REFORMA

REFORMA

usankcjonowane prawnie zmiany w dziedzinie stosunków własności ziemi i ustroju agrarnego w ogóle (jak likwidacja lub ograniczenie wielkiej własności ziemskiej, zniesienie serwitutów) oraz określenie sposobów i warunków parcelacji ziemi. R.r. Jest w zasadzie częścią składową rewolucji burżuazyjno-demokratycznej. W wielu jednak krajach dopiero rewolucja socja­listyczna zrealizowała r.r. w sposób peł­ny i konsekwentny. R.r. w części krajów kapitalistycznych zostały przeprowadzone w toku rewolucji burżuazyjnych, które zlikwidowały feudalne stosunki w rol­nictwie; po II wojnie światowej r.r. prze­prowadzono we Włoszech, Japonii i Gre­cji. Dokonanie r.r. w warunkach gospo­darki kapitalistycznej nie oznacza Jeszcze rozwiązania kwestii agrarnej, gdyż w ustroju tym zarówno w rolnictwie, jak i w przemyśle odbywa się proces kon­centracji i centralizacji produkcji, odbi­jający się niekorzystnie na drobnej pro­dukcji rolnej, z postępu technicznego bowiem korzystać mogą przede wszyst­kim wielkie gospodarstwa rolne. W kra­jach gospodarczo słabo rozwiniętych r.r. stanowi jedno z głównych zadań w ich rozwoju społecznym i ekonomicznym. W Polsce w okresie międzywojennym pod naciskiem mas chłopskich uchwalo­no -krotnie akty prawne dotyczące r.r.: VII sejm podjął Uchwalą o przed­miocie zasad reformy rolnej, przewidu­jącą sprzedaż ziemi, przede wszystkim majątków rządowych, obszarniczycli i majątków spekulantów wojennych wów­czas, gdy prowadzili gospodarstwa w spo­sób niedbały; uchwała ta miała jednak charakter deklaratywny; VII uchwalono ustawę o wykonaniu r.r., prze­widującą wypłatę odszkodowania w wy­sokości V» ceny szacunkowej gruntu; r.r. z miała polegać — wg założeń ustawy z XII — na tworzeniu sa­modzielnych gospodarstw i powiększeniu gospodarstw Już istniejących. Co roku, w ciągu pierwszych lat, miano roz­parcelować — za pełnym odszkodowa­niem — na terenie całej Polski ok. n tys. ha. R.r. w Polsce przedwrześniowej nie doprowadziły jednak do poważnych zmian w strukturze agrarnej wsi ani do likwidacji obszarnictwa, które utrzymało się do , koncentrując w swoich rę­kach znaczny odsetek użytków rolnych leśnych. Rewolucyjną rolę odegrał do­piero dekret PKWN z IX . W trakcie-r.r., przeprowadzonej — , w Polsce Ludowej przekazano chłopom ok. mir. ha ziemi (dotyczy to zarówno gruntów na tzw. ziemiach starych, jak i rozdys­ponowanych w akcji osadniczej na zie­miach zachodnich i północnych): utwo­rzono tys. nowych i powiększono , tys. gospodarstw już istniejących. Dekret PKWN określał wysokość cen ziemi z r.r. na bardzo niskim poziomie (cena ta była — razy niższa od ceny ziemi w latach -tych oraz ustalał do­godne warunki spłat ( — lat). W wy­niku r.r. została zlikwidowana wielka własność obszarnicza; rozparcelowano bez odszkodowania gospodarstwa o po­wierzchni ponad ha (na terenie woje­wództw: poznańskiego, pomorskiego i ślą­skiego o powierzchni ponad ha). Utworzony został Państwowy Fundusz Ziemi. W ten sposób nastąpiło zniesie­nie feudalnych przeżytków na wsi, z któ­rych najbardziej rozpowszechniony był pół pańszczyźniany wyzysk chłopów w postaci odrobków wynikających głównie z chłopskiego głodu ziemi, wywołanego przede wszystkim istnieniem obszarnic­twa.W Polsce Ludowej r.r. nie ograniczała się do przekazania chłopom ziemi, lecz była związana z udzielaniem pomocy przy zagospodarowaniu, likwidacją za­dłużenia gospodarki chłopskiej zmianą systemu kredytowania. Uruchomienie przez sektor państwowy i spółdzielczy pomocy materialnej dla beneficjantów r.r. wiąże się z niebezpieczeństwem wy­stępowania swoistej erozji efektów tej reformy, polegającej zwłaszcza na pod­upadaniu gospodarstw rolnych lub nawet ich porzucaniu. Zjawiskom takim można zapobiec przez organizowanie taniego kredytu, zaopatrzenie w środki produkcji zorganizowanie odpowiedniej sieci han­dlowej, umożliwiającej związanie gospo­darki indywidualnej z sektorem publicz­nym. Formą instytucjonalną najlepiej nadającą się do tego typu powiązań jest spółdzielczość, zrzeszająca drobnych producentów-chłopów. R.r. była jednym z czynników, który — oprócz osadnictwa na ziemiach zachodnich i północnych — zaspokoił chłopski głód ziemi i odegrał decydującą rolę w rozwiązaniu problemu przeludnienia agrarnego wsi. Mimo że r.r. nie zmienia stosunku między liczbą osób utrzymujących się z rolnictwa a ilo­ścią ziemi, to Jednak stwarza warunki i bodźce ekonomiczne do zaangażowa­nia większej liczby ludzi w rolnictwie. Podział wielkiej własności ziemskiej to­warzyszący temu wzrost konsumpcji mas chłopskich spowodował — w pierwszym okresie po dokonaniu r.r. — zmniejsze­nie się towarowoścl rolnictwa. W póź­niejszym okresie zaczęły oddziaływać nowe czynniki, o coraz rozleglejszym znaczeniu: industrializacja, zmniejszenie Przeludnienia wsi, umacnianie się wię­zi ekonomicznych między przemysłem a rolnictwem, a zwłaszcza rozbudowa systemu kontraktacyjnego, wzrost do­staw środków produkcji oraz umacnia­nie się i rozwój sektora socjalistycznego w rolnictwie. R.r. w ZSRR i krajach demokracji ludowej stała się poza tym podstawą do tworzenia zalążka sektora socjalistycznego, tj. państwowych gos­podarstw rolnych, w obrębie którego ziemia jest Już znacjonalizowana (na własność państwa przeszły też lasy, poza lasami należącymi do chłopów). Konfi­skata ziemi obszarniczej w Polsce, po­dobnie Jak w europejskich i azjatyckich krajach demokracji ludowej, polegała na przekazaniu chłopom ziemi jako Ich własności prywatnej; w ZSRR natomiast została przeprowadzona nacjonalizacja ziemi — zarówno obszarniczej, Jak chłopskiej — przy poparciu chłopstwa, które było tym zainteresowane na sku­tek charakterystycznych dla tego kraju tradycji historycznych.REFORMY GOSPODARCZE do najważniejszych cech polityki gospodarczej europejskich państw socja­listycznych należy zapoczątkowanie od połowy lat -tych reform gospodarczych. Jest to zjawisko występujące we wszyst­kich krajach socjalistycznych niezależ­nie od przyjętych rozwiązań czy swoi­stych cech rozwoju ekonomicznego i spo­łecznego.Najogólniejsze przyczyny, które spowo­dowały potrzebę zmian w systemie za­rządzania planowania gospodarczego, były we wszystkich krajach podobne. Wiązały się one ze zmniejszającą efek­tywnością gospodarowania, słabymi jako­ściowymi rezultatami wzrostu, zwłaszcza w dziedzinie postępu technicznego. Od­chodzenie od administracyjnego wysoce scentralizowanego systemu kierowania gospodarką narodową stanowiło niezbęd­ny warunek przekształceń w przejściu do nowych, średniookresowych celów gos­podarki socjalistycznej, które w więk­szym niż poprzednio stopniu uwzględnia­łyby jakościowe aspekty wzrostu. System zarządzania w gospodarce so­cjalistycznej ma zapewniać efektywne funkcjonowanie zastosowanych środków produkcji i pracy społecznej, kształto­wanie właściwych stosunków między pracownikami a przedsiębiorstwem oraz przedsiębiorstwem a państwem. System zarządzania stanowi część składową orga­nizacji ekonomicznej, która z kolei jest ogniwem pośrednim między stosunkami produkcji a siłami wytwórczymi. W pro­cesie rozwoju w starym systemie zarzą­dzania nie Jest możliwe w pełni realizo­wanie nowych celów średniookresowych, stąd też musi on ulec pewnym prze­kształceniom. Jest to wstępny etap prze­kształceń stosunków produkcji, ich do­stosowania do nowego poziomu sił wy­twórczych. W tym też sensie reformy w systemie zarządzania oznaczają po­czątek zmian w stosunkach produkcji. Reformy gospodarcze lat -tych w kra­jach socjalistycznych, dotyczą prze­kształcenia związanego z przejściem od ekstensywnego do intensywnego typu rozwoju gospodarczego. Istotę tych re­form można sprowadzić do doskonale­nia systemu centralnego planowania, zwiększenia inicjatywy i zainteresowa­nia przedsiębiorstwa i Jego załogi naj­lepszym wykorzystaniem zasobów pro­dukcyjnych, zwiększenia efektywności produkcji przy wykorzystaniu bodźców ekonomicznych łączących interesy Jed­nostki, przedsiębiorstwa społeczeństwa. To najogólniejsze sformułowanie istoty reform wskazuje główny kierunek prze­kształceń systemu zarządzania i kiero­wania gospodarką narodową. Stąd też wynikają pewne wspólne cechy, wystę­pujące we wszystkich rozwiązaniach kie­rowania gospodarką narodową. W sferze rozwiązań ekonomicznych można wyróż­nić kilka następujących zasad, mających walor powszechny. . Decyzje ekonomiczne zostają podzie­lone między różne szczeble; w odróżnie­niu od okresu, kiedy decyzje były po­dejmowane tylko na szczeblu central­nym, występuje podział decyzji między szczebel centralny i szczeble niższe. Licz­ba i charakter szczebli niższych są różne w poszczególnych krajach, a także róż­ny Jest zakres przyznanych decyzji eko­nomicznych szczeblom niższym. W tym sensie można mówić o pewnym procesie decentralizacji we wszystkich krajach socjalistycznych, gdzie z reguły utwo­rzone zostały trójszczeblowe organizacje przemysłu: ministerstwa, określone for­my zjednoczeń i przedsiębiorstwa. Nie Jest to wprawdzie zasada powszechna, niemniej można ją uznać za zjawisko do­minujące. . Podział decyzji między różne szczeblepociąga Jednocześnie zmniejszenie zakre-su dyrektywności szczebla centralnego.Przejawia się to w zmniejszeniu liczbywskaźników otrzymywanych odgórnieprzez przedsiębiorstwa. Przy zmniejsze-niu zakresu dyrektywności charakter dy-rektyw pozostających w gestii szczeblacentralnego nie Jest jednakowy we wszy-stkich krajach. Oznacza to, że w pew-nych przypadkach dyrektywność zadańwiąże się z równowagą długookresową,a więc szczebel centralny decydujeo podstawowych proporcjach rozwojugospodarczego, w innych dyrektywnośćdotyczy również działalności bieżącej,tzn. odnosi się do planów rocznych. Wkażdym Jednak razie szczegółowe kiero-wanie bieżące jest w coraz większymstopniu zastępowane kierowaniem dłu-gookresowym o charakterze struktural-nym. Mimo że w krajach socjalistycz-nych od niedawna stosowana jest poli-tyka pośredniego i długookresowego kie-rowania, ma ona z punktu widzenia dłu-gofalowego rozwoju zasadniczą przewagęnad systemem kierowania w przeszłości;stwarza z Jednej strony przesłanki dowiększej stabilizacji planów szczebli niż-szych, a z drugiej — daje Jednostkom gos-podarczym znacznie większą swobodęmanewru ekonomicznego. Jest to o tyleważne, że dla dynamizacji danej struk-tury gospodarczej znacznie większe zna-czenie ma eliminacja antybodżców niżustalenie bodźców pozytywnych. Zmniej-szenie liczby wskaźników dyrektywnychw Jednostkach gospodarczych stanowipoważną eliminację całego zespołu anty-bodżców. . We wszystkich reformach, w corazwiększym stopniu nakaz o charakterzeadministracyjnym zastępowany Jest po-średnim oddziaływaniem przez państwo,tzn. oddziaływaniem za pomocą narzędziekonomicznych. Wprawdzie w żadnymz rozwiązań państwo nie zrezygnowałoz możliwości bezpośredniego oddziaływa-nia za pomocą nakazu (najmniejszy za-kres tego oddziaływania Jest w Jugo-sławii), niemniej coraz większego znacze-nia nabierają mechanizmy ekonomicz-ne. Bierze się to stąd, iż w warunkachadmlnlstracyjno-nakazowego kierowaniagospodarką narodową, możliwości wyko-rzystania rachunku ekonomicznego są mniejsze. Zwiększenie efektywności gos­podarowania może mleć miejsce tylko przy wykorzystaniu takich kategorii eko­nomicznych, jak ceny, zysk, procent, Kredyt Itp. Można tutaj — przy pewnych zastrzeżeniach — skonstatować zależnośćcharakterze prawidłowości: im bardziej rozwinięta Jest gospodarka, tym w więk­szym stopniu muszą być wykorzystane mechanizmy ekonomiczne. Jest to wa­runek wynikający z wewnętrznych prze­słanek kierowania gospodarką narodowąze zwiększających się powiązań ze­wnętrznych. . Cechą wspólną Jest wreszcie wykorzy­stanie bodźców materialnego zaintereso­wania, zarówno w odniesieniu do Jed­nostek gospodarczych (zwłaszcza przed­siębiorstw), Jak i załóg. Dzięki temu tworzy się bardziej bezpośrednie związki między dochodami przedsiębiorstw i za­łóg a wynikami produkcyjnymi. Wpraw­dzie, z wyjątkiem Jugosławii, związek ten nie jest nigdzie zbyt pełny, ale Jest znacznie bardziej bezpośredni niż daw­niej. W wielu rozwiązaniach daje się zaobserwować tendencja do pogłębiania go, mimo że między poszczególnymi kra­jami socjalistycznymi Istnieją poważne różnice ilościowe, tzn. że ta część, która Jest bezpośrednio uzależniona od wyni­ków przedsiębiorstwa (tzw. ruchoma część dochodów) wykazuje duże zróżni­cowanie.W przedsiębiorstwach coraz bardziej praktykowanymi zasadami stają się: sa­mofinansowanie produkcji, a także czę­ściowo inwestycji, jak również ściślejsze związki między bankiem a przedsiębior­stwem. W tym też sensie ciężar gospo­darowania w coraz większym stopniu przesuwa się na podstawową jednostkę produkcyjną. Wprawdzie i tu występują dosyć duże różnice między poszczególny­mi krajami, ale tendencja Jest zbieżna. Oprócz Jednak tych cech wspólnych, re­formy gospodarcze charakteryzuje wiele różnych, rozbieżnych rozwiązań, nie ma­jących uzasadnienia np. w rozwoju gos­podarczym. Różnice między poszczegól­nymi reformami dotyczą wielu kwestii, wśród których najważniejsza odnosi się do stosunku wzajemnego między planem a rynkiem. Między poszczególnymi kra­jami socjalistycznymi Istnieją w tej dzie­dzinie różnice, zarówno o charakterze Ilościowym, jak i jakościowym. Różnic w rozwiązaniach poszczególnych reform nie można wyjaśnić tylko swoi­stymi cechami (obiektywnymi) rozwoju poszczególnych krajów socjalistycznych, mają tu wpływ również cechy subiektyw­ne. Należy podkreślić, lż w warunkach społecznej własności środków produkcji Istnieje dla państwa Jako centralnego ośrodka kierującego procesami ekono­micznymi stosunkowo duża swoboda wy­boru w powoływanej do życia organiza­cji ekonomicznej. Dla określonego etapu rozwoju i poziomu ekonomicznego kra­ju, nie ma bowiem jednego tylko ściśle zdeterminowanego kształtu organizacji ekonomicznej.Dla analogicznych poziomów gospodar­czych przy występowaniu podobnych ce­lów średniookresowych mogą Istnieć róż­ne rozwiązania, które w sposób Jednako­wy (albo bardzo zbliżony) zabezpieczają realizację danych celów. Państwo, w któ­rego ręku znalazły się podstawowe de­cyzje ekonomiczne, ma stosunkowo dużą swobodę manewru w tym zakresie. Wsku­tek centralizacji środków decyzji eko­nomicznych, zwłaszcza na wyższych szczeblach rozwoju, państwo dysponuje wieloma alternatywnymi rozwiązaniami ekonomicznymi. Każde z tych rozwiązań może być równie celowe, mimo że doty­czy czy dotyczyć może innego zakresu działalności gospodarczej. w wielu przypadkach rozwiązania są określone wąskimi przekrojami gos­podarki. W tym właśnie m. In. należy dopatrywać się zróżnicowania szczegóło­wych reform. W związku z czym może­my stwierdzić, że wąskie przekroje, określając szczegółowe rozwiązania w systemie zarządzania, powodują, lż nie zawsze Jest on w pełni spójny wewnętrz­nie. W konsekwencji prowadzi to do „etapowego” dostosowywania rozwiązań w kierowaniu gospodarką. Jednocześnie należy stwierdzić, że w żadnym kraju reformy (niezależnie od charakteru roz­wiązań ekonomicznych) nie są, Jak dotąd, zakończone.

[Głosów:1    Średnia:4/5]

Comments

comments