SOCJALDEMOKRATYZM
kierunek polityczny w międzynarodowym ruchu robotniczym, powstały u schyłku XIX w., kiedy to w większości krajów zaczęły formować się partie socjaldemokratyczne. Partie te odegrały poważną rolę w procesie kształtowania się międzynarodowego ruchu robotniczego, propagując idee socjalizmu i walki z burżuazją. W partie socjaldemokratyczne utworzyły II Międzynarodówkę. Na przełomie XIX i XX w. zarysowały się w partiach socjaldemokratycznych wyraźnie dwa nurty: oportunlstyczny — propagującyreformizm i rewlzjonlzm oraz rewolucyjny — stojący konsekwentnie na gruncie marksizmu. Wybuch I wojny światowej uwidocznił głęboki kryzys wśród partii II Międzynarodówki. Przywódcy poszczególnych partii poparli w swoich narodowych parlamentach hasła wojny imperialistycznej, wzywając do głosowania za ustanowieniem kredytów wojennych. Krach II Międzynarodówki był rezultatem reformistycznej ideologii, która w przeddzień I wojny światowej zyskała dominujące znaczenie w szeregach II Międzynarodówki.Zwycięstwo Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej oraz wzmożone ruchy rewolucyjne na całym świecie po zakończeniu I wojny światowej pogłębiły Jeszcze bardziej istniejący rozłam w szeregach s. Prawicowi przywódcy partii socjaldemokratycznych nie tylko wyraźnie potępili rewolucję w Rosji i odcięli się od niej, lecz w obawie przed własną klasą robotniczą, szermując narodowymi sloganami uczynili wszystko, aby zahamować wrzenie rewolucyjne w swoich krajach, a walkę klasy robotniczej skierować na tory legalnego, bur-żuazyjnego parlamentaryzmu. W powstała III Międzynarodówka, w skład której weszły lewicowe ugrupowania i partie socjaldemokratyczne, które przekształciły się w partie komunistyczne. Obecnie s. oznacza kierunek reforml-styczny i prawicowy reprezentowany przez partie socjaldemokratyczne. S. stoi na stanowisku, że jedyną drogą do zbudowania socjalizmu są częściowe reformy w obrębie Istniejącego systemu kapitalistycznego; odrzuca zatem koncepcje dyktatury proletariatu i • rewolucji socjalistycznej.W okresie międzywojennym i po II wojnie światowej s. przeszedł swoistą ewolucję. Wiele partii socjaldemokratycznych jawnie zerwało z marksizmem. Praktyka wysługiwania się burżuazji przez kierownictwa partii socjaldemokratycznych doprowadziła do powstania w tych partiach opozycyjnej lewicy, współdziałającej z partiami komunistycznymi. W wielu krajach zachodniej Europy (Francja, W. Brytania, NRF, Szwecja i in.) partie socjaldemokratyczne stały się poważną siłą społeczną działającą w obrębie panującego systemu kapitalistycznego.W krajach demokracji ludowej zwyciężyły w partiach socjaldemokratycznych siły jednolitofrontowe, co pozwoliło na zjednoczenie partii robotniczych na gruncie marksizmu-leninizmu.SOCJALIZM UTOPIJNY, obejmuje różnorodne kierunki wczesnego okresu rozwoju myśli socjalistycznej, opierające się nie na naukowej analizie stosunków produkcji obiektywnych prawach rządzących społeczeństwem, ale na marzeniach o idealnym ustroju społecznym i krytyce rodzącego się kapitalizmu z punktu widzenia odwiecznych praw rozumu i ogólnoludzkich idei sprawiedliwości.S.u. powstał i rozwijał się wraz z rozwojem stosunków kapitalistycznych, korzystając z dorobku ideowego wcześniejszych myślicieli i twórców koncepcji doskonałego społeczeństwa. Najwybitniejszym socjalistą utopijnym epoki Odrodzenia był angielski filozof i humanista T. Morus w pracy swej Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczy pospolitej i o nowej wyspie Utopii poddał ostrej krytyce rodzące się stosunki kapitalistyczne w Anglii i dokonał pierwszej w dziejach myśli społecznej próby wszechstronnego przedstawienia koncepcji społeczeństwa socjalistycznego, opartego na wspólnej własności, społecznym wytwarzaniu i społecznej konsumpcji. Drugim wybitnym utopistą tego okresu był filozof i działacz społeczny T. Campanella W XVIII w. we Francji socjaliści utopijni G. B. Mably Morelly (pisał w latach i J. Meslier wskazują na własność prywatną jako główną przyczynę wyzysku mas ludowych, nierówności i deprawacji społeczeństwa. Szczytowym punktem rozwoju socjalistycznej myśli utopijnej był początek XIX w., okres uprzemysłowienia i rozkwitu kapitalizmu. We Francji C. H. Saint-Simon saint–simonizm] i Ch. Fourier fourieryzm], a w Anglii R. Owen owenizm] krytykując stosunki kapitalistyczne wykazali, że kapitalizm prowadzi nie tylko do wyzysku i ubożenia mas ludowych, ale także do chaosu gospodarczego, kosztownej walki konkurencyjnej i marnotrawstwa pracy ludzkiej. Ich krytyka stosunków kapitalistycznych była głębsza i gruntowniejsza niż wcześniejszych utopistów, nie dali oni Jednak naukowej analizy gospodarki kapitalistycznej i praw rozwoju społecznego. Dlatego nie mogli wskazać obiektywnych warunków upadku kapitalizmu i zbudowania socjalizmu. Socjaliści utopijni wychodząc z założenia, że rozwój społeczeństwa określają idee, kładli nacisk w swoich projektach zbudowania idealnego ustroju nie na walkę klas, ale na działanie dobra i rozumu, wyobrażając sobie, że wystarczy przekonać ludzi o doskonałości ich projektów, a będą one wprowadzone w życie. Apelując do rozumu sumienia, widzieli w oświacie i propagandzie drogę do stopniowej przebudowy społeczeństwa. Zakładanie wzorowych gmin socjalistycznych miało zapoczątkować budowę przyszłego ustroju. Socjaliści utopijni widzieli w proletariacie nie siłę społeczną, która zdolna jest stać się twórcą nowego ustroju społecznego, ale jedynie masy uciskane i wyzyskiwane, którym należy współczuć i pomagać. Szukali więc oparcia nie w masach ludowych, ale u możnych i wpływowych jednostek. Jedynie bardziej radykalne skrzydło socjalistów utopijnych, ściślej związanych z masami plebejski-mi, zdawało sobie sprawę z tego, że nowe stosunki społeczne nie mogą być zbudowane bez rewolucyjnego przewrotu, ale i ono nie potrafiło dostrzec dróg, metod i sił napędowych rewolucji socjalistycznej. SOCJOLOGIA, nauka o społeczeństwie. Rozważania i badania dotyczące procesów społecznych prowadzono znacznie wcześnie], zanim zaczęto posługiwać się terminem „s.” Po raz pierwszy użył go francuski myśliciel a. Comte określając nim naukę o naturalnych prawach struktury rozwoju społeczeństwa. Nazwa s. upowszechniła się dopiero w drugiej połowie XIX w.; dyscypliną akademicką stała się w początkach XX stulecia.Treść pojęcia ,,s.”, jej przedmiot, zadania poznawcze i praktyczne, a także stosunek do innych nauk społecznych zależały od pozycji klasowej i światopoglądu jej przedstawicieli oraz od ogólnego rozwoju wiedzy o faktach i zjawiskach społecznych. Miało to wpływ na pojawienie się rozmaitych kierunków, szkół, orientacji teoretycznych i metodologicznych w s. Należy wyróżnić dwa zasadnicze nurty w s.: s. marksistowską, której ogólnoteoretyczną i metodologiczną podstawę stanowi materializm historyczny, występującą w różnych odmianach s. niemarksistowską (burżuazyjną lub mieszczańską).Przedmiotem badań s. marksistowskiej są ogólne historyczne prawa rozwoju społeczeństwa ludzkiego i Jego struktury rozumianej Jako system wzajemnych stosunków, powiązań i zależności między Jednostkami, zbiorowościa-mi i grupami społecznymi. Przyjęcie sformułowanego przez Marksa i Engelsa założenia, iż stosunki społeczno-ekono-miczne, które zależą od rozwoju sił wytwórczych, określają ostatecznie przebieg ogółu materialnych i duchowych zmian w rzeczywistości społecznej, umożliwiło podjęcie analizy zjawisk i procesów społecznych na podstawie obiektywnych kryteriów. S. marksistowska wypracowała system pojęć, pozwalający Jej analizować zarówno zmiany zachodzące w społeczeństwie ludzkim Jako całości (społeczeństwo globalne), Jak i przeobrażenia dokonujące się w poszczególnych Jego częściach. W s. marksistowskiej obowiązuje zasada wzajemnego uwarunkowania i ścisłej więzi między teoretyczną refleksją nad ogólnymi prawidłowościami rozwoju społecznego a emlprycznymi konkretnymi badaniami zjawisk i procesów społecznych, dzięki czemu poznanie rzeczywistości społecznej ma charakter kompleksowy. Jest to charakterystyczna cecha różniąca s. marksistowską od innych nauk społecznych, które zazwyczaj koncentrują uwagę na wybranych tylko aspektach rzeczywistości. Z pozostałymi dyscyplinami społecznymi, takimi Jak ekonomia, prawo, historia, demografia, psychologia, nauki o kulturze itp. s. jest ściśle powiązana. Polega to na tym, że s. korzysta z osiągnięć tych dyscyplin wiedzy, weryfikuje ich wartość poznawczą przyjmując za kryterium ogólne prawidłowości rozwoju społecznego, oraz ocenia rezultaty badań innych nauk, zajmujących się rzeczywistością społeczną, z punktu widzenia ich społecznego znaczenia i funkcji. Związek s. z pozostałymi naukami humanistycznymi przejawia się ponadto w podejmrwaniu wspólnych, tzw. interdyscyplinarnych problemów badawczych, których rozwiązanie wymaga stosowania kompleksowych metod analizy naukowej. Ostatnio coraz ściślejsze stają się więzi s. z naukami technicznymi przyrodniczymi, zwłaszcza z medycyną, matematyką i cybernetyką. Wielką wagę przywiązuje s. marksistowska do stałego udoskonalania warsztatu badawczego. Przy doborze instrumentów techniczno-metodycznych korzystano również z osiągnięć niektórych niemarksistowskich szkół kierunków socjologicznych. Do najczęściej stosowanych w s. metod technik gromadzenia i opracowywania materiałów empirycznych należą: obserwacja, wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, metoda matematyczno-statystyczna i korelacyjna, analiza czynnikowa, socjometria itp. Swoistość s. marksistowskiej i Jej zasadnicza odmienność od rozmaitych niemarksistowskich koncepcji socjologicznych wynika z charakterystycznego dla niej ujmowania zadań praktycznych, a zwłaszcza ideologicznych funkcji. S. przez stałe pomnażanie wiedzy o prawidłowościach rządzących współczesnym życiem społecznym stwarza teoretyczną podstawę do podejmowania decyzji dotyczących korygowania i przyspieszania rozwoju społeczeństwa socjalistycznego, dostarcza społeczeństwu naukowo opracowanego systemu wskazań, pozwalającego Jednostkom grupom poznać dynamicznie zmieniające się środowisko, w sposób świadomy określać sens i kształt Ich życia i przestrzegać socjalistycznych zasad współżycia zbiorowego. Szczególną rolę spełnia s. przy opracowywaniu ekspertyz i prognoz służących praktycznej działalności politycznej, socjalnej i kulturalnej państwa socjalistycznego. S. marksistowska w istotny sposób różni się od socjologii burżuazyjnej zarówno pod względem pojmowania powinności praktycznych. Jak też założeń teoretycznych i metodologicznych. We współczesnej s. niemarksi-stowsklej wyróżnić można wiele rozmaitych, nieraz konkurujących ze sobą kierunków, orientacji i systemów charakteryzujących się różną wartością naukową i siłą praktycznego oddziaływania na życie społeczne i politykę klas rządzących. W większości są one mniej lub bardziej prostą bądź zmodyfikowaną kontynuacją wcześniejszych szkół s. mieszczańskiej albo ich eklektyczną kombinacją. Współczesna s. podobnie Jak inne dyscypliny naukowe podlega stałemu procesowi wewnętrznego różnicowania się. Powstają coraz to nowe subdyscypliny socjologiczne, zwane też s. szczegółowymi. Do najważniejszych z nich należą: s. struktur społecznych, stosunków politycznych, pracy i przemysłu, kultury, wsi i miasta, wychowania, wiedzy, medycyny, religii, rodziny itd. W s. niemarksi-stowskiej wymienione gałęzie s. szczegółowych uprawniane są często w odizolowaniu od siebie, co prowadzi do wąskiego empiryzmu i zacieśnienia perspektyw poznawczych s.. W okresie okupacji organizacyjne formy działalności socjologicznej zostały brutalnie przerwane. Wielu uczonych hitlerowcy zamordowali lub osadzili w obozach koncentracyjnych, wielu opuściło kraj i Już po wojnie do niego nie wróciło. Reaktywowanie s. po wojnie odbywało się w niezwykle trudnych warunkach. Pierwszy w wyzwolonym kraju ośrodek socjologiczny stworzył w Łodzi J. Chałasiński przy tamtejszym nowo powstałym uniwersytecie. Katedry s. powstały ponadto w uniwersytetach w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Wrocławiu i Toruniu. W w okresie tzw. kultu jednostki uznano s., utożsamianą na gruncie polskim z idealistyczną koncepcją Znanieckiego, za naukę burżua-zyjną i zlikwidowano Ją jako dyscyplinę akademicką.Ponowne reaktywowanie s. nastąpiło w . Odtąd dyscyplina ta rozwija się w Polsce systematycznie i z niesłabnącym rozmachem. We współczesnej polskiej s. reprezentowane są wszystkie najważniejsze szczegółowe gałęzie s. ogólnoteore-tycznej, metodologii badań społecznych oraz historii myśli społecznej. Głównym ośrodkiem badań socjologicznych w Polsce Jest Warszawa, gdzie mieszczą się największe placówki, Jak Instytut Filozofii i Socjologii PAN i Instytut Socjologii przy Uniwersytecie Warszawskim oraz katedry lub zakłady socjologiczne w pozostałych wyższych uczelniach. W Warszawie działa największa liczba profesorów s. Silne centra naukowo-badawcze s. Istnieją także w Łodzi, Krakowie, Poznaniu i w Katowicach. Ponadto ok. placówek socjologicznych rozsianych jest niemal po wszystkich województwach w Polsce. O żywotności polskiej s. świadczy duża liczba ukazujących się publikacji oraz czasopism, spośród których wymienić należy „Studia Socjologiczne” (kwartalnik), „Przegląd Socjologiczny” (rocznik) i „The Polish Sociological Bulletin” (półrocznik). Instytucją koordynującą badania socjologiczne w kraju jest Komitet Nauk Socjologicznych PAN, a organizacją reprezentującą zawodowe interesy socjologów — Polskie Towarzystwo Socjologiczne, liczące ok. członków.Polska s. cieszy się międzynarodowym prestiżem, o czym świadczy m. In. fakt utrzymywania przez nią rozległych kontaktów z zagranicznymi ośrodkami badań socjologicznych.