SPEKULACJA
z reguły operacje kupna-sprzedaży, których celem Jest wykorzystanie różnicy między ceną aktualną i przyszłą, , np. s. placami miejskimi i gruntami, s. wartościami giełdowymi, czyli tzw. transakcje terminowe. W warunkach kapitalizmu kluczowe znaczenie ma s. akcjami; następstwem Jej są kryzysy giełdowe, poprzedzające kryzysy przemysłowe. Nie wszystkie transakcje terminowe zalicza się do spekulacyjnych; np. nie uważa się powszechnie za s. nabywanie i sprzedaż towarów na termin w celu zabezpieczenia się przed ryzykiem spadku lub wzrostu cen. Tylko społecznie szkodliwe transakcje nazywane są spekulacyjnymi — nawet wówczas, gdy nie mają na celu wykorzystania różnic między ceną aktualną przyszłą. Jako transakcje spekulacyjne określa się z reguły wszelkie operacje nielegalne (czarnogiełdowe). przerzucić odpowiedzialność za h inflację na organizacje zawodowe robotników. Wg tej teorii w miarę zbliżania się gospodarki do stanu pełnego zatrudnienia zwiększa się „siła przetargowa” związków zawodowych. Popyt na siłę roboczą, zwłaszcza wysoko kwalifikowaną, przewyższa Jej podaż, płaca robotników rośnie bardziej niż krańcowa produkcyjność pracy. Wraz ze wzrostem płac rosną również koszty produkcji, w których płace stanowią ważną część składową. Przed przedsiębiorcami staje alternatywa: albo utrzymać dotychczasowy poziom cen i zgodzić się na spadek stopy zysku, albo zachować obecną stopę zysku i podwyższyć ceny. Podwyżka cen nie zawsze Jest jednak dla przedsiębiorców możliwa; zależy to od charakteru organizacji rynku zbytu, im mniej konkurencyjna a bardziej zmonopolizowana jest dana gałąź produkcji, tym silniej występuje tendencja do przerzucenia kosztów podwyższonej płacy na konsumentów danego towaru; zależy ona również od elastyczności popytu na dany towar; mniejsza elastyczność popytu stwarza tendencje do przerzucania skutków wywalczonej przez robotników podwyżki płac na konsumentów. W pracy Płaca, cena l zysk Marks udowodnił, że rozpowszechniona teza jakoby wzrost płac musiał prowadzić do wzrostu cen jest iluzją, zakładającą nienaruszalność stopy zysku. Robotnicy walcząc o wzrost plac, mogą w określonych warunkach wymusić spadek udziału kapitalistów w produkcie pracy.Inna, bardziej umiarkowana i „nowoczesna” wersja t.s.p. i c. odchodzi od powiązania płacy z krańcową produkcyjnością pracy i uzależnia wzrost płac od wzrostu przeciętnej wydajności pracy. W obecnych warunkach, przy istnieniu związków zawodowych, umów zbiorowych, ruchomej skali płac itp., wzrost wydajności pracy powoduje niemal automatycznie odpowiedni wzrost płac w tych dziedzinach, w których wydajność pracy wzrosła. Dopóki wzrost płac dotrzymuje kroku wzrostowi wydajności pracy — głoszą zwolennicy „nowoczesnej” wersji t.s.p. i c. — dopóty wzrost płac nie powoduje wzrostu kosztów i następstw Inflacyjnych. Robotnicy jednak nie wykazują dostatecznego umiarkowania i pragną wykorzystać okres wysokiej koniunktury do osiągnięcia wzrostu plac szybszego od wzrostu wydajności pracy. Powoduje to wzrost kosztów, cen i inflację, zwłaszcza że wzrost płac w gałęziach, w których nastąpił odpowiedni wzrost wydajności pracy, stwarza dążenie do wzrostu płac we wszystkich Innych gałęziach. Również to rozumowanie nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistości. Płaca realna wzrasta z reguły znacznie wolniej niż wydajność pracy. Np. w Wielkiej Brytanii w latach — wydajność pracy w przemyśle wzrosła o ok. , podczas gdy płace realne tylko . Argumenty o działaniu t.s.p.ic. w kierunku wywołania inflacji nie znajdują pełnego potwierdzenia w rzeczywistości. Żadne racjonalne powody nie przemawiają za tym, że wzrost płac powoduje inflacyjne skutki w większej mierze niż wzrost zysków, renty gruntowej, podatków oraz innych kosztów udziałów warstw posiadających w efektach cudzej pracy. Wzrost płac jest zazwyczaj zjawiskiem wtórnym wobec wzrostu cen, i to opóźnionym w czasie. Istnienie przerwy w czasie między wzrostem cen i płac Jest źródłem poważnych dochodów klas posiadających oraz obniżki płac realnych w okresie inflacji. SPISY ROLNE przeprowadzane przez GUS należą do badań wyczerpujących ( metoda badania wyczerpującego) i dotyczą przede wszystkim indywidualnej gospodarki chłopskiej. S.r. powszechne — przeprowadzane są w większych odstępach czasu (np. co lat) i obejmują informacje o powierzchni gospodarstwa, użytkach rolnych, pogłowiu zwierząt, liczbie traktorów i maszyn oraz o budynkach gospodarczych; spisy takie przeprowadzane były w Polsce w , i w ramach narodowych spisów powszechnych. S.r. powszechne dają m. in. obraz struktury agrarnej; dokonywane są przez specjalnych komisarzy spisowych na formularzach odrębnych dla każdego gospodarstwa. S.r. czerwcowe — przeprowadzane są corocznie, dostarczając bieżących informacji o powierzchni zasiewów poszczególnych ziemiopłodów oraz o liczebności zwierząt gospodarskich; dokonują je zespoły spisowe powołane przez gromadzkie rady narodowe na zbiorowych formularzach spisowych. W celu zbadania stopnia dokładności spisu zwierząt GUS przeprowadza bezpośrednio po spisie reprezentacyjne badania kontrolne w kilkuset wsiach. Dla oceny bieżących zmian w liczebności pogłowia zwierząt dokonywane są również, niezależnie od czerwcowych s.r., spisy kwartalne w wylosowanych wsiach oraz reprezentacyjne spisy w grudniu. Raz na kilka lat czerwcowy s.r. uzupełniany Jest spisem drzew owocowych i upraw warzywnych oraz innymi aktualnymi tematami. STANDARD, wyraz mający różne znaczenia. Nie notowany Jeszcze przed wojną, ukazuje się w ustawie z XII utworzeniu Polskiego Komitetu Normalizacyjnego oraz polskich normach standardach. Nieco wcześniej, użyto po raz pierwszy wyrazu „s.” (przez ,,t” na końcu) w ustawie z VII o normach i standardach budowlanych, nadając w ten sposób odmienne znaczenie wyrazom: norma i s. Wg tej ustawy norma budowlana określa kształt, wymiary, części składowe, konstrukcję, granice wytrzymałości oraz warunki produkcji, odbioru i zastosowania materiałów elementów budowlanych lub Ich zespołów, wreszcie technikę wykonania projektów robót budowlanych, s. budowlany zaś ma określać poziom zaspokajania potrzeb w zakresie: ) przestrzeni mieszkalnej i użytkowej i ) wyposażenia budynków w dwóch kierunkach: dopuszczalnego maksimum zaspokajania potrzeb (np. największa dopuszczalna wysokość pomieszczeń) lub koniecznego minimum zaspokojenia potrzeb (np. najmniejsza dopuszczalna wysokość pomieszczeń). Wynika z tego, że s. dotyczy minimalnego lub maksymalnego poziomu potrzeb ludności w pewnym zakresie.W nazwach przyjętych przez komitety normalizacyjne widoczna Jest równo-znaczność pojęcia „norma” ,,s.”. Próbom zastąpienia w Polsce wyrazu „norma” — „s.” należy przeciwstawić wegląd społeczny. Mianowicie w dobie masowego ruchu normalizacyjnego coraz większego upowszechnienia pojęcia norma, normalizacja Itp. zastępowanie tych wyrazów s. i standaryzacją byłoby sprzeczne z założeniami dobrej roboty. Dlatego należy pozostawić wyrazowi „s.” tylko znaczenia: wzorzec, model, poziom, skala potrzeb.STANOWISKO PRACY miejsce pracy lub część powierzchni produkcyjnej zajmowana lub obsługiwana przez pracownika w celu jednorazowego lub ciągłego wykonywania wyznaczonej mu pracy, czyli zadania roboczego. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa s.p. Jest to zespół urządzeń przydzielonych do obsługi lub do wykorzystania pracownikowi w celu wykonania określonej pracy. Zależnie od charakteru wykonywanych funkcji rozróżnia się s.p. pracowników umysłowych, tj. personelu inżyni*’ ryjno-technicznego, administracyjno-blu* rowego itp., oraz s.p. robotników określane jako stanowiska robocze. S.p. określa się jego funkcją, rodzajem pracy lub zadania roboczego, które wykonuje lub powinien wykonywać pracownik na tym stanowisku. Podstawowymi elementami charakteryzującymi s.p. są: . funkcja, tj. rodzaj i treść zadania roboczego przydzielonego pracownikowi; . określona powierzchnia lub przestrzeń użytkowa; . zespół urządzeń (maszyny, urządzenia, agregaty, aparatura), których obsługiwanie stanowi zadanie robocze; . narzędzia, za pomocą których wykonywana jest przydzielona praca (np. narzędzia ślusarskie, monterskie, pomiarowe) oraz sprzęt pomocniczy, służący do przechowywania obrabianych przedmiotów i narzędzi (stoły, szafki, regały, palety, zasobniki itp.), określane ogólnie jako wyposażenie techniczne stanowiska.Zależnie od sposobu wykonywania zadania roboczego rozróżnia się s.p. ręczne, maszynowe i aparaturowe. Ze stanowiskiem ręcznym mamy do czynienia, gdy roboty wykonywane są wyłącznie przy użyciu energii i umiejętności człowieka, bądź za pomocą ręcznych, przenośnych maszyn lub urządzeń (np. roboty ślusarskie, montażowe, regulacyjne, kontrolne, porządkowe). Zadaniem wykonywanym na stanowisku maszynowym jest obsługa i nadzór pracy maszyn oraz urządzeń nie przenośnych (np. sterowanie pracą koparki, dźwigu budowlanego, suwnicy, praca na tokarce, wiertarce). Stanowiskami aparaturowymi są stanowiska, a których obsługiwane są urządzenia aparaturowe oraz nadzorowany jest przebieg procesu technologicznego dokonywanego w aparaturze (np. obsługa pieców, urządzeń galwanicznych, różnego rodzaju aparatury chemicznej).Zależnie od charakteru głównych elementów stanowiska rozróżnia się: . s.p. stałe — stanowiska zlokalizowane sta-le na tym samym miejscu, o stałym rodzaju wyposażenia i jednakowych zadaniach roboczych przydzielanych do wykonania; . s.p. zmienne — stanowiska o zmiennych elementach podstawowych, Jak zadanie robocze, powierzchna, wyposażenie; . s.p. ruchome — stanowiska, których lokalizacja zmienia się w toku wykonywania pracy z powodu charakteru zadań roboczych (np. stanowisko montera linii elektrycznej, telefonicznej, robotnika rolnego, konduktora, traktorzysty, kierowcy). Stanowiska robocze w przemyśle klasyfikuje się także w zależności od roli, jaką spełniają w procesie produkcyjnym, realizowanym w przedsiębiorstwie. Wg tego kryterium dzieli się je na: produkcyjne, pomocnicze i usługowe. Na stanowiskach roboczych produkcyjnych następuje bezpośrednio przekształcanie surowców lub materiałów (wsadu produkcyjnego). Zadaniem tych stanowisk jest dokonanie zmiany składu, kształtu, postaci, wymiarów i in. własności przedmiotu produkcji zgodnie z procesem technologicznym. Na stanowiskach roboczych pomocniczych wykonuje się prace i czynności pomocnicze w stosunku do robót produkcyjnych, tj. czynności dotyczące przygotowania, transportu, składowania, ewidencji, kontroli robót itp. Na stanowiskach roboczych usługowych wykonuje się zadania usługowe związane z potrzebami przedsiębiorstwa, np. bezpieczeństwem i higieną pracy, oraz zadania z zakresu potrzeb bytowych, zdrowotnych i socjalnych pracowników przedsiębiorstwa. W przypadku gdy pojedyncze stanowisko robocze produkcyjne jest zdolne do samodzielnego wykonania określonej operacji na ustalonej liczbie przedmiotów pracy, mamy do czynienia z najmniejszą, samodzielną jednostką produkcyjn.i pierwszego stopnia (Jednostką elementarną przedsiębiorstwa) np. stanowiskiem tokarki, szlifierki. W przypadku gdy do wykonania operacji lub fazy technologicznej potrzebna jest praca zespołu robotników pracujących na kilku stanowiskach roboczych, Jednostkę produkcyjną stanowi obsługiwany zespół urządzeń, którego praca realizuje operację technologiczną, np. wielki piec w hutnictwie obsługiwany przez robotników na wielu różnych stanowiskach roboczych, piec martenowski, żeliwiak w odlewni, złożona aparatura chemiczna. W tym przypadku występują jednostki produkcyjne pierwszego stopnia o wieloosobowej (tj. wielostanowiskowej) obsłudze. Jednostki produkcyjne pierwszego stopnia możnaokreślić mianem stanowiska produkcyjnego.Zależnie od liczby maszyn lub urządzeń aparaturowych przydzielonych do obsługi Jednemu robotnikowi rozróżnia się stanowiska robocze Jedno- lub wleloma-szynowe. Gdy każda z maszyn obsługiwanych przez robotnika jest zdolna do wykonywania odrębnej operacji w procesie technologicznym wyrobu, czyli stanowić może jednostkę produkcyjną (np. obrabiarki do kół zębatych, automaty tokarskie), Jeden robotnik może obsługiwać kilka Jednostek produkcyjnych pierwszego stopnia. Zob. też: organizacja stanowiska pracy. SUROWCE, grupa przedmiotów pracy o najmniejszym stopniu przetworzenia bądź w postaci przygotowanych do dalszego przerobu kopalin, produktów rolnych, leśnych i zwierzęcych, bądź produktów tych po wstępnym procesie uszlachetnienia. W s. zawarta jest zawsze pewna Ilość pracy ludzkiej poniesiona (choćby w minimalnej wielkości) w procesie wydobycia, uprawy rolnej, pozyskiwania produktów leśnych itp. Np. złoża rudy żelaza są bogactwem naturalnym, a s. natomiast ruda wydobyta i przygotowana do dalszego przetwarzania. S. wg klasyfikacji przedmiotów pracy zaliczane są do grupy materiałów, w których skład wchodzą ponao-to półprodukty, elementy kooperacyjne, części zamienne, przedmioty nietrwałe. W praktyce identyfikuje się często materiały i półprodukty (półfabrykaty), określając tym mianem tylko część s. o najwyższym stopniu przetworzenia. Granica między s. a półproduktami (lub materiałami wg podanej interpretacji identyfikującej materiały i półprodukty) nie Jest wyraźna. Jednoznacznie dają się zakwalifikować do s. tylko kopaliny, produkty rolne i zwierzęce, np. woda, rudy, węgiel, bawełna, Juta, wełna. S. wstępnie przetworzone, np. surówka żelaza, celuloza i drewno tartaczne, metale nieżelazne w blokach, skóry, włókno syntetyczne zaliczane są często do półproduktów (materiałów) łącznie z pochodnymi o wyższym stopniu przetworzenia, jak stal, wyroby walcowane ze stall metali nieżelaznych, płyty wiórowe i pilśniowe, materiały budowlane pochodzenia mineralnego, papier itp. Odrębną grupą s. są tzw. s. wtórne, a więc odpady produkcyjne nie nadające się do bezpośredniego wykorzystania (wymagające przetworzenia), przedmioty poużytkowe (np. makulatura, szmaty, zużyte opony) i pokon-sumpcyjne. S. wtórne powstają wprawdzie z przedmiotów o na ogół wysokim stopniu przetworzenia, ale z uwagi na konieczność ponownego ich uszlachetniania i wprowadzenia do procesu produkcyjnego we wstępnych jego fazach, zaliczone są do grupy s.W skali mikroekonomicznej pojęcia ekonomiczne: „s.”, „półfabrykaty”, „materiały”, „wyroby gotowe” wiążą się z nomenklaturą przyjętą w rachunkowości i sprawozdawczości. Dla określonego przedsiębiorstwa (np. huty) s. będzie ruda, półfabrykatem — surówka i stal w tzw. wlewkach kęsach, a wyrobem gotowym — pręty walcowane ze stali. W fabryce samochodów te same pręty walcowane będą s. (materiałem), obrobione detale półfabrykatami, a wyrobem gotowym np. silnik samochodu. Ten sam silnik kupowany przez inną montownię samochodów znowu Jest elementem kooperacyjnym zaliczonym wg ewidencji do materiałów. Względność klasyfikacji występuje również, gdy s. jest Jednocześnie środkiem konsumpcji nie wymagającym przetwórstwa. Ma to często miejsce w przypadku np. warzyw czy owoców, które są w zasadzie przedmiotami bezpośredniego spożycia, ale odpowiednio przygotowane mogą być również s. dla przetwórstwa owocowo-warzywnego.