SAMORZĄD ROBOTNICZY
SAMORZĄD ROBOTNICZY, forma przedstawicielstwa pracowników powołana do reprezentowania ich Interesów i współzarządzania przedsiębiorstwem. S.r. w obecnej postaci ukształtował się w Polsce w 1956—58. Dążenie do zwiększenia udziału mas w procesach rządzenia jest jedną z zasad socjalizmu. W Polsce zwiększanie się udziału robotników w zarządzaniu gospodarką narodową następuje już w pierwszych latach po wojnie. Wyrażało się ono początkowo w żywiołowym uczestnictwie robotników w przeprowadzaniu podstawowych reform społecznych, tworzeniu aparatu partyjnego państwowego, a także w udziale w zarządzaniu przedsiębiorstwami przez tworzenie rad zakładowych, komitetów fabrycznych, a od 1946 organizowania ogólnozakładowych wydziałowych narad wytwórczo-technicznych. Na początku lat 50-tych nastąpiło pewne ograniczenie bezpośrednich form udziału robotników w zarządzaniu; eksponowano natomiast bardziej funkcje mobilizacyjne organizacji społecznych. Od 1954 rola czynnika społecznego ponownie wzrasta, co wyraża się przyznaniem organizacjom partyjnym w przedsiębiorstwach prawa kontrolowania administracji oraz zwiększeniem roli narad produkcyjnych przez nadanie im charakteru produkcyjno-ekonomlcznego. Pierwszą instytucją s.r. były rady robotnicze, powoływane początkowo samorzutnie przez załogi robotnicze w 195C, które po wejściu w życie ustawy sejmowej z 19 XI 1956 stały się zalecaną formą udziału załogi w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Rady robotnicze otrzymały wówczas uprawnienia do podejmowania decyzji, sprawowania funkcji kontrolnych i opiniodawczych. Zbiegło się to z posunięciami decentralizacji w systemie planowania zarządzania gospodarką i przyczyniło się do zwiększenia efektywności ekonomicznej oraz pogłębienia demokratyzacji stosunków społecznych w przedsiębiorstwie, co m. in. wyrażało się ustawowo przewidzianym udziałem robotników w składzie rady robotniczej.Pierwsze 2 lata funkcjonowania rad robotniczych dowiodły potrzeby regulacji wielu problemów, m. in. wzajemnych stosunków między organizacjami społecznymi i między radą robotniczą a administracją gospodarczą. Ustawa sejmowa z 20 XII 1958 powołała Konferencję Samorządu Robotniczego jako naczelny organ s.r., koordynujący działalność wszystkich podstawowych komórek przedstawicielskich załogi. Organami s.r. od 1958 są: KSR, rada robotnicza, prezydium rady robotniczej 1 oddziałowe rady robotnicze. W skład KSR wchodzą obecnie członkowie rady robotniczej, rady zakładowej związków zawodowych, komitetu zakładowego (egzekutywy) PZPR, przedstawiciele zakładowych kół ZMS i NOT. Wg ustawy instancje związków zawodowych sprawują stały nadzór nad s.r. i mają troszczyć się o dalszy Jego rozwój. Związkom zawodowym przekazano także reprezentowanie s.r. w sporach z administracją gospodarczą w komisjach rozjemczych.poszczególne organy s.r. działają w zakresie określonym przez ustawę lub inne przepisy prawne. Do kompetencji KSR należy: uchwalanie zakładowych regulaminów pracy, podejmowanie uchwał w sprawie podziału funduszu zakładowego lub przekazanie tej sprawy do decyzji załogi, ustalanie regulaminu w sprawie przyznawania premii ze środków funduszu zakładowego, decydowanie w sprawach zakładowego budownictwa mieszkaniowego oraz urządzeń socjalnych i kulturalnych, zatwierdzanie wyboru przewodniczącego i sekretarza rady robotniczej, a w przypadku powołania prezydium rady robotniczej — zatwierdzenie prezydium. Do KSR należy także sprawowanie nadzoru i kontroli nad działalnością gospodarczą przedsiębiorstwa, ustalanie zasadniczych kierunków Jego rozwoju (m. in. opiniowanie projektów wskaźników rocznych planów i projektów planów wieloletnich) oraz usprawnianie Jego działalności gospodarcze].Do zakresu działania rady robotniczej — wybieranej przez całą załogę — należy m. in. organizowanie wykonania uchwał KSR, sprawowanie bieżącej kontroli nad działalnością gospodarczą i finansową przedsiębiorstwa i Jego administracji. Ponadto wiele bardziej szczegółowych uprawnień mają prezydia rad robotniczych, oddziałowe rady robotnicze, a także komisje problemowe rady. Akty normatywne regulują także sprawę zasad powoływania i funkcjonowania poszczególnych organów s.r. (m. in. częstotliwości posiedzeń, składania sprawozdań załodze), wzajemnych stosunków między nimi oraz stosunków między organami sj. a administracją gospodarczą. Uprawnienia s.r. nie naruszają zasady jednoosobowego kierownictwa w przedsiębiorstwie. Dyrektor Jest obowiązany do wykonywania uchwał organów s.r., Jeśli nie są one sprzeczne z obowiązującymi go przepisami prawnymi. Działalność s.r. Jest w warunkach państwa socjalistycznego przejawem zmierzającym do racjonalizacji procesów gospodarczych oraz pogłębienia procesów demokratyzacji. Te dwie zasadnicze funkcje s.r. określa się często Jako or-ganlzacyjno-gospodarczą i społeczno-wy-chowawczą. Pełnienie funkcji organiza-cyjno-gospodarczej odbywa się w trzech płaszczyznach: 1. w procesach podejmowania decyzji dotyczących zadań planowych; 2. w bieżącym współzarządzaniu przedsiębiorstwem wraz z administracją zakładową; 3. w mobilizacji załogi do wykonywania zadań produkcyjno-ekono-mlcznych. Realizacja tych funkcji uzależniona jest — w świetle badań socjologicznych — od następujących czynników: a) całego systemu zarządzania gospodarką, zwłaszcza zakresu autonomii przedsiębiorstwa, a tym samym zakresu swobody decyzji organów s.r.; b) stosunku administracji zakładowej do s.r.; c) wielkości uprawnień formalnych, kierunków i form pracy oraz składu członkowskiego organów s.r.; d) społecznego wyrobienia i aktywności pracowników przedsiębiorstwa.Powszechnie stwierdzana potrzeba s.r. wynika — zdaniem Jego członków i załóg — z konieczności instytucjonalnego zabezpieczenia Ich interesów i zajmowania się problemami produkcyjnymi i ekonomicznymi bezpośrednio interesującymi załogi. Dotychczasowa działalność s.r. determinowana jest jednak raczej potrzebami ekonomiczno-produkcyjnymi, rozumianymi często Jako problemy natury formalno-administracyjnej, a w mniejszym zaś stopniu problemami socjalno-bytowymi i rzeczowymi aspektami procesu pracy, w którym robotnicy bezpośrednio uczestniczą; tym samym wpływa to na niewystarczające jeszcze spełnianie funkcji społeczno-wychowawczej i niedostateczne wciąganie jak największej liczby robotników do procesów zarządzania. Istotą funkcji społeczno–wychowawczej s.r. jest poszerzanie kręgów aktywu zakładowego, kształtowania twórczej inicjatywy pracowników, łączenie interesu osobistego czy grupowego z interesem przedsiębiorstwa, branży, całego państwa.Realizacja hasła demokracji robotniczej w formie s.r. związana Jest z postulatami ideologicznymi marksizmu-leninizmu i doświadczeniami nagromadzonymi w praktyce ruchu robotniczego. Są to tradycje odbiegające od teorii i praktyki tzw. społecznej partycypacji pracowników, uznawanej w krajach kapitalistycznych, której istotą jest dążenie do zapewnienia jedynie emocjonalnego przejęcia się celami przedsiębiorstwa, nie zaś zapewnienie rzeczywistego udziału wważnych decyzjach ekonomicznych i socjalnych. W państwach socjalistycznych powoływanie różnych form udziału załóg w zarządzaniu jest praktycznym przejawem realizacji zasady ludowładztwa w sferze produkcji.Wcielanie w życie postulatu udziału mas w rządzeniu w konkretnych warunkach historycznych może ulegać wypaczeniu skłaniając się do: 1. anarchosyndykaliz-mu, przejawiającego się w drugiej połowie XX w. w państwach socjalistycznych w tendencji do ograniczenia uprawnień władzy centralnej, państwowej (zwolennicy tej koncepcji postulują oddanie radzie robotniczej całej władzy w przedsiębiorstwie, traktowanym Jako własność grupy robotników w nim zatrudnionych); 2. technokratyzmu, modnego zwłaszcza na zachodzie i skierowanego przeciwko klasie robotniczej, walczącej o większe swobody demokratyczne (zwolennicy tej koncepcji postulują uczynienie z samorządu organu fachowej ekspertyzy, której zadaniem byłaby Jedynie pomoc administracji w rozwiązywaniu ważnych dla niej problemów); 3. dogmatyzmu, nie doceniającego potrzeby zwiększenia udziału robotników w zarządzaniu przedsiębiorstwem i uznającego system zarządzania gospodarką za nie podlegający zmianom.Wraz z rozwojem gospodarki socjalistycznej znaczenie s.r. wzrasta. W uchwale VI Zjazdu PZPR stwierdzono, że „Samorząd robotniczy staje się szczególnie ważnym czynnikiem umacniania roli klasy robotniczej w systemie kierowania gospodarką narodową, w wyzwalaniu rezerw, w szybszym i skuteczniejszym rozwoju inicjatyw społecznych. Reforma systemu planowania i zarządzania otwiera przed samorządem robotniczym nowe możliwości i zadania. Zmniejszenie zakresu dyrektywności planowania przy równoczesnym wzmocnieniu znaczenia rozrachunku gospodarczego przedsiębiorstw wymaga podniesienia roli samorządu robotniczego. Wzrastać musi funkcja społeczno-wychowawcza samorządu robotniczego w umacnianiu demokracji robotniczej w przedsiębiorstwach”.SAMORZĄD SPÓŁDZIELCZY, Oprócz samorządu lokalnego rad narodowych, tzw. samorządu specjalnego (zawodowego i gospodarczego), samorządu robotniczego samorządu chłopskiego, reprezentowanego głównie przez kółka rolnicze, stanowi jedną z form socjalistycznego samorządu ludzi pracy w Polsce. Podstawę prawną spółdzielczości, a co za tym idzie s.s. zawiera art. 11 Konstytucji gwarantując ruchowi spółdzielczemu poparcie i wszechstronną pomoc. Przepisy prawne określają spółdzielnię jako „dobrowolne samorządne zrzeszenie prowadzące działalność gospodarczą w ramach narodowego planu gospodarczego, a także działalność społeczno-wychowawcza dla dobra swoich członków i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. Wynika stąd. że s.s. — jak każda forma samorządu — cechuje się pewną samodzielnością i niezależnością, ale w granicach określonych obowiązującym porządkiem prawnym, a przede wszystkim narodowym planem gospodarczym i dobrem państwa.S.s. działa w myśl starego, ale nadal aktualnego hasła spółdzielców: „swoje sprawy bierzemy w swoje ręce”. Hasło to, stanowiące istotę zasady s.s., występuje obecnie w dwojakiej postaci, a mianowicie: w formie samorządu poszczególnych spółdzielni, które wg tej zasady powinny mieć wystarczające uprawnienia do decydowania o swoich sprawach bez ingerencji czynników zewnętrznych, zarówno państwowych, jak związków spółdzielczych oraz w formie samorządu związków spółdzielczych. Ta ostatnia forma dopuszcza, na gruncie prawa polskiego, daleko idącą ingerencję związków i central spółdzielczych w sprawy i działalność poszczególnych spółdzielni. Ingerencyjne funkcje związków i central mają doniosłe znaczenie z uwagi na fakt, że organizacje te otrzymują od państwa pewne kompetencje w zakresie publicznoprawnego nadzoru nad spółdzielniami.Samorząd danej spółdzielni może zatem podlegać pewnym ograniczeniom. Pochodzą one z dwóch źródeł: 1. ze strony organów państwowych; 2. właściwych organów związków i central spółdzielczych.W teorii spółdzielczości i nauki prawa spółdzielczego dominuje pogląd, że dyskusyjne wątpliwe jest doszukiwanie się analogii między ograniczeniami samorządu poszczególnych spółdzielni, pochodzącymi od właściwych organów państwowych, a ograniczeniami, Jakie nakładają związki i centrale spółdzielcze. W praktyce społecznej Jednak i odczuciu działaczy samorządu poszczególnych spółdzielni oba rodzaje ograniczeń mają analogiczny sens społeczny, a przerosty w tym zakresie oceniane są Jednakowo ujemnie. Dowiodły tego m. in. empiryczne badania prowadzone w Spółdzielczym Instytucie Badawczym. Wspomniane ograniczenia należy jednak traktować Jako wyjątki od zasady samorządności, tzn. ustawowego prawa spółdzielni do demokratycznego powoływania własnych organów, prowadzenia własnej działalności i samodzielnego decydowania o sprawach z nią związanych.Istotnym elementem s.s. Jest samorząd członkowski ściśle związany z zasadą demokratyzmu spółdzielczego. W myśl tej zasady: 1. każdy członek spółdzielni, zgodnie z przepisami statutowymi, ma prawo wybierać i być wybranym do organów spółdzielni, a zwłaszcza uczestniczyć w najwyższym organie spółdzielni, jakim jest walne zgromadzenie (jest to organ przedstawicielski, uchwałodawczy, a także powołujący radę i ew. w zależności od postanowienia statutu — zarząd, który następnie podlega nadzorowi rady); 2. ogół członków może bezpośrednio lub pośrednio uczestniczyć w podejmowaniu decyzji zarządzaniu sprawami spółdzielni, a przede wszystkim wykonywać społeczną kontrolę i stosować społeczną i statutową odpowiedzialność wobec zarządu i aparatu techniczno-administracyjnego. S.s. (ściślej: spółdzielni) w warunkach ustroju społeczno-gospodarczego Polski można zatem określić jako niezależność spółdzielni od kierownictwa państwowego, polegającą na prawnej możliwości kierowania przez spółdzielnię własnymi sprawami (organizacyjnymi, gospodarczymi, społeczno-wychowawczymi i kulturalnymi) za pomocą własnych organów, w sposób wolny — w określonym prawem zakresie — od wiążących dyrektyw organów kierownictwa zewnętrznego.S.s. zajmuje ważne miejsce w spoleczno–politycznym i gospodarczym życiu Polski. Dała temu wyraz m. in. uchwała VI Zjazdu PZPR: „Spółdzielczość stanowi nieodłączne ogniwo socjalistycznego systemu społeczno-gospodarczego. Spółdzielczość powinna spełniać poważną rolę w dalszym wyzwalaniu społecznych i gospodarczych możliwości środowisk, w których działa, a zwłaszcza w aktywizowaniu społecznym i gospodarczym terenów nie uprzemysłowionych. Szczególny nacisk winien zostać położony na umacnianie roli samorządu spółdzielczego jako formy zarządzania i kontroli społecznej szerokich rzesz członkowskich oraz pobudzania inicjatywy społecznej”.