SPÓŁDZIELCZOŚĆ
ruch społeczny obejmujący zarówno kraje obozu socjalistycznego, wysoko uprzemysłowione kraje kapitalistyczne i kraje trzeciego świata, wkraczające na drogę rozwoju i szukające w części rozwiązań niekapitali-stycznych, m. In. przez rozwój i umacnianie spółdzielni. We wszystkich tych warunkach ustrojowych s. zachowuje pewne wspólne cechy, zwane zasadami spółdzielczymi. Międzynarodowy Związek Spółdzielczy na XXIII Kongresie w Wiedniu w ustalił sześć następujących grup zasad spółdzielczych, charakterystycznych dla spółdzielni:Zasada otwartego członkostwa, obejmująca: a) dobrowolność należenia do spółdzielni, b) prawo tzw. otwartych drzwi, zapewniające każdemu możliwość zostania członkiem spółdzielni, jeśli odpowiada wymaganiom statutowym.Zasada demokratyzmu, obejmująca: a) demokratyczne powoływanie organów spółdzielni, b) demokratyczną kontrolę, c) równe prawo głosu bez względu nawysokość wniesionego do spółdzielni kapitału („jeden członek — jeden głos”),możliwość faktycznego udziału ogółu członków w zarządzaniu spółdzielnią,stosowanie zasad demokratyzmu również w związkach spółdzielni.Zasada ograniczonego oprocentowania udziału (kapitału wniesionego przez członków do spółdzielni) lub całkowitego jego nieoprocentowywania.Zasada podziału zysku, wg której żaden członek nie może odnosić korzyści kosztem innych; w myśl tej zasady członkowie mogą przeznaczyć nadwyżki a) albo na dalszy rozwój spółdzielni, b) albo do wspólnego użytku członków, c) albo do podziału między członków proporcjonalnie do wartości ich transakcji ze spółdzielnią.Zasada prowadzenia działalności edukacyjnej i wyjaśniającej reguły działalności spółdzielczej.Zasada współpracy organizacji spółdzielczych w skali lokalnej, narodowej i międzynarodowej w celu zaspokojenia potrzeb swoich członków środowiska. W każdym ustroju odmienna Jest jednak istota ekonomiczna s., inne są Jej zadania gospodarcze środki ich realizacji, stąd też ma ona różne znaczenie dla funkcjonowania danego ustroju.W kapitalizmie spółdzielnie tworzą zespołowe przedsiębiorstwa podlegające prawom ustroju kapitalistycznego będące Jego częścią; prowadzą one Jednak działalność opartą nie na maksymalizacji zysku, lecz maksymalizacji korzyści dla swoich członków. Będąc ruchem demokratycznym sprzyjają tendencjom anty-monopolistycznym.S. powstała w okresie rewolucji przemysłowej, w pierwszej połowie XIX w. jako jeden z nurtów walki z wyzyskiem kapitalistycznym. Rodziła się stopniowo pod wpływem różnych ideologii, głównie propagowanych przez socjalistów utopijnych na podstawie gromadzonych doświadczeń warstw ludowych. S. w kapitalizmie rozwinęła się w czterech głównych kierunkach: . s. konsumenckiej; . s. rolniczej; . robotniczej s. produkcyjnej; . s. rzemieślników drobnych kupców (tzw. mieszczańskich warstw średnich).S. konsumencka obejmuje s. spożywców, prowadzącą handel towarami konsump-cyjnyml, s. mieszkaniową, spółdzielnie ubezpieczeniowe, zdrowia i niektóre inne, np- spółdzielnie turystyczne. Najbardziej rozwinęła się s. spożywców. Formalnie za początek Jej powstania uważa się , tj. datę założenia w Rochdale w Wielkiej Brytanii pierwszej spółdzielni, która charakteryzowała się trwałym ł dynamicznym rozwojem. Ruch s. spożywców objął szybko wiele krajów europejskich niektóre kraje pozaeuropejskie, zorganizował silne własne związki patronackie i hurtowe, własną produkcję w niektórych gałęziach przemysłu i podjął wymianę międzynarodową. Sukcesy te wywołały powstanie swoistej, rewizjonistycznej ideologii spółdzielczego socjalizmu ( kooperatyzmu), którego szczytowym wyrazem był tzw. pankooperatyzm Złudzenia socjalizmu spółdzielczego rozwiali K. Marks, W. Lenin, wykazując błędność tezy zmiany ustroju kapitalistycznego przez rozwój s. Jednocześnie Lenin wskazał, że robotnicze spółdzielnie spożywców mogą częściowo przyczyniać się do zmniejszenia wyzysku w sferze wymiany i pomagać robotnikom w akcjach politycznych, a zwłaszcza wdrażać ich do zarządzania kolektywnymi przedsiębiorstwami. W niektórych krajach, zwłaszcza faszystowskich, ograniczano administracyjnie rozwój s. spożywców. Po II wojnie światowej sytuacja rynkowa spowodowała zmniejszenie dynamiki rozwoju s. spożywców w wyniku walki konkurencyjnej prowadzonej przez wielkokapitalistyczne, skoncentrowane przedsiębiorstwa handlowe. Powstanie s. rolniczej było związane z wyzyskiem producentów rolnych, przede wszystkim chłopów. Również ten ruch s. miał wybitnych działaczy którzy spontanicznej działalności chłopów nadali racjonalne formy określony kierunek. Chłopi okazali się warstwą podatną na wpływy spółdzielcze, organizując wiele dziedzin życia gospodarczego wsi na zasadach spółdzielni. Najwcześniej najpełniej rozwinęły się na wsi spółdzielnie kredytowe, walczące z lichwą. Bezpośrednią obsługę handlową rolnictwa podjęły spółdzielnie zaopatrzenia (w nawozy sztuczne, maszyny, nasiona, materiały Pędne itd.) oraz spółdzielnie zbytu i przetwórstwa. Spółdzielnie mleczarskie i zby-tu zwierząt rzeźnych doprowadziły do rozkwitu wieś duńską, spółdzielczy zbyt zbóż był ważnym czynnikiem rozwoju rolnictwa w Kanadzie, spółdzielnie zbytu owoców uratowały swego czasu sadownictwo kalifornijskie przed całkowitą klęską gospodarczą itd. Słabiej rozwinęły się spółdzielnie usługowe (robót polowych, transportu) i spółdzielnie uzupełniające (asekuracyjne). Tylko w niektórych krajach kapitalistycznych powstały rolnicze spółdzielnie produkcyjne.Proletariacka s. produkcyjna rozwinęła się w postaci spółdzielni wytwórczych spółdzielni pra-c y. Te ostatnie nie rozbudowywały przedsiębiorstw ograniczając się do organizowania tylko pracy swoich członków. Ich pierwszymi ideologami Również na wsi rozwijały sie spółdzielnie kredytowe, mleczarskie oraz zaopatrzenia i zbytu. W okresie międzywojennym s. w-Polsce mimo trudności wywoływanych inflacją, kryzysem, dzielnicowym politycznym rozbiciem ruchu rozwijała się na ogół pomyślnie. W czasie okupacji s. utrzymała się tylko na terenie Generalnej Guberni, chlubnie zapisując się w służbie polskiego społeczeństwa.Forma spółdzielczej organizacji Jest wszechstronnie wykorzystywana w wielu krajach trzeciego świata. Przyczynia się ona do polepszenia położenia ekonomicznego i społecznego warstw ekonomicznie upośledzonych. Jej działalność ekonomiczna polega na obsłudze rolnictwa, w tym na udziale w zagospodarowywaniu nowych obszarów, tworzeniu drobnych zakładów przemysłowych, dających zatrudnienie bezrobotnej ludności miejskiej, wkraczaniu w dziedzinę handlu zagranicznego, będącego najbardziej Jaskrawym terenem neokolonialnej eksploatacji. Ruch spółdzielczy w wielu krajach trzeciego świata cieszy się poparciem rządów partii politycznych; niektóre z nich głoszą nawet ideologię swoistego socjalizmu spółdzielczego. Niemniej ruch ten napotyka poważne trudności w rozwoju. Wynikają one z zaniedbań po-kolonialnych, nie ustabilizowanych stosunków politycznych, niskiego stanu infrastruktury społecznej oraz braku doświadczenia. Organizacja Narodów Zjednoczonych Międzynarodowy Związek Spółdzielczy organizują pomoc techniczną dla s. w krajach rozwijających się. W warunkach socjalizmu s. zachowuje i rozwija swoje walory społeczne i ekonomiczne.W Związku Radzieckim s. Jest ważnym elementem nowej struktury ekonomicznej społecznej. Lenin wyznaczył s. w budownictwie socjalistycznego społeczeństwa ważną rolę, zwłaszcza w przebudowie rolnictwa. Nauki Lenina o roli i miejscu s. w ustroju socjalistycznym stały się podstawą rozwoju tego ruchu w Innych państwach obozu socjalistycznego.S. w socjalizmie dzięki ogólnonarodowej własności podstawowych środków produkcji i włączeniu jej przez narodowy plan gospodarczy do socjalistycznego systemu gospodarczego stała się formą socjalistycznego gospodarowania, a własność spółdzielcza Jest jedną z form własności socjalistycznej. Duże znaczenie mają rolnicze spółdzielnie produkcyjne. Szczególna rola przypada s. w — okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu. Jest ona najbardziej zrozumiałym najkorzystniejszym dla chłopa i rzemieślnika narzędziem socjalistycznego przekształcania produkcji przy zachowaniu zasady dobrowolności. Ponadto jest narzędziem sprawnego i demokratycznego zarządzania przedsiębiorstwami i ich zespołami.Oprócz pewnych cech odrębnych obserwuje się w socjalizmie stopniowe wytwarzanie cech wspólnych dla obu form socjalistycznej własności. Polska należy do krajów o najbardziej rozbudowanej działalności spółdzielczej (z wyjątkiem s. produkcyjnej w rolnictwie). W liczba czynnych spółdzielni (bez spółdzielni uczniowskich) wynosiła ok. , a liczba członków prawie min, z tego ponad spółdzielni i , min członków liczyła s. wiejska, a niespełna spółdzielni i prawie , min członków s. miejska.S. wiejska obsługuje sferę produkcji i sferę konsumpcji. W dziedzinie produkcji s. zaopatruje gospodarstwa chłopskie w środki produkcji, organizuje część usług produkcyjnych, organizuje przeważającą część skupu i zbytu produktów rolnych, znaczną część przetwórstwa, obsługę kredytową, częściowo obsługę transportową i procesów inwestycyjnych.SPÓŁDZIELCZY PLAN LENINA, zweryfikowana przez praktykę koncepcja przekształcenia indywidualnej gospodarki chłopskiej w gospodarkę socjalistyczną na zasadach spółdzielczych. Budowa socjalizmu na wsi Jest rewolucyjnym przewrotem, który dokonuje się w sposobie wytwarzania i warunkacli bytu ludności wiejskiej, polegającym na stopniowym przejściu od gospodarki indywidualnej do kolektywnej, od gospodarki drobnej do wielkiej, od rolnictwa prywatnego do uspołecznionego. Założenia tego planu zostały sformułowane przez Lenina w latach — . punktem wyjścia do Jego realizacji Jest uznanie sojuszu robotniczo-chłopskiego za główną siłę społeczną, dokonującą rewolucyjnych przeobrażeń w okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu. Socjalistyczna rekonstrukcja wsi jest możliwa tylko w warunkach dyktatury proletariatu, po przejęciu kluczowych gałęzi gospodarki (przemysł, handel, banki itd.) przez państwo i pod przewodnictwem rewolucyjnej partii, gdyż gospodarka chłopska sama przez się żywiołowo nie może wstąpić na drogę socjalistycznego rozwoju (bowiem chłopstwo obiektywnie zainteresowane w socjalistycznej przebudowie wsi Jest Jednak z Istoty swojej sytuacji ekonomicznej klasą niesocjallstyczną). Dopóki chłopstwo opiera swoją gospodarkę na prywatnej własności i drobnej produkcji towarowej, sojusz między klasą robotniczą a chłopską wymaga, aby spójnia ekonomiczna ze wsią odbywała się za pośrednictwem Jedynie możliwej do przyjęcia przez masy chłopskie więzi. tj. za pośrednictwem kupna-sprzedaży, przy czym państwo socjalistyczne spełnia regulującą rolę na rynku. Uspołecznienie własności środków produkcji, które Jest główną treścią przeobrażeń społeczno-ekonomicznych w okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu, odbywa się na wsi nie przez wywłaszczenie drobnych wytwórców indywidualnych, lecz na zasadzie dobrowolnej akceptacji przez nich socjalistycznej drogi rozwoju zmierzającej do stopniowego łączenia się drobnych gospodarstw chłopskich w różne formy gospodarstw zespołowych. Naruszanie bowiem zasady dobrowolności, stosowanie metod nacisku administracyjnego prowadzi do wielu ujemnych skutków. Konsekwencją zasady dobrowolności Jest konieczność materialnego zainteresowania drobnych producentów chłopskich w budownictwie socjalizmu na wsi, przez kojarzenie prywatnych korzyści płynących stąd dla chłopa z interesem społecznym, polegającym na dążeniu do uspołecznienia własności środków produkcji, w miarę Jak dojrzewają ku temu warunki materialne i narasta konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a istniejącymi stosunkami produkcji. Socjalizm na wsi nie może być budowany metodami polegającymi na degradacji gospodarki chłopskiej ani w postaci pozbawienia ekonomicznych warunków do wzrostu produkcji w drobnych gospodarstwach chłopskich, ani też w formie wywoływania „rewolucyjnej nędzy” mas chłopskich, lecz powinien być wprowadzany na zasadzie wzrostu sił wytwórczych w rolnictwie, w tym i w gospodarce chłopskiej. Kojarzenie rozwoju produkcji rolnej z przeobrażeniami ustrojowymi o charakterze socjalistycznym stanowi dialektyczną Jedność, gdyż chodzi tu o podnoszenie produkcji takimi metodami środkami, które są Jednocześnie środkami wzrostu elementów socjalistycznego gospodarowania w rolnictwie. Tempo uspołecznienia środków produkcji w rolnictwie zależy zarówno od przygotowania bazy materialno-technicznej, Jak i od aktywności społeczno-politycznej mas chłopskich. Dokonanie uspołecznienia własności środków produkcji, będących własnością indywidualnych producentów chłopskich, przechodzenie od niższych do wyższych form specjalizacji gospodarstw wymaga natomiast spełnienia wielu warunków, np. rozwoju cywilizacji ludności wiejskiej, wzrostu świadomości społecznej chłopów, organizatorskiej działalności państwa w procesie rozwoju stosunków socjalistycznych na wsi, pomocy finansowej państwa dla wsi, a zwłaszcza zaś tworzenia nowoczesnej bazy materialno-technicznej dla wielkiej produkcji rolnej, bowiem podstawą socjalistycznej rekonstrukcji rolnictwa Jest odpowiedni rozwój przemysłu. Rozwój sił wytwórczych ma decydujące znaczenie dla tworzenia nowego społeczeństwa. Biorąc za punkt wyjścia podstawowy wniosek marksizmu, że w sensie ekonomicznym socjalizm stanowi wielką produkcje maszynową, opartą na społecznej własności środków produkcji, W.Lenin stwierdził, iż jedyną materialnąbazą socjalizmu może być wielki przemysł maszynowy, zdolny do zreorganizowania również rolnictwa”. Rewolucja techniczna w rolnictwie musi być związana z rewolucją społeczno-ekonomiczną, która Jest środkiem rozwiązania sprzeczności miedzy rozwojem sił wytwórczych a stosunkami produkcji na wsi, opartymi na prywatnej własności środków produkcji w gospodarce indywidualnej. Przejście chłopstwa na tory gospodarki socjalistycznej wymaga stosowania kompromisów dotyczących sposobów tego przejścia, uwzględniania doraźnych interesów ekonomicznych chłopów i poziomu ich świadomości. Stąd też wg Lenina spółdzielczość Jako metoda budowy socjalizmu jest „…drogą możliwie najbardziej prostą, łatwą i dostępną dla chłopa”. W budownictwie socjalizmu na wsi rozwój spółdzielczych przedsiębiorstw rolnych przeplata się jednak z rozwojem państwowych przedsiębiorstw rolnych, przy czym te ostatnie formy odgrywają poważną rolę w procesie socjalistycznej rekonstrukcji indywidualnej gospodarki chłopskiej. Proporcje między sektorem spółdzielczym a państwowym w rolnictwie zależą od rozwoju sił wytwórczych, charakteru rolnictwa i struktury społecznej wsi w danym kraju.Podstawowe założenia leninizmu w kwestii socjalistycznej przebudowy wsi są niekontrowersyjne i nie mogą być kwestionowane. Natomiast trudność ich recepcji polega na tym, że istnieje dość odległy dystans między teoretycznym poznaniem ogólnych zasad a umiejętnościami ich praktycznego zastosowania w konkretnej sytuacji politycznej, zwłaszcza zaś opracowania dokładnie przemyślanego programu walki o zadania etapowe, wytyczenia drogi prowadzącej do urzeczywistnienia zasad ogólnych, przełożenia tez teoretycznych na Język praktyki. W praktycznej działalności partie komunistyczne i robotnicze, prowadzące politykę zgodnie z zasadami leninowskimi, opierają się na programie produkcyjnym i programie dotyczącym socjalistycznej rekonstrukcji rolnictwa. Obecny program rolny PZPR stanowi zespolenie ogólnych zasad leninizmu z praktycznymi warunkami w gospodarce polskiej