funkcja lub rola pełniona przez osoby lub grupy osób w życiu gospodarczym, a ściślej w procesie wytwarzania i dystrybucji dóbr lub usług, będących w danym społeczeństwie przedmiotem transakcji kupna—sprzeda­ży.Cechą wyróżniającą funkcje p. Jest w społecznym odczuciu przede wszystkim motyw ich pełnienia, którym Jest dąże­nie do wzbogacenia się przez osiąganie zysków. Drugą cechę stanowi sposób działania polegający na inwestowaniu posiadanych lub pożyczonych przez p. środków materialnych w określone przedsięwzięcie, najczęściej produkcję dóbr lub usług, na kierowaniu tym pro­cesem produkcyjnym sprzedaży wy­tworzonego produktu. Dodatnia różnica między kwotą uzyskaną ze sprzedaży (utargiem) a poniesionymi kosztami sta­nowi zysk p. Osiągnięcie zysku nie Jest jednak pewne i wiąże się często z ryzy­kiem. Działalność p. może bowiem do­prowadzić także do strat, które on sam pokrywa z własnych środków, gdy po­niesione koszty przewyższają osiągane wpływy. Ryzyko to Jest trzecią z kolei istotną cechą charakteryzującą rolę p. Za czwartą cechę natomiast można przy­jąć instytucjonalną formę działalności p. Formą tą najczęściej, choć nie zawsze, bywa przedsiębiorstwo. Pojęcie i funkcja p. związane są przede wszystkim, Jeśli nie wyłącznie, z forma­cjami społeczno-ekonomicznymi, oparty­mi na prywatnej własności środków produkcji. We wstępnym okresie rozwo­ju gospodarki socjalistycznej dopuszcza się do działania drobnych p. w klasycz­nym znaczeniu tego słowa; są nimi np. właściciele prywatnych warsztatów rze­mieślniczych.PRZEDSIĘBIORSTWO, jednostka gospo­darcza wyodrębniona pod względem eko­nomicznym, organizacyjnym i prawnym; ukształtowała się w okresie kapitalizmu w wyniku rozwoju gospodarki towa­rowej; wraz z rozwojem sił wytwórczych i zmianą stosunków produkcji zmienia się również treść forma p. P. kapitalistyczne — środki pro­dukcji należą do indywidualnego kapi­talisty lub grupy kapitalistów, eksploa­tujących najemną siłę roboczą w ce­lu osiągnięcia Jak największego zysku; produkty wytwarzane są na nieznany rynek, co przy istnieniu znacznej liczby p. prowadzi do ostrej walki konkuren­cyjnej. Ekonomia burżuazyjna poświęca wiele uwagi postaci przedsiębiorcy, tj. kapitalisty aktywnego w odróżnieniu od pasywnego, tj. pożyczkodawcy czy ren-tiera. W początkowym okresie rozwoju kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, kie­dy dominowała forma p. powstałych z warsztatów bogatszych rzemieślników lub biur nakładców, o powodzeniu dzia­łalności p. decydowała aktywność, ini­cjatywa oraz umiejętność dostosowania się kapitalisty-przedsiębiorcy do zmien­nych warunków rynkowych. Wraz z roz­wojem sil wytwórczych rola przedsię­biorcy stopniowo zmieniała się; indy­widualni kapitaliści i przedsiębiorcy nie byli w stanie osobiście kierować rosną­cymi w szybkim tempie p., ustępowali miejsca zespołowi kapitalistów, przeka­zywali część funkcji kierowniczych pra­cownikom najemnym. Coraz bardziej rosła rola p. zorganizowanych w formie — spółek akcyjnych, a koncentracja produkcji prowadziła do powstawania wielkich jednostek gospodarczych. W okresie monopolistycznego stadium kapi­talizmu przedsiębiorca jako pojedynczy właściciel i kierownik p. przestał odgry­wać dominującą rolę. W związku z tym we współczesnej burżuazyjnej literaturze ekonomicznej na czoło wysuwa się za­gadnienia skutecznego kierowania olbrzy­mimi Jednostkami gospodarczymi w for­mie — monopoli kapitalistycznych. W kapitalistycznych koncernach inicjatywa i funkcje kierownicze należą z reguły do zespołu menedżerów, powiązanych hie­rarchicznie, specjalizujących się w po­szczególnych dziedzinach zarządzania. Wiele p. formalnie samodzielnych, Jest faktycznie podporządkowanych silniej­szym organizacjom monopolistycznym. Przyspieszenie rewolucji naukowo-tech­nicznej w drugiej połowie XX w. spo­wodowało ożywienie konkurencji zwięk­szyło potrzebę zmian w kierunkach i me­todach działalności p. kapitalistycznych. Na tym tle można zaobserwować swoisty renesans koncepcji przedsiębiorczości w sensie ofensywnej postawy jednostek gospodarczych w wykorzystaniu zdoby­czy nauki, postępu technicznego, nowych rynków zbytu itp.P. socjalistyczne opiera się na społecznej własności środków produkcji, stanowi podstawową, wyodrębnioną eko­nomicznie jednostkę gospodarczą, dzia­łającą w obrębie jednolitego dla całej gospodarki narodowego planu gospodar­czego. P. jako podstawowa forma orga­nizacji sił wytwórczych we wszystkich działach produkcji i usług występują w przemyśle, rolnictwie, budownictwie, handlu wewnętrznym i zagranicznym, łączności, komunikacji i gospodarce ko­munalnej. Rozróżnia się socjalistyczne p. państwowe spółdzielcze. Pierwsze stanowią własność ogólnonarodową, i obejmują większość jednostek gospo­darki uspołecznionej. Drugie są własno­ścią grupową i występują przede wszyst­kim w handlu wewnętrznym i w prze­myśle drobnym (spółdzielnia); do spół­dzielczych można również zaliczyć — spółdzielnie produkcyjne w rolnictwie. Wyodrębnienie ekonomiczne p. socjali­stycznych następuje zatem albo w obrę­bie ogólnospołecznej własności środków produkcji, albo na podstawie własności grupowej. Do podstawowych cech cha­rakteryzujących wyodrębnienie ekono­miczne p. państwowego należą: . wy­dzielenie z funduszy ogólnospołecznych określonych środków trwałych i obro­towych do wyłącznej dyspozycji p.; . pokrywanie (z reguły z nadwyżką) wy­datków eksploatacyjnych (a częściowo również inwestycyjnych) z przychodów ze sprzedaży wyrobów lub usług; . po­siadanie przez p. w banku odrębnego rachunku rozliczeniowego, na którym gromadzone są wolne środki pieniężne; . prawo do korzystania ze zwrotnych oprocentowanych kredytów bankowych. Dzięki wymienionym cechom możliwe jest odrębne ustalanie wyników gospo­darowania każdego p.; do tego celu słu­żą takie instrumenty, jak bilans p. oraz rachunek strat i zysków. Dzięki ekono­micznej odrębności sytuacja finansowa p., a także jego perspektywy rozwojo­we, uzależnione są w pewnym stopniu od wyników własnej gospodarności; stwarza to dla załogi p. zachętę do oszczędnego gospodarowania i dążenie do zwiększenia rentowności, ponieważ część zysku może być przeznaczona na potrzeby p. i zatrudnionego w nim per­sonelu. W Polsce p. mogą z odpisów z zysku tworzyć fundusz zakładowy (na potrzeby załogi) oraz fundusze na cele rozwojowe p. ( fundusze przedsię­biorstw). Prawnym wyrazem odrębności ekonomicznej p. jest osobowość prawna: p. nabywa ją przez wpisanie do rejestru ( rejestr przedsiębiorstw państwowych, rejestr spółdzielni), upoważnia ona do działań prawnych, polegających m. in. na zawieraniu umów z kontrahentami, zaciąganiu zobowiązań itp. Cele działalności poszczególnych p. cha­rakteryzuje duża różnorodność, właściwa wszelkiej działalności gospodarczej. Moż­na jednak ustalić zadania dotyczące wszystkich socjalistycznych p.: . organi­zowanie planowej produkcji dóbr usług zmierzających do zaspokojenia potrzeb społecznych w dziedzinie, w której spe­cjalizuje się p.; . wytwarzanie coraz większego dochodu narodowego w wyni­ku stałego wzrostu wydajności pracyi gospodarności oraz rozwijania aparatu wytwórczego p. Środkami realizacji tych zadań są: rozwijanie postępu techniczno–ekonomicznego, obniżanie kosztów włas­nych, podnoszenie rentowności produk­cji, rozszerzanie asortymentu wyrobów i usług oraz poprawa ich jakości. Do za­dań p. socjalistycznych należy także kształtowanie świadomości socjalistycz­nej pracowników, tworzenie warunków sprzyjających ich wszechstronnemu roz­wojowi i osiąganiu możliwie pełnego za­dowolenia z pracy oraz rozwijanie gos­podarki komunalnej urządzeń kultural-no-bytowych na terenie, na którym znaj­duje się p.P. socjalistyczne, zgodnie z zasadą jed­noosobowego kierownictwa, zarządzane są przez dyrektora, którego powołują władze nadrzędne. Dyrektor dysponuje wyspecjalizowanym aparatem admini­stracyjnym, tworzącym zarząd p. Swoistą cechą socjalistycznych p. jest szeroki udział załóg pracowniczych w zarządza­niu. Udział ten przyjmuje w zależno­ści od etapu rozwojowego różne for­my organizacyjne. W początkowym okre­sie budownictwa socjalizmu w Polsce realizował się przez narady produkcyj­ne, działalność organizacji związkowych i partyjnych. W — w państwowych p. przemysłowych, rolnych i budowla­nych powołano — samorząd robotniczy. Trzy organy samorządu (rada robotni­cza, rada zakładowa związku zawodo­wego i komitet zakładowy PZPR) po­dejmują wspólnie najważniejsze decyzje jako konferencje samorządu robotniczego (KSR), będące Jego naczelnym organem. Samorząd robotniczy jest uprawniony m. In. do podejmowania uchwał, dotyczą­cych podstawowych spraw rozwoju p. oraz zagadnień socjalno-kulturalnych za­łogi. Uprawnienia te” i działalność orga­nów samorządu nie mogą naruszać zasa­dy jednoosobowego kierownictwa. Pod względem form organizacyjnych p. socjalistyczne różnią się istotnie w za­leżności od działu lub gałęzi gospodarki, w której funkcjonują. Do najliczniej­szych w przemyśle należą p. jednozakła-dowe, obejmujące zakład wyspecjalizo­wany w wytwarzaniu określonego ro­dzaju produktów oraz niezbędne wydzia­ły pomocnicze. Wzrost skali produkcji i wzrost zakresu powiązań p. powoduje potrzebę tworzenia p. wielozakładowych,których rola zarówno w przemyśle, jak i w innych działach gospodarki coraz bardziej wzrasta. We wszystkich dzia­łach i gałęziach gospodarki narodowej dąży się do łączenia zakładów o tym sa­mym charakterze produkcji lub działal­ności usługowej, albo zakładów uzupeł­niających się wzajemnie. Nowoczesna technika wywołuje tendencje do two­rzenia kombinatów przemysłowych. W przemyśle hutniczym, chemicznym i czę­ściowo włókienniczym od dawna istnia­ły kombinaty. W powstały no­we kombinaty w przemyśle maszyno­wym, pomyślane jako jednostki ściślej integrujące zakłady produkcji finalnej z zakładami kooperującymi, jednostkami zaplecza technicznego itp. Zasięg tery­torialny p. zależy od stopnia rozprosze­nia zakładów. W Polsce, w przemyśle drobnym i handlu działa wiele p. obej­mujących zasięgiem województwo, po­wiat lub kilka powiatów. P. łączności i komunikacji mają często zasięg ogólno­krajowy. P. ogólnokrajowe mają niektó­re cechy zjednoczeń. Ich zarządy (cen­trale) nadzorują pracę oddziałów (dyrek­cji) wojewódzkich, stanowiących odpo­wiedni p. w przemyśle. Powstawanie coraz większych i bardziej różnorodnych p. prowadzi do zacierania granic między p. a zjednoczeniami.PRZEDSIĘBIORSTWO PROWADZĄCE,przedsiębiorstwo, któremu minister lub prezydium wojewódzkiej rady narodo­wej zleci wykonywanie funkcji zjedno­czenia w stosunku do określonej grupy przedsiębiorstw. Ma to miejsce, gdy gru­pa przedsiębiorstw, podległa temu sa­memu organowi administracji lub nale­żąca do tego samego zjednoczenia różni się od pozostałych przedsiębiorstw od­rębnym rodzajem działalności i wymaga wspólnego kierownictwa, a powołanie nowego zjednoczenia nie Jest celowe.Dyrektor p.p. w stosunku do zgrupowa­nych przedsiębiorstw ma uprawnienia przysługujące dyrektorowi zjednoczenia, przy p.p. powołuje się kolegium i w miarę potrzeby radę techniczno-ekono­miczną. P.p. może podlegać bezpośred­nio właściwemu ministrowi (prezydium właściwej rady narodowej) lub być zgru­powane w zjednoczeniu. W przemyśle polskim forma p.p. nie przyjęła się. Mimo podjęcia w uchwały o p.p., we wrześniu istnia­ło ich tylko . Złożyło się na to kilka przyczyn, m. in. fakt, że p.p. nie zdo­były sobie wśród przedsiębiorstw zgru­powanych niezbędnego autorytetu, gdyż nie potrafiły zapewnić im pełnych moż­liwości rozwoju. Część p.p. przekształco­na została w kombinaty. przewiduje również moż­liwość powoływania tzw. przedsiębiorstw patronackich, których celem jest świadczenie pomocy technicznej, orga­nizacyjnej lub ekonomicznej innym, przeważnie blisko położonym przedsię­biorstwom, nazywanym współdzia­łającymi. Przedsiębiorstwami współ­działającymi mogą być przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie, Jednostki bu­dżetowe i organizacje społeczne, prowa­dzące działalność gospodarczą. Dyrektor przedsiębiorstwa patronackiego ma tyl­ko niektóre uprawnienia dyrektora zjed­noczenia, jego decyzje są jednak (w za­kresie uregulowanym statutem) wiążą­ce dla przedsiębiorstw współdziałających. PRZESTĘPCZOŚĆ GOSPODARCZA, zja­wisko społecznie szkodliwe, mające określone źródła ekonomiczne, organiza­cyjne i społeczne. W zależności od za­łożeń gospodarczych poszczególnych kra­jów, występują różne formy i przejawy przestępczości, którą określa się mianem gospodarczej. Rozważania zatem na te­mat przestępstwa gospodarczego muszą oprzeć się na konkretnym typie ustroju gospodarczego, inne bowiem będą jego przejawy i formy w gospodarce kapita­listycznej inne zaś w gospodarce uspo­łecznionej. W gospodarce socjalistycznej prawidłowe określenie istoty tego ro­dzaju przestępstwa jest o tyle ważne, że zaliczane są one do tzw. kwalifiko­wanych, a więc zagrożonych z zasady ostrzejszą sankcją karną i — poza inny­mi karami dodatkowymi — ostrą sank­cją ekonomiczną.W definicjach prawnych próbowano określić działalność przestępczą terminem..P-g-„, gdy skierowana była przeciwko własności społecznej. Niektórzy autorzy zmierzali do ograniczenia tego rodzaju przestępstwa do przestępstwa pracowni­czego, a więc działania pracownika za­trudnionego w danym zakładzie pracy przeciwko własności społecznej. Sformu­łowanie to budziło wiele zastrzeżeń, bo­wiem z punktu widzenia interesu spo­łecznego ochronie podlega własność i mienie społeczne przed każdym zama­chem, nie tylko zaś dokonanym przez pracownika tego zakładu. Argumentem jest także to, że ustawodawstwo pań­stwa socjalistycznego chroni w określo­nych warunkach również własność pry­watną i nie stosuje tu sankcji powszech­nej, a właśnie specjalną. Najbardziej zbliżoną do istoty tego typu przestępstwa była definicja określająca przestępstwo gospodarcze jako czyn na­ruszający porządek gospodarczy pań­stwa.Dotychczasowa praktyka aparatu ściga­nia i wymiaru sprawiedliwości skłania się do przyjęcia opisowej formy czynów określanych mianem przestępstw gospo­darczych. Można za nie uznać działanie sprawcy lub sprawców, które: . atakuje mienie lub własność społeczną przez bez­pośredni zamach (zabór) lub przez za­winione działanie albo zaniechanie dzia­łania powodujące szkody i straty w mie­niu społecznym; . narusza interesy ma­jątkowe państwa (np. przestępstwa dewi­zowe, skarbowe i antyreglamentacyjne); . narusza interesy majątkowe obywa­teli, gdy następuje to w powiązaniu z uspołecznionym aparatem zarządzania administracyjnego lub gospodarczego. Podobny zakres działania określany przestępstwem gospodarczym przyjmo­wany jest nie tylko w Polsce, ale we wszystkich krajach socjalistycznych. W polskim kodeksie karnym wydzielono rozdział pt. Przestępsttoa gospodarcze, dotyczący odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez niegospodarność (a więc niedopełnienie obowiązków lub przekroczenie uprawnień aparatu zarzą­dzającego) oraz wszelkich zamachów skierowanych przeciwko interesom na­bywcy w sferze usług (oszustwa, speku­lacja itd.). Zamach zaś na mienie spo­łeczne ujęty został w rozdziale, który dotyczy ogólnego regulowania zamachu na mienie. Za działanie skierowane przeciwko mieniu społecznemu sankcje kar­ne są znacznie ostrzejsze niż za działanie przeciwko mieniu prywatnemu, a kary dodatkowe cechują się ostrą sankcją ekonomiczną.

Comments

comments