RÓWNOWAGA PRZEDSIĘBIORSTWA
W ramach rozwiniętej w szkole anglo-amerykańskiej teorii podaży ukształtowała się koncepcja równowagi przedsiębiorstwa. Teoria równowagi przedsiębiorstwa jest analogiczna do teorii równowagi konsumenta62. Stan równowagi jest to stan optymalny podmiotu gospodarującego konsumenta, producenta , którego podmiot ów nie będzie skłonny zmienić, dopóki nie ulegną zmianie wielkości rynkowe wyznaczające ten stan; w stosunku do konsumenta — to dochód i ceny, w stosunku do producenta — cena wytwarzanego produktu i ceny czynników wytwórczych. Podstawowa teza koncepcji równowagi przedsiębiorstwa polega na tym, że przedsiębiorca dąży do ustalania takiej kombinacji czynników wytwórczych stosuje takie metody produkcji oraz takich rozmiarów produkcji, przy których osiągnie możliwie najwyższy zysk.Z dotychczasowej charakterystyki poglądów twórców szkoły neoklasycznej wynika, że przedsiębiorca dąży do stanu, w którym krańcowe produkty zastosowanych czynników wytwórczych są równe ich wynagrodzeniom. Taka kombinacja czynników jest dla przedsiębiorstwa najkorzystniejsza, gdyż zapewnia możliwy najniższy łączny koszt wszystkich czynników.Tak przedstawia się sprawa, gdy przedsiębiorca ma pełną swobodę wyboru metody produkcji, a więc w długim okresie. Natomiast w krótkim okresie, gdy przedsiębiorca reaguje na zmiany rynkowe np. wzrost ceny produktu zmianą stopnia wykorzystania istniejącego aparatu wytwórczego, może on zwiększyć rozmiary produkcji głównie przez zwiększenie zatrudnienia. Mamy wówczas typową zdaniem J. B. Clarka sytuację, polegającą na wzroście zatrudnienia jednego czynnika praca przy stałej ilości drugiego’ czynnika wyposażenie kapitałowe . Powstaje problem, jakie rozmiary produkcji są w takim przypadku najkorzystniejsze dla przedsiębiorcy. Ogólna teza jest następująca: przedsiębiorstwo realizuje maksymalny zysk wytwarzając produkcję w takich rozmiarach, przy których następuje zrównanie utargu krańcowego63 z kosztem krańcowym.Punktem wyjścia koncepcji równowagi przedsiębiorstwa jest marginalna teoria kosztów. Za najbardziej istotny dla polityki przedsiębiorstwa w krótkim okresie uważa się koszt krańcowy, czyli przyrost kosztów całkowitych, wywołany zwiększeniem produkcji o jednostkę koszt wytworzenia dodatkowej jednostki produktu . Ponieważ koszty stałe przedsiębiorstwa w krótkim okresie nie zależą od rozmiarów produkcji, przeto rozmiary i zmiany kosztu krańcowego zależą wyłącznie od zmian, jakie w stosunku do ilości produkowanej zachodzą w zmiennej części sumy kosztów całkowitych.Przyjmuje się na ogół, że początkowo — w miarę wzrostu produkcji — koszty krańcowe maleją, a następnie po osiągnięciu pewnego minimum — rosną. Wzrost produkcji przy danym wyposażeniu technicznym musi bowiem w pewnym momencie spowodować wzrost kosztów krańcowych; zaczyna działać prawo malejącej produkcyjności. Na ogół za najbardziej typowy kształt krzywej kosztu krańcowego uznaje się kształt zbliżony do litery U Z punktu widzenia analizy równowagi przedsiębiorstwa przy istnieniu doskonałej konkurencji istotny jest tylko rosnący odcinek krzywej kosztu krańcowego, dopóki bowiem koszt krańcowy maleje, przedsiębiorca jest w sposób oczywisty zainteresowany w rozszerzaniu produkcji.Krótkookresowa równowaga przedsiębiorstwa zostaje osiągnięta wówczas, gdy przedsiębiorstwo realizuje najbardziej rentowną wielkość produkcji, a więc maksymalizuje zysk. Podstawę decyzji przedsiębiorcy w kwestii skali produkcji stanowi stosunek^ kosztu krańcowego do utargu krańcowego. Dopóki koszt krańcowy jest mniejszy od utargu krańcowego, dopóty powiekszanie rozmiarów produkcji jest korzystne, gdyż na każdej dodatkowo zrealizowanej jednostce produktu przedsiębiorstwo zyskuje różnicę pomiędzy utargiem krańcowym a kosztem krańcowym. Przedsiębiorstwo jest w stanie równowagi, gdy utarg krańcowy zrówna się z kosztem krańcowym.Ale w warunkach doskonałej konkurencji zmiana rozmiarów podaży poszczególnego przedsiębiorstwa nie wpływa na cenę.Dlatego też utarg uzyskiwany z każdej dodatkowo zrealizowanej jednostki towaru, czyli utarg krańcowy, jest stały i równa się cenie. Przy założeniu doskonałej konkurencji warunkiem równowagi przedsiębiorstwa jest więc równość ceny i kosztu krańcowego.. Przy danej krzywej kosztu krańcowego i danym utargu krańcowym cenie , przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi, gdy wytwarza ilość OA produktu.Jeśli przedsiębiorstwo osiągnęło równowagę krótkookresową równość kosztu krańcowego z utargiem krańcowym , nie oznacza to, że osiągnęło ono równowagę z punktu widzenia długiego okresu. Kalkulując w skali długiego okresu przedsiębiorstwo musi pokryć nie tylko koszt zmienny, ale też koszt stały.Koncepcja równowagi przedsiębiorstwa w warunkach doskonałej konkurencji stała się punktem wyjścia analizy konkurencji niedoskonałej.Teoria ekonomiczna A. Marshalla odegrała istotną rolę w rozwoju ekonomii politycznej. Szczególnie w zagadnieniach związanych z funkcjonowaniem mechanizmu rynkowego Marshall w sposób istotny posunął naprzód wiedzę ekonomiczną: pierwszy wprowadził pojęcie elastyczności popytu, sformułował podstawy teorii równowagi przedsiębiorstwa, uwzględnił w analizie cen czynnik czasu, co stało się logicznym punktem wyjścia ujęć dynamicznych w ekonomii burżuazyjnej. Pewne znaczenie dla dalszego rozwoju burżuazyjnej ekonomii politycznej miało również to, że Marshall nie przyjął krańcowo subiektywnego punktu widzenia szkoły austriackiej i St. Jevonsa, że skoncentrował się raczej na badaniu mechanizmu wymiany niż na analizie subiektywnych motywów postępowania podmiotów gospodarujących.Główna jednak idea teorii Marshalla budzi wątpliwości. Wiąże się to przede wszystkim z zastosowaną przezeń metodą badań. Marshall osobno bada siły kształtujące popyt i siły kształtujące podaż. Sądzi, że siły te są zupełnie od siebie niezależne, a działanie ich ujawnia się dopiero na rynku, gdzie kształtują cenę równowagi. Takie ujęcie problemu jest niepełne, powierzchowne, nieprawdziwe. Wiąże się z tym powszechne zresztą w ekonomii burżuazyjnej pojmowanie konsumenta i producenta jako dwu podstawowych i odrębnych ogniw procesu gospodarczego. W istocie konsument i producent to fikcja polegająca na sztucznym oddzieleniu dwu stron działalności jednego i tego samego podmiotu gospodarującego. Podobnie metodologicznie wadliwa jest izolowana wzajemnie od siebie analiza sił podaży i sił popytu. Popyt kształtują przede wszystkim rozmiary i struktura dochodów, które powstają w produkcji. Rozmiary i struktura dochodów zależą przede wszystkim od typu stosunków produkcji. Subiektywne podstawy marshallowskiej teorii popytu, w jakimś stopniu przejęte od Jevonsa i ekonomistów austriackich, nie wytrzymały próby życia. Szczególnie słaba jest wyprowadzona stąd teoria renty konsumenta. Jeśli za istotny walor teorii Marshalla można uznać, że wskazywał na koszt produkcji jako na podstawę kształtowania się cen w długich okresach, to jego subiektywna interpretacja kosztu realnego jest całkowicie wadliwa.Główną sferę badań Marshalla stanowi mechanizm rynkowy, a podstawową przesłankę rozumowania myśl, że wielkości rynkowe samoczynnie zmierzają do wzajemnego dostosowania się, do stanu równowagi. Ogólnym prawem rządzącym systemem gospodarczym jest prawo proporcjonalności, prawo równowagi; do równowagi zmierzają poszczególne podmioty gospodarujące konsument i producent , do równowagi zmierza rynek jednego dobra i rynek w ujęciu bardziej ogólnym — rynek wszystkich dóbr i czynników wytwórczych. Kapitalizm XIX wieku wykazał już w dostatecznym stopniu, że system ten, obok sił wiodących do równowagi, kryje w sobie siły wiodące do nierównowagi, do dysproporcji. Marshall całkowicie pominął działanie tych sił.System gospodarki kapitalistycznej Marshall ujmuje w sposób wyidealizowany. Za główny motor działalności gospodarczej uznaje on potrzeby. Istotnie, zaspokojenie potrzeb jest naturalnym celem produkcji w każdym systemie gospodarczym. W kapitalizmie jednak bezpośrednim celem produkcji, wynikającym z istniejącego systemu stosunków produkcji, jest zysk. Otóż — zgodnie z tradycjami ekonomii liberalnej — Marshall uznaje, że dążenie do osiągania zysku prowadzi do najpełniejszego zaspokojenia potrzeb społecznych. Wiąże się z tym jego wiara w skuteczne działanie mechanizmu konkurencji wiodące układ gospodarczy ku równowadze. Nowsza ekonomia burżuazyjna nie jest już w tej kwestii tak optymistyczna.