwarunkowane są przez aktualny stan sił wytwórczych. Oznacza to, że społeczeństwo nie może ich dowolnie zmieniać. adna formacja nie ginie zanim nie zostaną wyczerpane możliwości rozwojusił wytwórczych tkwiące w starych stosunkach produkcji. Zalążki nowego s.p. powstają zawsze wewnątrz starego. W ten sposób Istnieje ciągłość historyczna. W antagonistycznych formacjach społeczno-ekonomicznych niecałe społeczeństwo jest zainteresowane w zmianie s.p. Warstwy czy klasy społeczne, dla których stare stosunki produkcji są korzystne, stawiają temu opór, wykorzystując opanowany przez siebie aparat państwowy. W takim przypadku opór ten musi być pokonany przemocą, rewolucyjnie. Na czele mas rewolucyjnych staje wtedy klasa najbardziej zainteresowana w obaleniu starego ustroju i w powstaniu nowego. Zmiana s.p. może w pewnych warunkach dokonać się również bez wojny domowej, mianowicie, gdy klasa reakcyjna Jest zbyt słaba do stawiania skutecznego oporu.