REFORMA
usankcjonowane prawnie zmiany w dziedzinie stosunków własności ziemi i ustroju agrarnego w ogóle (jak likwidacja lub ograniczenie wielkiej własności ziemskiej, zniesienie serwitutów) oraz określenie sposobów i warunków parcelacji ziemi. R.r. Jest w zasadzie częścią składową rewolucji burżuazyjno-demokratycznej. W wielu jednak krajach dopiero rewolucja socjalistyczna zrealizowała r.r. w sposób pełny i konsekwentny. R.r. w części krajów kapitalistycznych zostały przeprowadzone w toku rewolucji burżuazyjnych, które zlikwidowały feudalne stosunki w rolnictwie; po II wojnie światowej r.r. przeprowadzono we Włoszech, Japonii i Grecji. Dokonanie r.r. w warunkach gospodarki kapitalistycznej nie oznacza Jeszcze rozwiązania kwestii agrarnej, gdyż w ustroju tym zarówno w rolnictwie, jak i w przemyśle odbywa się proces koncentracji i centralizacji produkcji, odbijający się niekorzystnie na drobnej produkcji rolnej, z postępu technicznego bowiem korzystać mogą przede wszystkim wielkie gospodarstwa rolne. W krajach gospodarczo słabo rozwiniętych r.r. stanowi jedno z głównych zadań w ich rozwoju społecznym i ekonomicznym. W Polsce w okresie międzywojennym pod naciskiem mas chłopskich uchwalono -krotnie akty prawne dotyczące r.r.: VII sejm podjął Uchwalą o przedmiocie zasad reformy rolnej, przewidującą sprzedaż ziemi, przede wszystkim majątków rządowych, obszarniczycli i majątków spekulantów wojennych wówczas, gdy prowadzili gospodarstwa w sposób niedbały; uchwała ta miała jednak charakter deklaratywny; VII uchwalono ustawę o wykonaniu r.r., przewidującą wypłatę odszkodowania w wysokości V» ceny szacunkowej gruntu; r.r. z miała polegać — wg założeń ustawy z XII — na tworzeniu samodzielnych gospodarstw i powiększeniu gospodarstw Już istniejących. Co roku, w ciągu pierwszych lat, miano rozparcelować — za pełnym odszkodowaniem — na terenie całej Polski ok. n tys. ha. R.r. w Polsce przedwrześniowej nie doprowadziły jednak do poważnych zmian w strukturze agrarnej wsi ani do likwidacji obszarnictwa, które utrzymało się do , koncentrując w swoich rękach znaczny odsetek użytków rolnych leśnych. Rewolucyjną rolę odegrał dopiero dekret PKWN z IX . W trakcie-r.r., przeprowadzonej — , w Polsce Ludowej przekazano chłopom ok. mir. ha ziemi (dotyczy to zarówno gruntów na tzw. ziemiach starych, jak i rozdysponowanych w akcji osadniczej na ziemiach zachodnich i północnych): utworzono tys. nowych i powiększono , tys. gospodarstw już istniejących. Dekret PKWN określał wysokość cen ziemi z r.r. na bardzo niskim poziomie (cena ta była — razy niższa od ceny ziemi w latach -tych oraz ustalał dogodne warunki spłat ( — lat). W wyniku r.r. została zlikwidowana wielka własność obszarnicza; rozparcelowano bez odszkodowania gospodarstwa o powierzchni ponad ha (na terenie województw: poznańskiego, pomorskiego i śląskiego o powierzchni ponad ha). Utworzony został Państwowy Fundusz Ziemi. W ten sposób nastąpiło zniesienie feudalnych przeżytków na wsi, z których najbardziej rozpowszechniony był pół pańszczyźniany wyzysk chłopów w postaci odrobków wynikających głównie z chłopskiego głodu ziemi, wywołanego przede wszystkim istnieniem obszarnictwa.W Polsce Ludowej r.r. nie ograniczała się do przekazania chłopom ziemi, lecz była związana z udzielaniem pomocy przy zagospodarowaniu, likwidacją zadłużenia gospodarki chłopskiej zmianą systemu kredytowania. Uruchomienie przez sektor państwowy i spółdzielczy pomocy materialnej dla beneficjantów r.r. wiąże się z niebezpieczeństwem występowania swoistej erozji efektów tej reformy, polegającej zwłaszcza na podupadaniu gospodarstw rolnych lub nawet ich porzucaniu. Zjawiskom takim można zapobiec przez organizowanie taniego kredytu, zaopatrzenie w środki produkcji zorganizowanie odpowiedniej sieci handlowej, umożliwiającej związanie gospodarki indywidualnej z sektorem publicznym. Formą instytucjonalną najlepiej nadającą się do tego typu powiązań jest spółdzielczość, zrzeszająca drobnych producentów-chłopów. R.r. była jednym z czynników, który — oprócz osadnictwa na ziemiach zachodnich i północnych — zaspokoił chłopski głód ziemi i odegrał decydującą rolę w rozwiązaniu problemu przeludnienia agrarnego wsi. Mimo że r.r. nie zmienia stosunku między liczbą osób utrzymujących się z rolnictwa a ilością ziemi, to Jednak stwarza warunki i bodźce ekonomiczne do zaangażowania większej liczby ludzi w rolnictwie. Podział wielkiej własności ziemskiej towarzyszący temu wzrost konsumpcji mas chłopskich spowodował — w pierwszym okresie po dokonaniu r.r. — zmniejszenie się towarowoścl rolnictwa. W późniejszym okresie zaczęły oddziaływać nowe czynniki, o coraz rozleglejszym znaczeniu: industrializacja, zmniejszenie Przeludnienia wsi, umacnianie się więzi ekonomicznych między przemysłem a rolnictwem, a zwłaszcza rozbudowa systemu kontraktacyjnego, wzrost dostaw środków produkcji oraz umacnianie się i rozwój sektora socjalistycznego w rolnictwie. R.r. w ZSRR i krajach demokracji ludowej stała się poza tym podstawą do tworzenia zalążka sektora socjalistycznego, tj. państwowych gospodarstw rolnych, w obrębie którego ziemia jest Już znacjonalizowana (na własność państwa przeszły też lasy, poza lasami należącymi do chłopów). Konfiskata ziemi obszarniczej w Polsce, podobnie Jak w europejskich i azjatyckich krajach demokracji ludowej, polegała na przekazaniu chłopom ziemi jako Ich własności prywatnej; w ZSRR natomiast została przeprowadzona nacjonalizacja ziemi — zarówno obszarniczej, Jak chłopskiej — przy poparciu chłopstwa, które było tym zainteresowane na skutek charakterystycznych dla tego kraju tradycji historycznych.REFORMY GOSPODARCZE do najważniejszych cech polityki gospodarczej europejskich państw socjalistycznych należy zapoczątkowanie od połowy lat -tych reform gospodarczych. Jest to zjawisko występujące we wszystkich krajach socjalistycznych niezależnie od przyjętych rozwiązań czy swoistych cech rozwoju ekonomicznego i społecznego.Najogólniejsze przyczyny, które spowodowały potrzebę zmian w systemie zarządzania planowania gospodarczego, były we wszystkich krajach podobne. Wiązały się one ze zmniejszającą efektywnością gospodarowania, słabymi jakościowymi rezultatami wzrostu, zwłaszcza w dziedzinie postępu technicznego. Odchodzenie od administracyjnego wysoce scentralizowanego systemu kierowania gospodarką narodową stanowiło niezbędny warunek przekształceń w przejściu do nowych, średniookresowych celów gospodarki socjalistycznej, które w większym niż poprzednio stopniu uwzględniałyby jakościowe aspekty wzrostu. System zarządzania w gospodarce socjalistycznej ma zapewniać efektywne funkcjonowanie zastosowanych środków produkcji i pracy społecznej, kształtowanie właściwych stosunków między pracownikami a przedsiębiorstwem oraz przedsiębiorstwem a państwem. System zarządzania stanowi część składową organizacji ekonomicznej, która z kolei jest ogniwem pośrednim między stosunkami produkcji a siłami wytwórczymi. W procesie rozwoju w starym systemie zarządzania nie Jest możliwe w pełni realizowanie nowych celów średniookresowych, stąd też musi on ulec pewnym przekształceniom. Jest to wstępny etap przekształceń stosunków produkcji, ich dostosowania do nowego poziomu sił wytwórczych. W tym też sensie reformy w systemie zarządzania oznaczają początek zmian w stosunkach produkcji. Reformy gospodarcze lat -tych w krajach socjalistycznych, dotyczą przekształcenia związanego z przejściem od ekstensywnego do intensywnego typu rozwoju gospodarczego. Istotę tych reform można sprowadzić do doskonalenia systemu centralnego planowania, zwiększenia inicjatywy i zainteresowania przedsiębiorstwa i Jego załogi najlepszym wykorzystaniem zasobów produkcyjnych, zwiększenia efektywności produkcji przy wykorzystaniu bodźców ekonomicznych łączących interesy Jednostki, przedsiębiorstwa społeczeństwa. To najogólniejsze sformułowanie istoty reform wskazuje główny kierunek przekształceń systemu zarządzania i kierowania gospodarką narodową. Stąd też wynikają pewne wspólne cechy, występujące we wszystkich rozwiązaniach kierowania gospodarką narodową. W sferze rozwiązań ekonomicznych można wyróżnić kilka następujących zasad, mających walor powszechny. . Decyzje ekonomiczne zostają podzielone między różne szczeble; w odróżnieniu od okresu, kiedy decyzje były podejmowane tylko na szczeblu centralnym, występuje podział decyzji między szczebel centralny i szczeble niższe. Liczba i charakter szczebli niższych są różne w poszczególnych krajach, a także różny Jest zakres przyznanych decyzji ekonomicznych szczeblom niższym. W tym sensie można mówić o pewnym procesie decentralizacji we wszystkich krajach socjalistycznych, gdzie z reguły utworzone zostały trójszczeblowe organizacje przemysłu: ministerstwa, określone formy zjednoczeń i przedsiębiorstwa. Nie Jest to wprawdzie zasada powszechna, niemniej można ją uznać za zjawisko dominujące. . Podział decyzji między różne szczeblepociąga Jednocześnie zmniejszenie zakre-su dyrektywności szczebla centralnego.Przejawia się to w zmniejszeniu liczbywskaźników otrzymywanych odgórnieprzez przedsiębiorstwa. Przy zmniejsze-niu zakresu dyrektywności charakter dy-rektyw pozostających w gestii szczeblacentralnego nie Jest jednakowy we wszy-stkich krajach. Oznacza to, że w pew-nych przypadkach dyrektywność zadańwiąże się z równowagą długookresową,a więc szczebel centralny decydujeo podstawowych proporcjach rozwojugospodarczego, w innych dyrektywnośćdotyczy również działalności bieżącej,tzn. odnosi się do planów rocznych. Wkażdym Jednak razie szczegółowe kiero-wanie bieżące jest w coraz większymstopniu zastępowane kierowaniem dłu-gookresowym o charakterze struktural-nym. Mimo że w krajach socjalistycz-nych od niedawna stosowana jest poli-tyka pośredniego i długookresowego kie-rowania, ma ona z punktu widzenia dłu-gofalowego rozwoju zasadniczą przewagęnad systemem kierowania w przeszłości;stwarza z Jednej strony przesłanki dowiększej stabilizacji planów szczebli niż-szych, a z drugiej — daje Jednostkom gos-podarczym znacznie większą swobodęmanewru ekonomicznego. Jest to o tyleważne, że dla dynamizacji danej struk-tury gospodarczej znacznie większe zna-czenie ma eliminacja antybodżców niżustalenie bodźców pozytywnych. Zmniej-szenie liczby wskaźników dyrektywnychw Jednostkach gospodarczych stanowipoważną eliminację całego zespołu anty-bodżców. . We wszystkich reformach, w corazwiększym stopniu nakaz o charakterzeadministracyjnym zastępowany Jest po-średnim oddziaływaniem przez państwo,tzn. oddziaływaniem za pomocą narzędziekonomicznych. Wprawdzie w żadnymz rozwiązań państwo nie zrezygnowałoz możliwości bezpośredniego oddziaływa-nia za pomocą nakazu (najmniejszy za-kres tego oddziaływania Jest w Jugo-sławii), niemniej coraz większego znacze-nia nabierają mechanizmy ekonomicz-ne. Bierze się to stąd, iż w warunkachadmlnlstracyjno-nakazowego kierowaniagospodarką narodową, możliwości wyko-rzystania rachunku ekonomicznego są mniejsze. Zwiększenie efektywności gospodarowania może mleć miejsce tylko przy wykorzystaniu takich kategorii ekonomicznych, jak ceny, zysk, procent, Kredyt Itp. Można tutaj — przy pewnych zastrzeżeniach — skonstatować zależnośćcharakterze prawidłowości: im bardziej rozwinięta Jest gospodarka, tym w większym stopniu muszą być wykorzystane mechanizmy ekonomiczne. Jest to warunek wynikający z wewnętrznych przesłanek kierowania gospodarką narodowąze zwiększających się powiązań zewnętrznych. . Cechą wspólną Jest wreszcie wykorzystanie bodźców materialnego zainteresowania, zarówno w odniesieniu do Jednostek gospodarczych (zwłaszcza przedsiębiorstw), Jak i załóg. Dzięki temu tworzy się bardziej bezpośrednie związki między dochodami przedsiębiorstw i załóg a wynikami produkcyjnymi. Wprawdzie, z wyjątkiem Jugosławii, związek ten nie jest nigdzie zbyt pełny, ale Jest znacznie bardziej bezpośredni niż dawniej. W wielu rozwiązaniach daje się zaobserwować tendencja do pogłębiania go, mimo że między poszczególnymi krajami socjalistycznymi Istnieją poważne różnice ilościowe, tzn. że ta część, która Jest bezpośrednio uzależniona od wyników przedsiębiorstwa (tzw. ruchoma część dochodów) wykazuje duże zróżnicowanie.W przedsiębiorstwach coraz bardziej praktykowanymi zasadami stają się: samofinansowanie produkcji, a także częściowo inwestycji, jak również ściślejsze związki między bankiem a przedsiębiorstwem. W tym też sensie ciężar gospodarowania w coraz większym stopniu przesuwa się na podstawową jednostkę produkcyjną. Wprawdzie i tu występują dosyć duże różnice między poszczególnymi krajami, ale tendencja Jest zbieżna. Oprócz Jednak tych cech wspólnych, reformy gospodarcze charakteryzuje wiele różnych, rozbieżnych rozwiązań, nie mających uzasadnienia np. w rozwoju gospodarczym. Różnice między poszczególnymi reformami dotyczą wielu kwestii, wśród których najważniejsza odnosi się do stosunku wzajemnego między planem a rynkiem. Między poszczególnymi krajami socjalistycznymi Istnieją w tej dziedzinie różnice, zarówno o charakterze Ilościowym, jak i jakościowym. Różnic w rozwiązaniach poszczególnych reform nie można wyjaśnić tylko swoistymi cechami (obiektywnymi) rozwoju poszczególnych krajów socjalistycznych, mają tu wpływ również cechy subiektywne. Należy podkreślić, lż w warunkach społecznej własności środków produkcji Istnieje dla państwa Jako centralnego ośrodka kierującego procesami ekonomicznymi stosunkowo duża swoboda wyboru w powoływanej do życia organizacji ekonomicznej. Dla określonego etapu rozwoju i poziomu ekonomicznego kraju, nie ma bowiem jednego tylko ściśle zdeterminowanego kształtu organizacji ekonomicznej.Dla analogicznych poziomów gospodarczych przy występowaniu podobnych celów średniookresowych mogą Istnieć różne rozwiązania, które w sposób Jednakowy (albo bardzo zbliżony) zabezpieczają realizację danych celów. Państwo, w którego ręku znalazły się podstawowe decyzje ekonomiczne, ma stosunkowo dużą swobodę manewru w tym zakresie. Wskutek centralizacji środków decyzji ekonomicznych, zwłaszcza na wyższych szczeblach rozwoju, państwo dysponuje wieloma alternatywnymi rozwiązaniami ekonomicznymi. Każde z tych rozwiązań może być równie celowe, mimo że dotyczy czy dotyczyć może innego zakresu działalności gospodarczej. w wielu przypadkach rozwiązania są określone wąskimi przekrojami gospodarki. W tym właśnie m. In. należy dopatrywać się zróżnicowania szczegółowych reform. W związku z czym możemy stwierdzić, że wąskie przekroje, określając szczegółowe rozwiązania w systemie zarządzania, powodują, lż nie zawsze Jest on w pełni spójny wewnętrznie. W konsekwencji prowadzi to do „etapowego” dostosowywania rozwiązań w kierowaniu gospodarką. Jednocześnie należy stwierdzić, że w żadnym kraju reformy (niezależnie od charakteru rozwiązań ekonomicznych) nie są, Jak dotąd, zakończone.