SIŁA NABYWCZA PIENIĄDZA
ilość towarów otrzymywanych w zamian za jednostkę pieniądza. Absolutne rozmiary tej wielkości można by wyrazić tylko podając kolejno ilości wszystkich towarów, które kupuje się za jednostkę pieniądza.W praktyce poprzestaje się na ujmowaniu zmian s.n.p. za pośrednictwem ogólnego poziomu cen, wyrażanych przez ruch ogólnego wskaźnika cen. Ogólny poziom cen odzwierciedla odwrotność poziomu s.n.p. Wzrost ogólnego wskaźnika cen oznacza odpowiedni spadek s.n.p., spadek zaś ogólnego wskaźnika cen — odpowiedni wzrost s.n.p. Sji.p. odzwierciedla Jedynie o g -n y wskaźnik cen; wskaźniki cząstkowe, Jak wskaźnik kosztów utrzymania, cen detalicznych, cen hurtowych, wykazują zmiany ł.siły nabywczej dochodów i kapitałów poszczególnych warstw i klas społeczeństwa. Ze stosunku s.n.p. do poziomu cen wynika, że czynniki określające wysokość cen i ich zmiany wyznaczają jednocześnie s.n.p. i Jej zmiany. Czynniki te występują zarówno po stronie towarów (wartość towarów, ich podaż, wolnokonkurencyjna czy monopolistyczna struktura rynku itd.), jak i po stronie pieniądza (wartość pieniądza, pieniężny, czyli efektywny popyt itd.). W marksistowskie] ekonomii polityczne] zagadnienia czynników określających wielkość s.n.p. wyczerpuje teoretycznie problematyka wartości i cen. Ekonomia wulgarna nie rozróżnia s.n.p. i jego wartości, używając tych pojęć zamiennie, tak jak nie rozróżnia cen i wartości towarów.SIŁA ROBOCZA, suma uzdolnień fizycznych i duchowych człowieka, jakimi rozporządza on przy pracy zarównocharakterze produkcyjnym ]ak nieprodukcyjnym. Z punktu widzenia produkcji s.r. stanowi podstawowy czynnik wytwarzania, główną siłę wytwórczą społeczeństwa. S.r. jako zdolność do pracy, jako praca potencjalna, określa możliwości wytwórcze subiektywnego czynnika produkcji, podobnie jak zdolności produkcyjne urządzeń określają możliwości te w stosunku do obiektywnych czynników wytwórczych. Nieodłączność s.r. od żywego organizmu ludzkiego powoduje uzależnienie jej reprodukcji od zapewnienia pracującym warunków niezbędnych do życia. Fizjologiczne minimum, czyli suma nakładów niezbędnych do utrzymywania człowieka przy życiu w stanie zdrowia umożliwiającym pracę, stanowi minimalną granicę nakładów na reprodukcję s.r. Jednocześnie naturalne właściwości organizmu ludzkiego określają maksymalną granicę wykorzystania s.r., a więc maksymalny czas pracymaksymalną jej Intensywność. Ponieważ prace wykonywane w społeczeństwie różnią się znacznie między sobą pod względem złożoności, uciążliwości, intensywności itp. do ich wykonywania niezbędna jest .różnorodna s.r., wymagająca niejednakowego stopnia przygotowania oraz zużywająca się w różnym tempie; fakt ten stanowi podstawę zróżnicowania nakładów niezbędnych do reprodukcji różnorodnej s.r.Sposób włączania s.r. do procesów produkcyjnych oraz metoda pokrywania nakładów niezbędnych do jej reprodukcji zmieniają się w istotny sposób zależnie od charakteru własności środków wytwarzania. Własność środków produkcji skupiona w rękach poszczególnych, bezpośrednich wytwórców stanowi podstawę indywidualnej wytwórczości, w której każdorazowe połączenie s.r. ze środkami wytwarzania nosi charakter techniczny. Reprodukcję s.r. zapewnia odpowiedni podział produktu dokonywany przez wytwórcę-właśclciela. Oddzielenie środków produkcji od s.r. powoduje występowanie różnych Je] typów. Dla niewolnictwa typowe Jest włączanie s.r. do produkcji dzięki przywłaszczeniu jej nosiciela przez posiadacza środków produkcji za pomocą kupna lub przemocy; troska o zapewnienie reprodukcji s.r. należy wtedy do właściciela niewolników.Pańszczyznę okresu feudallzmu charakteryzuje wykorzystywanie s.r. przez feudała w formie tzw. powinności opierających się na przymusie pozaekonomicznym; reprodukcja s.r. należy do chłopa pańszczyźnianego, przy czym źródło pokrywania niezbędnych do tego nakładów stanowi praca w wydzielonym dla chłopa gospodarstwie, praca odrębna od wykonywanej na rzecz feudała. Podstawę ustroju kapitalistycznego stanowi wolna s.r., całkowicie oddzielona od środków wytwarzania; włączanie Jej do produkcji ma charakter ekonomiczny, odbywa się w formie kupna-sprzedaży s.r. Podobnie jak każdy towar s.r. posiada w kapitalizmie oprócz wartości użytkowej, którą jest zdolność do wytwarzania dóbr użytkowych i tworzenia wartości, także wartość określoną przez czas społecznie niezbędny do jej reprodukcji, a więc czas potrzebny do wytworzenia dóbr i usług niezbędnych do reprodukcji s.r. W odróżnieniu od wszystkich towarów o wartości s.r. decyduje, oprócz elementów produkcyjnych, fizjologicznych, tzw. element historyczny lub socjalny. Realizowana przez pracownika najemnego w formie płacy wartość s.r. stanowi główne źródło Jego utrzymania, warunek reprodukcji s.r. Przeszkody w sprzedaży s.r. w warunkach kapitalizmu prowadzą nie tylko do marnotrawstwa tego podstawowego czynnika produkcji, ale podważają możliwości do życia robotników najemnych. Społeczna własność środków wytwarzania w gospodarce socjalistycznej stanowi podstawę likwidacji towarowego charakteru s.r. W dalszym ciągu Jednak występuje oddzielenie s.r. od własności środków wytwarzania, wyrażające się m. in. w konieczności jej reprodukcji głównie na rachunek pracownika, jakkolwiek bardzo istotną rolę w kształtowaniu kwalifikacji, ochronie zdrowia i rozwoju ogólnego poziomu kultury pracownika odgrywają świadczenia ze społecznych funduszów spożycia. Ponieważ wysokość płacy w warunkach socjalizmu zależy w znacznym stopniu od ilości i jakości pracy wykonywanej przez poszczególnych pracowników, możliwości prostej i rozszerzone] reprodukcji ich s.r. wiążą się ze stopniem jej wykorzystania, ze stopniem przekształcenia pracy potencjalnej w rzeczywistą.Zastosowanie s.r. w procesie produkcyjnym przynosi od zarania dziejów rezultaty wyższe od nakładów niezbędnych do jej reprodukcji; różnica ta — produkt dodatkowy — stanowi źródło pokrywania kosztów reprodukcji s.r. finansowanych z funduszy społecznych oraz źródło akumulacji. W społeczeństwach antagonistycznych produkt dodatkowy przywłaszczany w różnych formach przez klasy wyzyskujące stanowi podstawę ich bytowania. Podział na produkt niezbędny i dodatkowy Jest najbardziej zobiektywizowany przy towarowym charakterze s.r. w warunkach kapitalizmu, kiedy różnica między wartością s.r. a wartością nowo wytworzoną dzięki Je] zastosowaniu przyjmuje postać wartości dodatkowe].W planowaniu gospodarczym s.r. zalicza-na jest do podstawowych elementówPlanu; poświęca się Jej Jedną z czterechgłównych części bilansu gospodarki na-rodowej, mianowicie bilans siły roboczej.SKALA PRODUKCJI: . ilość lub wartość wytworzonych produktów, . skala procesu produkcyjnego wytwarzanych wyrobów lub ich części składowych. W pierwszym znaczeniu pojęcie „s.p.” stosujemy do określenia wielkości produkcji wytwarzanej w różnych okresach przez różne Jednostki gospodarujące, gałęzie przemysłu lub całą gospodarkę narodową, w drugim zaś do określenia wielkości procesów produkcyjnych. Zwiększenie s.p. przedsiębiorstwa i gałęzi wywiera istotny wpływ na ekonomiczne wyniki działalności przez możliwość uzyskania korzyści z masowych operacji, wzrost stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych, wzrost masy akumulacji, zysku i ogólną maksymalizację efektów działalności produkcyjnej osiągniętych przez gospodarkę narodową. Skala procesu produkcyjnego ma podstawowe znaczenie w kształtowaniu się kosztów produkcji, występuje bowiem zależność między skalą procesu a Jego organizacją, stosowanym wyposażeniem technicznym oraz technologią produkcji. Wysoko wydajne, wyspecjalizowane maszyny urządzenia oraz nowoczesne technologie stają się opłacalne pod warunkiem prowadzenia procesu produkcyjnego o odpowiedniej skali. Ponieważ w przypadku produkcji wyrobów o złożonej konstrukcji (np. wyroby przemysłu maszynowego) pracochłonność wykonania poszczególnych części i elementów wyrobów jest różna, stąd też różne będą optymalne skale ich procesów produkcyjnych. Podobnie rzecz się ma ze stosowaniem określonych technologii, które zależą od skali procesu produkcyjnego. Będą to więc wielkości różne dla odmiennych technologii, inne np. dla odlewnictwa, obróbki plastycznej, obróbki skrawaniem i montażu stosowanego w przemyśle maszynowym przy wytwarzaniu większości Jego wyrobów. Dlatego też optymalizacja skali procesu produkcyjnego wymaga rozwiązania skomplikowanych problemów związanych z poszukiwaniem optymalnej skali wytwarzania poszczególnych elementów wyrobów oraz różnych faz technologicznych. W wyniku tego można ustalić optymalną strukturę procesów produkcyjnych (co wiąże się ściśle ze specjalizacją produkcji i kooperacją) oraz uzyskać optymalną s.p. poszczególnych przedsiębiorstw i gałęzi.SIŁY WYTWÓRCZE, techniczna strona produkcji dóbr materialnych, wyrażająca stosunek człowieka do przyrody, której przedmioty przekształca on w procesie produkcji; obejmują środki produkcji (często wymienia się tylko narzędzia pra-. cy) oraz ludzi posługujących się nimi, dzięki posiadanemu doświadczeniu i nawykom produkcyjnym, w procesie produkcji dóbr materialnych. Najbardziej zmiennym czynnikiem s.w. są — środki pracy (narzędzia pracy); rozwój s.w. rozpoczyna się zawsze od ich udoskonalenia; charakteryzują one zarówno poziom, jak i charakter s.w. społeczeństwa. Na podstawie znajomości środków pracy, jakimi posługuje się dane społeczeństwo, można określić jego ogólny rozwój. Ważne, przełomowe udoskonalenia techniczne są czynnikiem rozwoju społeczeństwa. O poziomie rozwoju danego społeczeństwa świadczy nie tylko to, co ono produkuje, ale przede wszystkim w jaki sposób produkuje, Jakimi narzędziami posługuje się w procesie wytwarzania dóbr materialnych. Dlatego prehistoria społeczeństwa ludzkiego dzieli się na epoki w zależności od rodzaju stosowanych narzędzi, np. epoka kamienia łupanego, gładzonego, brązu. Rodzaj narzędzi wpływa nie tylko na poziom s.w. społeczeństwa, ale także na ich charakter, a przez to również na rodzaj stosunków produkcji stanowiących społeczne podłoże produkcji dóbr materialnych. Np. kij grzebalny i motyka w rolnictwie świadczą o wspólnej gospodarce ludzi na roli, i o warunkach, które wykluczały Istnienie własności prywatnej. Konny pług żelazny sprawił, że możliwa była indywidualna gospodarka chłopska, z kolei zaś dla wielkiej gospodarki rolnej w czasach współczesnych materialną przesłankę stanowi np. ciągnik i kombajn. Mimo że narzędzia pracy stanowią najbardziej zmienny i rewolucyjny czynnik s.w., Jednak podstawową s.w. zawsze był i pozostanie człowiek i Jego umiejętności produkcyjne. Gromadzi on stale doświadczenia produkcyjne i doskonali narzędzia wytwórcze oraz metody i organizację produkcji. adna najdoskonalsza nawet maszyna, która zresztą również Jest dziełem rąk i myśli człowieka, nie potrafi całkowicie wyeliminować ani zastąpić człowieka myślącego.S.w. stanowią Jedność środków produkcji ludzi. Ludzie zmieniając i doskonaląc swoje narzędzia i metody pracy oraz przekształcając za ich pomocą przyrodę, zmieniają się przy tym sami, doskonalą swoje zdolności produkcyjne, a tym samym zmieniają swoje społeczeństwo. Materialną podstawą historii społeczeństwa ludzkiego Jest rozwój Jego s.w.SIŁA NABYWCZA LUDNOŚCI, możność nabycia przez ludność określonej ilości dóbr i usług, wyrażona sumą pieniędzy i otwartych kredytów, znajdujących się w danym momencie w dyspozycji ludności; przy porównywaniach w czasie należy przyjmować nie zmiany nominalne tej sumy, lecz zmiany Jej wartości realnej, tzn. z uwzględnieniem wahań cen artykułów i usług nabywanych przez ludność. Jest to tym ważniejsze, że zazwyczaj przedmiotem zainteresowania Jest nie stan s.n.l. w jakimś momencie, lecz Jej przepływ w pewnym okresie, ponieważ zestawia się Ją z dopływem na rynek dóbr i usług, którymi musi być równoważona. Ostatecznym źródłem s.n.l. Jest przeznaczona do spożycia indywidualnego część dochodu narodowego. S.n.l. w danym okresie składa się z: . s.n.l. wytworzonej w tym okresie, będącej udziałem w dochodzie narodowym, głównie w formie płac i Innych dochodów z tytułu pracy oraz dochodów z własnego gospodarstwa produkcyjnego (gospodarka drobnotowarowa); . zakumulowanej s.n.l. z okresów poprzednich, np. podjęte oszczędności; . uruchomionej zaliczkowo s.n.l. z okresów przyszłych (akumulacja ujemna w postaci zaciągniętej pożyczki). Tak powstała suma sji. . dzieli się na: . s.n.l. zrealizowaną, tj. zużytą na zakup dóbr i usług; . s.n.l. pokrywającą zaliczkowe uruchomienie s.n.l. w ubiegłych okresach (akumulacja wsteczna w postaci spłaty długów kredytów); . s.n.l. zakumulowaną na okresy następne (złożone oszczędności itp.). Pozycje ( ) i ( ) w jednym i drugim przypadku można podawać brutto lub netto. Z wymienionych pozycji można planować z dokładnością, odpowiadającą innym wielkościom planu, tylko pozycję ( ); Inne pozycje raczej się przewiduje, z możliwością znacznie większych odchyleń, zależnych od postępowania ludności; jest to źródło niepewności w sytuacji rynkowej. SOWCHOZ państwowe przedsiębiorstwo (gospodarstwo) rolne w Związku Radzieckim. Zarówno ziemia, wszystkie środki produkcji, Jak i wytworzone w s. produkty stanowią własność państwa; robotnicy wynagradzani są w formie płacy roboczej. S. jest wielkim, wysoce zmechanizowanym i najczęściej wyspecjalizowanym gospodarstwem rolnym. W zależności od warunków glebowo-klimatycznych poszczególne s. specjalizują się w produkcji zbóż, bawełny, buraków cukrowych, w chowie bydła, trzody chlewnej, koni, owiec, w drobiarstwie itp. Ostatnio wiele s. powstało na ziemiach nowo zagospodarowanych. W istniały w ZSRR s., zatrudniające ok. tys. osób; zajmowały one , % ogólnej powierzchni użytków rolnych. S. są sterowane i zarządzane centralnie, na podstawie planu produkcyjno-flnansowego. Ostatnio dokonane zmiany zmierzają do większego usamodzielnienia przedsiębiorstw i zwiększenia roli bodźców i ekonomicznych instrumentów zarządzania.