RÓWNOWAGA GOSPODARCZA
termin, który w koncepcjach poszczególnych szkół ekonomicznych w odniesieniu do różnych systemów spo-łeczno-ekonomicznych, nie ma tej samej treści. Najogólniej (uwzględniając to co Jest wspólne różnym teoriom) oznacza on wzajemną zgodność wielkości ekonomicznych (produkcji, popytu, cen, dochodów ltd.).Pierwszą wielką teorię równowagi gospodarki narodowej stworzyła szkoła fizjokratów Tzw. tablica ekonomiczna Quesnaya przedstawia w postaci zależności liczbowych związki między wielkością produkcji rolnictwa i rzemiosła a popytem zgłaszanym na tę produkcję przez poszczególne klasy zgodnie z wielkością ich dochodów. Stan równowagi oznacza w tej teorii taki układ zgodności między wspomnianymi wielkościami, w którym osiągany jest największy ogólny wynik działalności gospodarczej (produkt czysty).Rozwiniętą teorię r.g. (tzw. równowagi ogólnej) stworzyła następnie -> lozańska szkoła burżuazyjnej ekonomii politycznej Przedstawia ona ogół zjawisk ekonomicznych gospodarki kapitalistycznej typu wolnokonkurencyjnego w postaci modelu matematycznego, tj. układu zależności funkcyjnych. Ze względu na zastosowane narzędzia analizy koncepcja ta ma charakter marginalistyczny (używa krańcowych wielkości). Traktuje ona niektóre wielkości Jako dane, nie podlegające zmianie w trakcie całej analizy; są nimi: liczba i struktura ludności, stan wiedzy technicznej, preferencje ludności oraz warunki naturalne. Założenie takie nadaje tej teorii charakter statyczny (nie uwzględnia ona zmian następujących w czasie). W tych granicach analizowana jest działalność właścicieli kapitału i siły roboczej oraz przedsiębiorców, wg następujących najważniejszych zależności: . między oferowaną przez właścicieli czynników wytwórczych podażą tych czynników a ceną ich użytkowania — procentem od kapitału, rentą gruntową i płacą roboczą; . między nakładami czynników wytwórczych a wielkością wytwarzanej produkcji ( . między popytem zgłaszanym przez przedsiębiorców na czynniki wytwórcze a cenami tych czynników, uwzględniając warunki Ich użytkowania (funkcję produkcji) popyt na wytwarzane za ich pomocą dobra; . między oferowaną przez przedsiębiorców podażą dóbr a ich cenami; . między popytem na dobra zgłaszanym przez wszystkich uczestników a cenami tych dóbr, dochodami i preferencjami nabywców. Należy podkreślić, że wszystkie te rodzaje zależności (funkcje produkcji, funkcje popytu i podaży dla wszystkich czynników wytwórczych i wytwarzanych dóbr) tworzą Jeden, wewnętrznie powiązany układ. A zatem, określenie równości popytu z podażą czynników wytwórczych Jest możliwe, jeśli określone są warunki ich użytkowania oraz popyt na wytwarzane za ich pomocą dobra. Popyt ten zaś zależy od cen tych dóbr i dochodów nabywców. Dochody natomiast są określone przez ceny i ilości czynników wytwórczych, których dostarczą przedsiębiorcom. Powróciliśmy więc do punktu wyjścia naszego przykładu. Ogólnie, określenie którejkolwiek wielkości ekonomicznej w tym zamkniętym kręgu zależności wymaga jednoczesnego określenia wszystkich pozostałych. Wykazanie tego stanowi Jedno z trwałych osiągnięć omawianej teorii.Teoria równowagi ogólnej ma więc charakter integralny, co oznacza, że zgodność w obrębie poszczególnych cząstek gospodarki Jest traktowana Jako podporządkowana zgodność całego układu. Równość popytu z podażą poszczególnych dóbr, uzgodnienie dochodów z wydatkami poszczególnych konsumentów czy przedsiębiorstw Jest uznawane za osiągnięcie stanu równowagi, Jeśli osiągnięta jest Jednocześnie równowaga całego układu. W teorii równowagi ogólnej dowodzi się, że Jeżeli motywem działania uczestników Jest maksymalizacja dochodów istnieje doskonała konkurencja (przy spełnieniu Jeszcze innych warunków), można określić taki układ wszystkich wielkości ekonomicznych, w którym zrównuje się podaż z popytem na wszystkie czynniki wytwórcze i wszystkie dobra, dając w efekcie określoną wielkość dochodów wszystkich uczestników. Stan taki uznany jest za optymalny, jeśli poprawa sytuacji dowolnej Jednostki może nastąpić tylko kosztem pogorszenia sytuacji którejkolwiek z innych jednostek.Teoria równowagi ogólnej została poddana krytyce zarówno w ekonomii burżuazyjnej, Jak ł ekonomii marksistowskiej. Krytykując ją, głównie z powodu zbyt dużego upraszczania rzeczywistości gospodarki kapitalistycznej, ekonomiści burżuazyjni albo tworzyli odrębne koncepcje równowagi, albo dążyli do rozwinięcia teorii szkoły lozańskiej, usuwając niektóre jej słabe strony. Przykładem pierwszego kierunku Jest prowadzona, zwłaszcza przez neoklasyczną szkołę burżuazyjnej ekonomii politycznej |A. Marshall , analiza poszczególnych równowag cząstkowych (firmy, rynku), a więc nie przyjmująca głównej zasady teorii równowagi ogólnej. Przykładem drugiego kierunku Jest dalszy rozwój tej teorii m. in. na podstawie nowoczesnych metod matematycznych np. analiza nakładów i wyników produkcji W. Leontiefa oraz próby Jej dynamizacji (teorie wzrostu gospodarczego). Ekonomia marksistowska, krytykując przede wszystkim apologetyczny charakter różnych teorii równowagi gospodarki kapitalistycznej, rozwinęła odmienny zespół narzędzi służących do badania tego problemu (głównie na podstawie schematów reprodukcji K. Marksa). Obecnie mimo istotnych różnic poglądów na sprawy równowagi, występuje zjawisko coraz szerszego stosowania przez różne kierunki ekonomii tych samych technicznych narzędzi analizy. Dotyczy to zwłaszcza nowoczesnych matematycznych sposobów ujmowania zależności gospodarki narodowej. W teorii gospodarki socjalistycznej terminem „równowaga” określa się zgodność działania wszystkich części gospodarki, nastawionego na realizację celów społeczeństwa. Chodzi tu zatem o takie dostosowanie wzajemne produkcji poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej, aby wykorzystując najpełniej Istniejące możliwości wytwórcze, realizowały one takie cele, jak maksymalny możliwy wzrost konsumpcji bieżące] i przyszłej (co oznacza równocześnie wzrost aparatu wytwórczego), pełne zatrudnienie siły roboczej, dokonywanie pożądanych zmian społeczno-ekonomlcznej struktury gospodarki narodowej. Równowaga oznacza tu niezakłócony przebieg procesu realizacji tych celów, tj. taki, kiedy nie występują nie wykorzystane zdolności wytwórcze i nie pojawia się ani brak. ani nadmiar środków produkcji, siły roboczej lub dóbr konsumpcyjnych. Rozróżnia się równowagę bieżącą dynamiczną. Pierwsza oznacza zgodną działalność polegającą na wykorzystaniu danego aparatu wytwórczego danej siły roboczej oraz zgodność popytu na dobra konsumpcyjne z ich podażą (równowaga rynku dóbr konsumpcyjnych). Druga obejmuje te wielkości w perspektywie czasu, uwzględniając zmiany aparatu wytwórczego (inwestycje) i długookresowe zmiany ilości i struktury siły roboczej, a także konsumpcji. Zgodność działalności gospodarczej (e.r post) zależy od zgodności zamierzeń wszystkich uczestników (ex ante). Zamierzenia ogólnospołeczne wyrażone są w planach gospodarki narodowej. Jednym więc z warunków równowagi gospodarczej jest bilansowa zgodność (i w miarę możliwości optymalność) planów gospodarki narodowej. Z kolei, Jeżeli w danym systemie gospodarki socjalistycznej dopuszczona Jest swoboda wyboru przedsiębiorstw i konsumentów, warunkiem równowagi Jest wzajemna zgodność ich zamierzeń (tj. ile przedsiębiorstwa użyją różnych czynników wytwórczych wytworzą dóbr, ile konsumenci zamierzają zakupić różnych wyrobów na rynku). Zamierzenia te są kształtowane przez społeczne organa gospodarcze za pomocą takich środków, Jak: ceny, dochody, bodźce materialnego zainteresowania, nakazy i zakazy. Zrównoważony bieg życia gospodarczego zależy więc od: . zrównoważenia planów gospodarczych; . zastosowania sprawnych środków kierowania wytwórcami i konsumentami, aby . ich zamierzenia były wzajemnie zgodne i odpowiadały zamierzeniom ogólnospołecznym.Naruszenie r.g. może więc wynikać zarówno z niedoskonałości planowania, Jak i zarządzania. W dotychczasowej praktyce krajów socjalistycznych najczęściej występującym odchyleniem od równowagi było powstawanie nadmiernego zapotrzebowania na środki produkcji, siłę roboczą i dobra konsumpcyjne. Tego typu odchylenia (przewaga popytu nad podażą) określane są, podobnie Jak w kapitalizmie, mianem inflacyjnych, Jakkolwiek formy i skutki społeczno-ekono-miczne są w socjalizmie inne (najczęściej występują one w postaci rynku sprzedawcy). Przewaga popytu nad podażą środków produkcji wynikała głównie z użycia tzw. ekspansywnych systemów pobudzania wytwórców, tj. takich, które skłaniają do rozszerzania produkcji, nie hamując Jednocześnie odpowiednio wzrostu nakładów. Przykładem tego Jest premiowanie za maksymalizację produkcji globalnej. Na rynku dóbr konsumpcyjnych nierównowaga typu inflacyjnego bywa przeważnie wynikiem decyzji planowych określających wysoki udział akumulacji w dochodzie narodowym wzrost zatrudnienia, czemu towarzyszy nie dostosowany wzajemnie wzrost dochodów ludności podaży dóbr konsumpcyjnych. Głównymi kierunkami polityki gospodarczej przeciwdziałającej tego typu nierównowadze są: . doskonalenie metod planowania; . środki nakazowe w połączeniu z rozdzielnictwem; . eliminacja ekspansywnych systemów pobudzania (np. zamiana mierników typu produkcji brutto na mierniki związane z rentownością przedsiębiorstw); . polityka cen i kształtowania dochodów ludności przedsiębiorstw.RYNEK, kategoria produkcji towarowej; w znaczeniu dosłownym — miejsce spotkań w celu dokonania transakcji zakupu i sprzedaży towarów; w znaczeniu przenośnym, najczęściej obecnie używanym — zespół wszystkich kupujących i sprzedających, których decyzje, wzajemnie od siebie uzależnione, kształtują — podaż i popyt oraz wpływają na poziom cen. Z punktu widzenia geograficznego r. dzielą się na lokalne i narodowe; z punktu widzenia towarów będących przedmiotem transakcji — na zbożowy, surowcowy itp.: wszystkie r. powiązane są ze sobą w mniej lub bardziej luźny sposób ogólną więzią ekonomiczną. Szeroki rozwój r. wewnętrznego związany Jest z powstaniem i rozwojem kapitalizmu. W miarę umacniania się i rozwoju stosunków kapitalistycznych oraz pogłębiania się społecznego podziału pracy rozszerza się r. wewnętrzny; następuje łączenie się r. lokalnych w r. światowy; powstają instytucje ułatwiające rozwój stosunków rynkowych: giełdy towarowe i giełdy pieniężne, rozwija się reklama. Jeśli w Jakimś kraju istnieje zakaz obrotu pewnymi przedmiotami (np. w Polsce zakaz obrotu walutami obcymi) lub powołane są do tego celu specjalne instytucje, wszelkie transakcje dokonywane z pominięciem tych przepisów, a więc stanowiące wykroczenie, dokonują się na tzw. czarnym r. Powstanie r. międzynarodowego, opierało się na społecznym podziale pracy w skali światowej ( międzynarodowy podział pracy) oraz wyzysku krajów zacofanych ekonomicznie przez główne kraje kapitalistyczne ( koszty komparatywne). W warunkach kapitalizmu rozwój r. zewnętrznego związany Jest z rozwojem r. wewnętrznego. Rozwój produkcji kapitalistycznej prowadzi do stałego poszukiwania zagranicznych r. zbytu; proces ten łączy się z trudnościami w realizacji towarów na r. wewnętrznym na skutek ograniczonej siły nabywczej społeczeństwa oraz nierównomiernego rozwoju poszczególnych gałęzi produkcji stanowiących dla siebie r. zbytu; poza tym handel krajów uprzemysłowionych z krajami słabo rozwiniętymi, a zwłaszcza z krajami zależnymi i koloniami, umożliwia osiąganie wyższych zysków przez nieekwiwalentną wymianę. W ustroju socjalistycznym, na skutek istnienia gospodarki towarowej, występuje również r. Zakres i charakter r. w socjalizmie określany jest przez zakres i charakter produkcji towarowej. Cechą charakterystyczną r. w socjalizmie Jest występowanie Jako podmiotów przedsiębiorstw typu socjalistycznego. Podporządkowanie stosunków towarowo-pic-niężnych systemowi powiązań planowych oznacza również podporządkowanie stosunków rynkowych ogólnonarodowemu planowi, co przejawia się w regulowaniu przez państwo podaży towarów, wielkości popytu oraz cen. Wpływ państwa na ceny może być realizowany w wyniku bezpośredniego kształtowania cen przez organa państwowe lub w sposób pośredni przez oddziaływanie na popy. i podaż danych towarów. w warunkach okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu oprócz r. socjalistycznego występuje również r. prywatny, związany przede wszystkim z gospodarką chłopską ł obejmujący głównie produkty rolne. Stosunki na r. prywatnym reguluje państwo; ma ono jednak mniejszy wpływ na ich kształtowanie niż na r. zorganizowanym. Zakres r. prywatnego może być różny w zależności od konkretnych warunków.