Rola ekonomiki
Odkryte przez Marksa prawo decydującej roli ekonomiki w stosunku do polityki jest najważniejszym elementem materialistycznego pojmowania historii — potężnego ideowego oręża proletariatu w jego walce o uwolnienie się z kapitalistycznej niewoli. Dlatego właśnie ideologowie burżuazji nieustannie atakując marksistowską teorię rozwoju społecznego przede wszystkim usiłują wykazać, iż obiektywne prawo decydującej roli ekonomiki w stosunku do polityki nie istnieje.Liczne ich ataki przybierają najróżnorodniejsze formy. Na przykład amerykański profesor ekonomii, W. A. Orton, rozpatrując ekonomiczną rolę państwa pisze o roli intelektu, o moralnej podstawie państwa itd., ale zagadnienie ekonomicznej podstawy państwa pomija milczeniem .Inny amerykański profesor ekonomii, M. M. Bober, poświęca na „obalenie” marksistowskiego materialistycznego pojmowania dziejów całą książkę . Próbuje on wykazać „bezpodstawność” materialistycznego pojmowania dziejów poprzez krytykę marksowskiego pojęcia sposobu produkcji. Po wyliczeniu „komponentów”,które — jego zdaniem — obejmuje pojęcie sposobu produkcji (ludzie, technika, technologia i wiedza naukowa), Bober pisze: „Połączyć — jak to czyni Marks — tyle różnorodnych komponentów, podciągnąć je pod wspólny mianownik i następnie otrzymany wynik uznać za jedyny i najwyższy czynnik decydujący o przebiegu historii — wszystko to jest pozbawione podstaw” .Bober twierdzi dalej, że nie można traktować sił wytwórczych jako czynnika materialnego, ponieważ są one związane z intelektem, i że „zawsze instytucje nieekonomiczne — pojęcia i obyczaje — są nieodłącznym aspektem, jeśli nie samym sercem (podstawą) sposobu produkcji. Powinniśmy podkreślić wzajemne oddziaływanie, a nie przeciwstawność (not on polarities)” .Na potwierdzenie swoich eklektycznych wywodów Bober cytuje Russella, który uważa, że „… cztery namiętności — chciwość, próżność, rywalizacja i umiłowanie władzy — są podstawowymi instynktami i głównymi motywami wszystkiego, co się dzieje w polityce… Myślę, że w tym właśnie tkwi źródło błędów marksistowskiego pojmowania dziejów, które milcząco zakłada, że chciwość jest źródłem wszystkich poczynań politycznych” . Aby „obalić” marksistowską naukę o decydującej roli sposobu produkcji, Bober ucieka się jeszcze do argumentów innego rodzaju. Utrzymuje on na przykład, że wprawdzie państwa i inne polityczne instytucje Rosji Radzieckiej, Niemiec, Ameryki i Anglii znacznie różnią się od siebie, jednakże sposoby produkcji w tych krajach są „w istocie jednakowe”. We wszystkich tych państwach istnieje taka sama organizacja pracy — na bazie podziału i kooperacji w polu i w fabryce, to samo wykorzystywanie zasobów naturalnych i takie samo stosowanie technologii i nauki” .Wreszcie Bober usiłuje znaleźć fakty takiego panowania politycznego, które rzekomo nie wynika z panowania ekonomicznego. Jako przykład przytacza on Rosję Radziecką, w której nie ma jakoby klas władających środkami produkcji, a mimo to „zupełnie oczywiste są aspekty dyktatury”.Nietrudno zauważyć całkowitą bezpodstawność wszystkich tych argumentów, wymierzonych przeciwko marksistowskiej nauce o decydującej roli ekonomiki w stosunku do polityki, a podyktowanych dążeniem do rozbrojenia ideologicznego klasy robotniczej, co bardzo odpowiadałoby klasie kapitalistycznej.Po pierwsze, nie ma takich faktów, które by dowodziły, że panowanie ekonomiczne nie decyduje o panowaniu politycznym. W Związku Radzieckim dyktatura klasy robotniczej — czyli państwowe kierowanie przez nią społeczeństwem — opiera się na władaniu przez klasę robotniczą, cały naród radziecki, podstawowymi środkami produkcji.Po drugie, wyraźnym zniekształceniem rzeczywistości, i to dużym, jest twierdzenie o „jednakowości” kapitalistycznego i socjalistycznego sposobu produkcji. Organizacja pracy, specjalizacja, kooperacja produkcji, wykorzystywanie nauki w ustroju kapitalistycznym stanowi przeciwieństwo tego, co widzimy w społeczeństwie socjalistycznym. W ustroju socjalistycznym produkcja ma na celu podnoszenie dobrobytu narodu, natomiast w warunkach kapitalizmu służy wzbogacaniu grup monopolistycznych. Teoretyczna niedorzeczność zacytowanego twierdzenia Bobera polega na czysto me-chanistycznym interpretowaniu sposobu produkcji. Bober całkowicie zignorował społeczny aspekt produkcji, a przede wszystkim charakter stosunków produkcji, bazę ekonomiczną jako jedną z ważnych stron sposobu produkcji. A przecież charakter bazy ekonomicznej uwydatnia różnice między jednym i drugim sposobem produkcji. W nim właśnie kryje się zasadnicza prze-ciwstawność kapitalistycznego i socjalistycznego sposobu produkcji.Po trzecie, marksistowskie pojęcie sposobu produkcji bynajmniej nie wyklucza elementów duchowych: nawyków, doświadczenia produkcyjnego itd. Wszak odzwierciedlają one poziom rozwoju produkcji. Bez nich nie można sobie nawet wyobrazić bezpośredniego procesu produkcyjnego. Ale z faktu, że sposób produkcji i siły wytwórcze są związane z elementami duchowymi i innymi zjawiskami nieekonomicznymi, absolutnie nie wynika, że to właśnie one stanowią „podstawę” sposobu produkcji, czyli że sposób produkcji i siły wytwórcze przestają być czynnikami materialnymi. Zniekształcenie marksistowskiego pojęcia sposobu produkcji potrzebne było Boberowi do zaprzeczenia faktu, że decydującymi elementami sił wytwórczych są rzeczowe, materialne narzędzia produkcji i ludzie pracy, którzy wprawiają te narzędzia w ruch, wytwórcy dóbr materialnych.Po czwarte wreszcie, zwykłe skonstatowanie wzajemnego oddziaływania na siebie czynników materialno-ekonomicznych, politycznych, duchowych i innych niczego nie daje i jest pod względem naukowym absolutnie bezpłodne. Marksistowska nauka społeczna dawno już obaliła pozbawioną wszelkiej treści, eklektyczną„teorię czynników” i w oparciu o praktykę historyczną ustaliła decydującą rolę sposobu produkcji — ekonomiki — w rozwoju społeczeństwa.Ekonomika, decydując o powstaniu, istnieniu i obumieraniu klas, warunkuje powstawanie, istnienie i obumieranie polityki — szczególnego rodzaju stosunków między klasami. Ekonomika rozwija się zgodnie z obiektywnymi prawami, od których zależy działalność klas i ich instytucji politycznych. Obiektywny charakter praw ekonomicznych, działających w każdej formacji społecznej, to jedna z najważniejszych stron prawa decydującej roli ekonomiki w stosunku do polityki. Ignorowanie tej strony nieuniknienie prowadzi do negowania samego prawa, do idealizmu. Istota błędnych poglądów głoszonych przed dyskusją ekonomiczną w 1951 r. przez niektórych ekonomistów radzieckich i filozofów, negujących obiektywny charakter praw ekonomicznych w ustroju socjalistycznym, polegała głównie na tym, iż nie uznawali oni prawa decydującej roli ekonomiki w stosunku do polityki, że mylili i utożsamiali ekonomikę z polityką, a ekonomiczne stosunki z prawami jurydycznymi będącymi odzwierciedleniem polityki ekonomicznej.W czym przejawia się obiektywny charakter praw ekonomicznych? Obiektywność praw ekonomicznych, to znaczy ich niezależność od świadomości społecznej, a zatem i od świadomości politycznej, wyraża się w tym, że prawa ekonomiczne przedstawiają sobą zespół zjawisk ekonomicznych, procesów i stron we wzajemnym ich związku. Wszystko to, znajdując się poza świadomością, określa świadomość i wolę ludzi. Ekonomiczne stosunki i prawa kształtują się bez udziału świadomości społecznej. Jednakże właśnie te materialne stosunki i prawa określają wszystkie stosunki społeczne, a wśród nich także stosunki polityczne i prawne. Z kolei zaś ekonomiczne stosunki społeczne są uzależnione od poziomu i charakteru materialnych sił wytwórczych. Siły wytwórcze decydują o stosunkach produkcji w tym sensie, że od nich rozpoczyna się rozwój materialnego życia społeczeństwa. Z drugiej strony, narzędzia produkcji są głównym obiektem przywłaszczania i własności — podstawy stosunków produkcji. Ponadto — jak pisał K. Marks — „…ludzie nie panują swobodnie nad swymi siłami wytwórczymi, podstawą całej ich historii, gdyż wszelka siła wytwórcza jest siłą nabytą, wytworem poprzedniej działalności” .Każde nowe pokolenie zmuszone jest żyć w takich stosunkach produkcji, jakie najbardziej odpowiadają siłom wytwórczym odziedziczonym po poprzednich pokoleniach. A zatem już w samym fakcie zależności stosunków produkcji od poziomu i charakteru sił wytwórczych wyraża się obiektywność stosunków i praw ekonomicznych.Obiektywny charakter praw ekonomicznych przejawia się również w tym, że działają one niezależnie od tego, czy są przez ludzi poznane, czy też nie, czy ich działanie jest przez ludzi pożądane czy nie, czy ludzie się z nimi liczą czy nie. Ludzie tylko wtedy mogą realizować z dobrym wynikiem swoje zamierzenia w dziedzinie ekonomicznej, gdy ich działalność jest zgodna z prawami ekonomicznymi . Instytucje polityczne mogą wzmacniać, osłabiać lub ograniczać działanie określonych tendencji ekonomicznych. Jednakże ludzie, klasy i ich instytucje polityczne nie są w stanie ani tworzyć, ani zmieniać (przeobrażać), ani likwidować praw ekonomicznych.Prawa ekonomiczne, ekonomika jako całość, stanowią podstawę rewolucji społecznych. One też mają decydujący wpływ na przejście od jednego typu państwa, systemu politycznego, do drugiego typu, bardziej postępowego. Stosunki ekonomiczne są pierwotne, determinujące wszystkie inne stosunki społeczne, a wśród nich także stosunki polityczne. Formy, charakter i metody walki klasowej i rewolucji społecznych również są w ostatecznym wyniku uzależnione od ekonomiki. Określony typ ekonomiki społeczeństwa klasowego wymaga istnienia odpowiadającej mu nadbudowy politycznej. Polityka obsługuje ekonomikę i w specyficzny sposób wyraża ją, stosunki ekonomiczne określają poprzez ekonomiczne interesy poszczególnych klas ich interesy polityczne i znajdują w nich odpowiednie odbicie. Od zmian zachodzących w ekonomice uzależnione są zmiany w polityce. Stopniowy i na ogół postępowy rozwój ekonomiki określa postępowy na ogół charakter rozwoju polityki. Charakter oddziaływania polityki na ekonomikę — podobnie zresztą jak na inne zjawiska społeczne — jest uwarunkowany charakterem panujących stosunków ekonomicznych i wynikającej z nich struktury klasowej. Ekonomika określa wzrost roli polityki w procesie rozwoju każdego społeczeństwa klasowego i w okresie przechodzenia do nowego społeczeństwa klasowego.Takie są istotne cechy i strony prawa decydującej roli ekonomiki w stosunku do polityki. Istotę tego prawa można sformułować w następujący sposób: ekonomika określa powstanie, zmiany, rozwój, charakter i stale wzrastającą rolę polityki w społeczeństwie klasowym.Prawidłowością rozwoju każdego społeczeństwa klasowego jest dyktatura klasy panującej pod względem ekonomicznym. Wynika to z faktu, że każdy sposób produkcji znajduje swojego nosiciela w jednej, określonej klasie. Nosicielem kapitalistycznego sposobu produkcji jest klasa burżuazji i odpowiednio do tego życie polityczne społeczeństwa kapitalistycznego charakteryzuje dyktatura burżuazji.Przejście od kapitalistycznego sposobu produkcji do socjalistycznego w drodze rewolucji proletariackiej jest najbardziej pełnym i głębokim wyrazem postępu historycznego. Jeśli przejście od feudalizmu do kapitalizmu sprowadza się do zastąpienia jednej strony formy wyzysku przez drugą, to przejście od kapitalizmu do socjalizmu oznacza likwidację wszelkich form wyzyskuf prawdziwe wyzwolenie proletariatu i wszystkich ludzi pracy — głównej siły wytwórczej społeczeństwa. Dopiero od socjalizmu rozpoczyna się nie hamowany i niebywały, jeśli chodzi o tempo, rozwój ekonomiki społecznej w interesie mas ludowych. Rzecznikiem socjalistycznego sposobu produkcji, następującego zgodnie z obiektywnymi prawami po ekonomice kapitalistycznej, jest proletariat. Historyczna konieczność przejścia ludzkości do komunizmu warunkuje również konieczność, nieuchronność dyktatury proletariatu. „Ten tylko przyswoił sobie istotę nauki Marksa o państwie — pisał W. I. Lenin — kto zrozumiał, że dyktatura jednej klasy jest koniecznością nie tylko dla każdego w ogóle społeczeństwa klasowego, nie tylko dla proletariatu, który obalił burżuazję, ale także dla całego okresu historycznego oddzielającego kapitalizm od «społeczeństwa bez klas», od komunizmu” .Główną i najbardziej ogólną cechą charakterystyczną działania prawa decydującej roli ekonomiki w stosunku do polityki w zastosowaniu do warunków socjalizmu jest to, że powstanie socjalistycznego układu gospodarczego, powstanie i rozwój ekonomiki socjalistycznej wymaga uprzedniego zburzenia państwa burżuazyjnego, ustanowienia i umocnienia dyktatury proletariatu przy kierowniczej roli partii komunistycznej na przestrzeni całego okresu od początku rewolucji socjalistycznej do całkowitego zwycięstwa komunizmu.Dyktatura klasy robotniczej przy kierowniczej roli partii marksistowsko-leninowskiej stanowi decydującą prawidłowość rozwoju społeczeństwa w okresie przejściowym od kapitalizmu do komunizmu.Jeśli stosunki ekonomiczne społeczeństwa kapitalistycznego rodzą sprzeczności antagonistyczne między proletariatem i burżuazją, zaostrzanie się walki klasy robotniczej z klasą kapitalistów, to socjalistyczne stosunki ekonomiczne i wynikająca z nich klasowa struktura społeczeństwa wykluczają sprzeczności antagonistyczne i walkę klas zarówno w sferze ekonomiki, jak i w sferze polityki.W naszym kraju zlikwidowane zostały całkowicie klasy wyzyskiwaczy — obszarnicy, kapitaliści, kułacy. Wskutek tego wraz ze zbudowaniem socjalizmu w łonie społeczeństwa radzieckiego przestała istnieć ekonomiczna i społeczna baza walki klasowej, a tym bardziej możliwość jej zaostrzania się.Jednakże problem walki klasowej jeszcze istnieje. Elementy walki klasowej przejawiają się w radzieckim społeczeństwie socjalistycznym na przykład w dławieniu agentury nasyłanej przez państwa imperialistyczne, w walce z przenikającą z zewnątrz wrogą ideologią burżuazyjną i rewizjonistyczną. Klasowy charakter ma również walka ideologiczna partii i narodu z przeciwstawiającymi się sprawie socjalizmu przeżytkami kapitalistycznymi, tkwiącymi w świadomości pewnej części ludzi radzieckich, a zwłaszcza walka z lekceważącym stosunkiem do pracy. Ludzie radzieccy walczą ze spekulantami i innymi elementami antyspołecznymi i pasożytniczymi. Istotą jednak radzieckiego społeczeństwa socjalistycznego jest jego monolitowa jedność, zespolenie całego narodu wokół partii komunistycznej.Najważniejszą cechą szczególną oddziaływania ekonomiki na politykę w społeczeństwie socjalistycznym jest fakt, że owo oddziaływanie musi się bezwzględnie opierać na trwałym, stale umacniającym się sojuszu klasy robotniczej i chłopstwa. Sojusz ten jest prawidłowością życia politycznego całego okresu walki o zwycięstwo rewolucji socjalistycznej w skali międzynarodowej.