SOCJOLOGIA PRZEMYSŁU
dział socjologii zajmujący się społecznymi aspektami pracy w przemyśle, społecznym systemem (organizacją) przemysłu i przedsiębiorstwa oraz wpływem przemysłu na inne zbiorowości i instytucje społeczne. Bardzo bliski zakres zagadnień mają. a nawet czasem utożsamiane są takie działy socjologii, jak socjologia pracy, organizacji, społeczeństwa przemysłowego. W podanym wyżej określeniu s.p. zawarte Jest ujęcie mikro- i makrospo-łeczne. W pierwszym z nich chodzi o badanie grupy roboczej i organizacji zakładu przemysłowego, w drugim — o cały przemysł, jego wzajemne zależności ze społeczeństwem i różnymi instytucjami. S.p. związana jest z innymi dyscyplinami społecznymi, jak psychologia, ekonomia, teoria organizacji. Najbardziej wyraźną granicę wyznacza tu swoisty socjologiczny punkt widzenia, polegający na opisie i ocenie zjawisk społecznych od strony zbiorowości, ich kształtowania się, przeobrażeń, wewnętrznych procesów współzależności z innymi grupami.S.p. dostarczyła socjologii wiele materiałów empirycznych. Oprócz zwykłych, poznawczych funkcji pełni również funkcje praktyczne (socjotechniczne), tzn. odpowiada nie tylko na pytanie, jak jest, lecz także, Jak należy działać lepiej, skuteczniej. S.p. przedstawiając diagnozę określonej sytuacji społecznej może zaproponować jej ulepszenie. Praktyczne funkcje s.p. dotyczą takich spraw, Jak kierowanie, szkolenie, polityka socjalna i personalna, programowanie stosunków społecznych. Wiążą się one zwłaszcza w warunkach ustroju socjalistycznego i funkcjami określanymi często Jako humanistyczne ze względu na cele przedsięwzięć socjotechnicznych ( socjotech-nika).g.p. rozwija się we wszystkich krajach zachodnich i socjalistycznych. Jej rozwój i powstanie najważniejszych dla późniejszych badań koncepcji teoretycznych obserwujemy w Stanach Zjednoczonych począwszy od lat -tych ( Hawthorne experiment), tj. od czasu badań zespołu kierowanego przez E. Mayo ( — ). W Polsce zagadnieniami pracy zajmowano się w okresie międzywojennym głównie od strony warunków socjalnych. Od socjologów zaczynają interesować zagadnienia związane z przedsiębiorstwem przemysłowym. Obecnie jest to jedna z ważniejszych dyscyplin socjologicznych rozwijających się w Polsce. Oprócz stosunkowo licznej grupy pracowników uniwersytetów instytutów PAN, badaniami w przemyśle zajmują się socjologowie zatrudnieni w instytutach resortowych, a także przedsiębiorstwach przemysłowych. Koncentrują się oni na badaniach związanych z praktycznymi celami.Zgodnie z ogólną definicją socjologii, s.p. zajmuje się: typami zbiorowości związanymi z pracą w przemyśle, więziami w pracy, procesami społecznymi zachodzącymi w przedsiębiorstwie, zachowaniami pracowników i ich społecznym regulowaniem, współzależnością między instytucjami przemysłowymi i innymi organizacjami.Zakład pracy stanowi system (organizację) społeczny, tzn. Jest układem stosunków i zachowań społecznych ludzi. Stosunki te regulowane są przepisami formalnymi oraz uwarunkowane procesami techniczno-produkcyjnymi. Występują również jako związki o charakterze nieformalnym. Dyktują określone wzory zachowań (czyli role) pracowników, tworząc w ten sposób pewne układy społeczne: l. układ techniczny (ważności lub podziału pracy), wskazujący na stosunki i zachowania zależne °d techniki produkcji, a więc wyrażające się w strukturze kwalifikacji zawodowych; . układ władzy, polegający na hierarchii decyzji i kontroli zachowań. W układzie tym obserwujemy procesy formalizacji biurokratyzacji kierowania; w systemie socjalistycznym formalny układ władzy Jest złożony, oprócz hierarchii służbowej, w układzie tym występuje sieć stosunków zależności wynikających z uprawnień formalnych i rzeczywistego funkcjonowania samorządu robotniczego; ponadto w układzie władzy wyróżnić możemy sieć powiązań informacyjnych; . układ prestiżu, z którym wiąże się system wynagrodzeń materialnych i niematerialnych przyjęty w przedsiębiorstwie; wynagrodzenie za pracę stanowi nie tylko odbicie pozycji pracownika w układzie technicznym i władzy, ale również odzwierciedlenie systemu wartości społecznych danego społeczeństwa; uznanie dla pracowników w zakładzie wynika z ich pozycji społeczno-zawodowej, a także miejsca, jakie zajmują w systemie bezpośrednich personalnych więzi w grupach roboczych. Miejsce w układzie prestiżu stanowi jeden z czynników motywujących (- motywacja) działalność w pracy, przynosi bowiem satysfakcję lub jej pozbawia.Zadowolenie z pracy zawiera różne elementy: zadowolenie z realizacji zadań roboczych, z miejsca zajmowanego w strukturze społecznej zakładu, z kontaktów społecznych, z wielkości i charakteru wynagrodzenia, z prestiżu płynącego z danej pracy. Elementy te uzupełniają się wzajemnie. Zadowolenie z pracy jest współzależne ze stosunkami w grupie roboczej, wpływa zatem na występowanie konfliktów. W ten sposób, pośrednio, może rzutować na osiąganie wyższego poziomu wydajności i jakości pracy. Pracownicy w systemie społecznym spełniają różne role ( rola społeczna). W przedsiębiorstwie występują przede wszystkim w roli produkcyjnej, a zaspokajając różnorodne potrzeby występują w roli konsumentów. W systemie socjalistycznym realizują również rolę „współgospodarza” jako obywatele, członkowie hegemonlcznej klasy robotniczej i pracownicy zakładu współzarządzanego przez organy samorządu robotniczego. Złożona sieć stosunków i ról społecznych nie jest i nie może być wolna od sprzeczności napięć rozwiązywanych dzięki stosowaniu określonych metod kierowania, a także za pomocą działalności lnstytucji samorządu robotniczego i związków zawodowych.Funkcjonowanie systemu zakładowego zależy w określonej mierze od sytuacji przedsiębiorstwa związanej z charakterem otoczenia społecznego oraz od cech społecznych członków załogi. Do czynników determinujących funkcjonowanie zakładu (sytuacyjnych) zaliczamy: sposób zarządzania przemysłem przez organy państwowe, poziom techniki, charakter i pozycję gałęzi przemysłu, okres eksploatacji zakładu, Jego wielkość itp. Wśród cech charakteryzujących załogę na szczególną uwagę zasługują: poziom kwalifikacji zawodowych i wykształcenia, struktura kwalifikacji, płeć i wiek oraz staż pracy pracowników wykonawczych i kierowniczych. Określony splot tych elementów wyznacza stosunek do pracy, a więc również Jej wydajność i Jakość, zdolność do wprowadzania zmian technicznych i przystosowania się do nowych sytuacji produkcyjnych i ekonomicznych (m. in. rynkowych), styl poznawania i rozwiązywania konfliktów ( konflikty pracownicze), inicjatywę i samorządność załogi. Do najważniejszych aktualnych problemów przemysłu w Polsce, w których rozwiązaniu socjologia powinna uczestniczyć, należy: l. unowocześnianie techniczne i organizacyjne; . przystosowanie młodych pracowników do pracy w przemyśle; . ustalenie i realizowanie zasad kultury pracy przemysłowej wśród pracowników i kierowników ( praca, kultura moralność pracy), tzn. ustalenie wzorów zachowań, systemu kar i nagród sprzyjających wysokiej wydajności, inicjatywie samorządności; . wdrażanie racjonalnej polityki personalnej (dobór i awansowanie pracowników) oraz socjalnej (opieka i działalność wychowawcza) w zakładach pracy; . rozwijanie działalności samorządu robotniczego w zakresie współzarządzania działalności związków zawodowych. Przedsiębiorstwo — Jak mówiliśmy — poddane Jest wpływowi swego otoczenia społecznego, ale i samo wpływa na otoczenie. Szczególnie wyraźnie obserwujemy to badając procesy uprzemysłowienia i tworzenia się społeczeństwa, w którym praca w przemyśle i organizacja społeczna charakteryzująca przemysł stają się dominujące i wyznaczają stosunki w rodzinie, społeczności lokalnej, strukturze klasowo-warstwowej i politycznej społeczeństwa.S.p. koncentruje zazwyczaj uwagę na zakładzie pracy, Jednak najnowsze tendencje badawcze zmierzają do zainteresowania się procesami i zjawiskami zachodzącymi w skali makrospołecznej, one bowiem wyznaczają charakter więzi w przedsiębiorstwie.SOCJOTECHNIKA ( inżynieria społeczna), jest nauką praktyczną, która na podstawie ocen społecznych, uwzględniając dorobek nauk społecznych w postaci prawidłowości rządzących ludzkim działaniem, proponuje właściwe środki do osiągnięcia zamierzonych celów społecznych. S. Jest obecnie nauką rozwijającą się. Mimo że za Jej prekursorów można uważać m. In. Arystotelesa Rozróżnia się szersze i węższe rozumienie pojęcia „s.”. Pierwsze z nich polega na traktowaniu różnych schematów skutecznego działania społecznego, utworzonych w historycznym rozwoju, jako nagromadzone przez doświadczenia różnych systemów społecznych możliwe do użycia środki (sposoby) społecznego oddziaływania. W myśl tak ujętego pojęcia „s.” można mówić np. o sposobach konstruowania Idealnego państwa Platona ( — p.n.e.), radach formułowanych przez N. Machlavellego, przeznaczonych dla władcy, swoistych metodach Napoleona ( — ), zmierzających do wzmocnienia cesarstwa, etyce B. Franklina ( — ), stanowiącej skuteczne narzędzie Indywidualnego sukcesu w warunkach ustrojuKapitalistycznego, leninowskiej strategii rewolucji Jako rozmaitych, stanowiących produkt zbiorowego doświadczenia, instrumentach dokonywania przemian społecznych. W drugim — węższym ujęciu — problematyka s. obejmuje logikę praktycznego działania społecznego. Na tę logikę składa się wiele elementów, które stanowią swoisty tok procedury celowego, wzajemnie się warunkującego działania. Za podstawowe elementy celowego toku postępowania przyjmuje się:sprecyzowanie problemu społecznego;diagnozę, która może się koncentrować na czystym opisie istniejącego stanu rzeczy, dokonanym w kategoriach podstawowych nauk społecznych, lub na opisie wzbogaconym o hipotetyczne wyjaśnienie przyczyn, powodujących takie ukształtowanie analizowanego stanu rzeczy; . ustalenie wartości przyjmowanych w związku z daną dziedziną rzeczywistości społecznej oraz ułożenie tych wartości we wzajemną niesprzeczną hierarchię, dającą podstawę do oceny proponowanych środków i możliwych skutków; . wybranie na podstawie dorobku nauk społecznych prawidłowości, mogących stanowić podstawę do działania; uporządkowanie ich wg stopnia uogólnienia; uwzględnienie modyfikacji tych prawidłowości z uwagi na dane uzyskane na podstawie diagnozy; przełożenie tych prawidłowości na Język praktycznych dyrektyw; . wyłonienie proponowanych środków do realizacji projektu zmiany rzeczywistości społecznej; . ocenę tych środków, ich użyteczności oraz społecznych kosztów, jak również ocenę potrzeby realizacji projektu lub reformy poprzednich działań; . ocenę przewidywanych skutków (zwłaszcza ubocznych lub negatywnych, oraz możliwości wywołania serii skutków nie przewidywanych); . wybór optymalnego projektu społecznej zmiany; . wsteczne kontrolne badanie skutków wywołanych przez realizację zaakceptowanego projektu; . ocenę skuteczności całego toku postępowania.Istniejący potencjał nauk społecznych dostarcza danych do przeprowadzania skutecznych oddziaływań socjotechnicznych (zazwyczaj przez naśladowanie, perswazję, manipulowanie) w dziedzinach: a) wychowania (rozumianego Jako wdrażanie ludzi do pełnienia ról, które są dla nich przewidziane ze względu na podstawowe zasady współżycia społecznego oraz istotne wymagania danego systemu społecznego); b) środków masowego oddziaływania [modyfikujących postawy i zachowania ludzi w różnych dziedzinach życia społecznego, zarówno przez wpływanie na treści poznawcze, stanowiące motywacyjną ( motywacja)-podstawę ich działania, Jak też przez kształtowanie treści ich życia emocjonalnego]; c) przepisów prawnych (oddziałujących motywacyjnie przez informowanie, Jakie sposoby zachowania są dozwolone, a jakie nie, wychowawczo przez eliminowanie zachowań społecznie negatywnych, a wzmacnianie zachowań społecznie cennych); d) władzy (która stosownie do swojego autorytetu może regulować zachowania ludzi lub z kolei może oddziaływać na takie środki, Jak: wychowanie, środki masowego oddziaływania, prawo).W skali światowej socjologia polska przoduje w kształtowaniu zagadnień socjotechnicznych. Organizacyjną stroną tej problematyki zajmuje się Sekcja So-cjotechniki Polskiego Towarzystwa Socjologicznego.SOLIDARYZM, kierunek społeczno-polityczny głoszący tezę o naturalnej wspólnocie interesów wszystkich ludzi niezależnie od Ich przynależności klasowej; stoi na stanowisku, że wspólnota ta wznosi się wysoko ponad wszelkie różnice majątkowe, społeczne itp.; głosi zasady pokoju klasowego w imię ogólnoludzkich haseł solidarności. S. uświęcał Istniejący porządek społeczny w systemie kapitalistycznym. W drugiej polowie XIX w. hasła s. wykorzystywane były do zwalczania Idei marksizmu, głoszących walkę proletariatu przeciwko bur-żuazji. Socjolog francuski — E. Durk-helm w swojej pracy De la division du Travail Sociale głosił tezy, że fakty życia społecznego mająswoje odrębne cechy, które wynikają z właściwej wszystkim ludziom „świadomości kolektywnej”. W miarę rozwoju wiedzy ścisłej, jedne idee s. próbują oprzeć swoje poglądy na przesłankach racjonalistycznych, drugie zaś nabierają wyraźnych cech idealistycznych, nawiązując do koncepcji religijnych (np. katolicka doktryna społeczno-polityczna). W XX w. s. stał się Jednym z nurtów burżuazyjnych nauk socjologicznych. W dziedzinie polityki idee s. były wykorzystywane przez najbardziej reakcyjne kierunki polityczne, w tym również przez faszyzm (s. narodowy). Koncepcje solidarystyczne zmierzają do zacierania istoty konfliktów społecznych politycznych w społeczeństwie kapitalistycznym.