PRZEDSIĘBIORCA

funkcja lub rola pełniona przez osoby lub grupy osób w życiu gospodarczym, a ściślej w procesie wytwarzania i dystrybucji dóbr lub usług, będących w danym społeczeństwie przedmiotem transakcji kupna—sprzedaży.Cechą wyróżniającą funkcje p. Jest w społecznym odczuciu przede wszystkim motyw ich pełnienia, którym Jest dążenie do wzbogacenia się przez osiąganie zysków. Drugą cechę stanowi sposób działania polegający na inwestowaniu posiadanych lub pożyczonych przez p. środków materialnych w określone przedsięwzięcie, najczęściej produkcję dóbr lub usług, na kierowaniu tym procesem produkcyjnym sprzedaży wytworzonego produktu. Dodatnia różnica między kwotą uzyskaną ze sprzedaży (utargiem) a poniesionymi kosztami stanowi zysk p. Osiągnięcie zysku nie Jest jednak pewne i wiąże się często z ryzykiem. Działalność p. może bowiem doprowadzić także do strat, które on sam pokrywa z własnych środków, gdy poniesione koszty przewyższają osiągane wpływy. Ryzyko to Jest trzecią z kolei istotną cechą charakteryzującą rolę p. Za czwartą cechę natomiast można przyjąć instytucjonalną formę działalności p. Formą tą najczęściej, choć nie zawsze, bywa przedsiębiorstwo. Pojęcie i funkcja p. związane są przede wszystkim, Jeśli nie wyłącznie, z formacjami społeczno-ekonomicznymi, opartymi na prywatnej własności środków produkcji. We wstępnym okresie rozwoju gospodarki socjalistycznej dopuszcza się do działania drobnych p. w klasycznym znaczeniu tego słowa; są nimi np. właściciele prywatnych warsztatów rzemieślniczych.PRZEDSIĘBIORSTWO, jednostka gospodarcza wyodrębniona pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym; ukształtowała się w okresie kapitalizmu w wyniku rozwoju gospodarki towarowej; wraz z rozwojem sił wytwórczych i zmianą stosunków produkcji zmienia się również treść forma p. P. kapitalistyczne — środki produkcji należą do indywidualnego kapitalisty lub grupy kapitalistów, eksploatujących najemną siłę roboczą w celu osiągnięcia Jak największego zysku; produkty wytwarzane są na nieznany rynek, co przy istnieniu znacznej liczby p. prowadzi do ostrej walki konkurencyjnej. Ekonomia burżuazyjna poświęca wiele uwagi postaci przedsiębiorcy, tj. kapitalisty aktywnego w odróżnieniu od pasywnego, tj. pożyczkodawcy czy ren-tiera. W początkowym okresie rozwoju kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, kiedy dominowała forma p. powstałych z warsztatów bogatszych rzemieślników lub biur nakładców, o powodzeniu działalności p. decydowała aktywność, inicjatywa oraz umiejętność dostosowania się kapitalisty-przedsiębiorcy do zmiennych warunków rynkowych. Wraz z rozwojem sil wytwórczych rola przedsiębiorcy stopniowo zmieniała się; indywidualni kapitaliści i przedsiębiorcy nie byli w stanie osobiście kierować rosnącymi w szybkim tempie p., ustępowali miejsca zespołowi kapitalistów, przekazywali część funkcji kierowniczych pracownikom najemnym. Coraz bardziej rosła rola p. zorganizowanych w formie — spółek akcyjnych, a koncentracja produkcji prowadziła do powstawania wielkich jednostek gospodarczych. W okresie monopolistycznego stadium kapitalizmu przedsiębiorca jako pojedynczy właściciel i kierownik p. przestał odgrywać dominującą rolę. W związku z tym we współczesnej burżuazyjnej literaturze ekonomicznej na czoło wysuwa się zagadnienia skutecznego kierowania olbrzymimi Jednostkami gospodarczymi w formie — monopoli kapitalistycznych. W kapitalistycznych koncernach inicjatywa i funkcje kierownicze należą z reguły do zespołu menedżerów, powiązanych hierarchicznie, specjalizujących się w poszczególnych dziedzinach zarządzania. Wiele p. formalnie samodzielnych, Jest faktycznie podporządkowanych silniejszym organizacjom monopolistycznym. Przyspieszenie rewolucji naukowo-technicznej w drugiej połowie XX w. spowodowało ożywienie konkurencji zwiększyło potrzebę zmian w kierunkach i metodach działalności p. kapitalistycznych. Na tym tle można zaobserwować swoisty renesans koncepcji przedsiębiorczości w sensie ofensywnej postawy jednostek gospodarczych w wykorzystaniu zdobyczy nauki, postępu technicznego, nowych rynków zbytu itp.P. socjalistyczne opiera się na społecznej własności środków produkcji, stanowi podstawową, wyodrębnioną ekonomicznie jednostkę gospodarczą, działającą w obrębie jednolitego dla całej gospodarki narodowego planu gospodarczego. P. jako podstawowa forma organizacji sił wytwórczych we wszystkich działach produkcji i usług występują w przemyśle, rolnictwie, budownictwie, handlu wewnętrznym i zagranicznym, łączności, komunikacji i gospodarce komunalnej. Rozróżnia się socjalistyczne p. państwowe spółdzielcze. Pierwsze stanowią własność ogólnonarodową, i obejmują większość jednostek gospodarki uspołecznionej. Drugie są własnością grupową i występują przede wszystkim w handlu wewnętrznym i w przemyśle drobnym (spółdzielnia); do spółdzielczych można również zaliczyć — spółdzielnie produkcyjne w rolnictwie. Wyodrębnienie ekonomiczne p. socjalistycznych następuje zatem albo w obrębie ogólnospołecznej własności środków produkcji, albo na podstawie własności grupowej. Do podstawowych cech charakteryzujących wyodrębnienie ekonomiczne p. państwowego należą: . wydzielenie z funduszy ogólnospołecznych określonych środków trwałych i obrotowych do wyłącznej dyspozycji p.; . pokrywanie (z reguły z nadwyżką) wydatków eksploatacyjnych (a częściowo również inwestycyjnych) z przychodów ze sprzedaży wyrobów lub usług; . posiadanie przez p. w banku odrębnego rachunku rozliczeniowego, na którym gromadzone są wolne środki pieniężne; . prawo do korzystania ze zwrotnych oprocentowanych kredytów bankowych. Dzięki wymienionym cechom możliwe jest odrębne ustalanie wyników gospodarowania każdego p.; do tego celu służą takie instrumenty, jak bilans p. oraz rachunek strat i zysków. Dzięki ekonomicznej odrębności sytuacja finansowa p., a także jego perspektywy rozwojowe, uzależnione są w pewnym stopniu od wyników własnej gospodarności; stwarza to dla załogi p. zachętę do oszczędnego gospodarowania i dążenie do zwiększenia rentowności, ponieważ część zysku może być przeznaczona na potrzeby p. i zatrudnionego w nim personelu. W Polsce p. mogą z odpisów z zysku tworzyć fundusz zakładowy (na potrzeby załogi) oraz fundusze na cele rozwojowe p. ( fundusze przedsiębiorstw). Prawnym wyrazem odrębności ekonomicznej p. jest osobowość prawna: p. nabywa ją przez wpisanie do rejestru ( rejestr przedsiębiorstw państwowych, rejestr spółdzielni), upoważnia ona do działań prawnych, polegających m. in. na zawieraniu umów z kontrahentami, zaciąganiu zobowiązań itp. Cele działalności poszczególnych p. charakteryzuje duża różnorodność, właściwa wszelkiej działalności gospodarczej. Można jednak ustalić zadania dotyczące wszystkich socjalistycznych p.: . organizowanie planowej produkcji dóbr usług zmierzających do zaspokojenia potrzeb społecznych w dziedzinie, w której specjalizuje się p.; . wytwarzanie coraz większego dochodu narodowego w wyniku stałego wzrostu wydajności pracyi gospodarności oraz rozwijania aparatu wytwórczego p. Środkami realizacji tych zadań są: rozwijanie postępu techniczno–ekonomicznego, obniżanie kosztów własnych, podnoszenie rentowności produkcji, rozszerzanie asortymentu wyrobów i usług oraz poprawa ich jakości. Do zadań p. socjalistycznych należy także kształtowanie świadomości socjalistycznej pracowników, tworzenie warunków sprzyjających ich wszechstronnemu rozwojowi i osiąganiu możliwie pełnego zadowolenia z pracy oraz rozwijanie gospodarki komunalnej urządzeń kultural-no-bytowych na terenie, na którym znajduje się p.P. socjalistyczne, zgodnie z zasadą jednoosobowego kierownictwa, zarządzane są przez dyrektora, którego powołują władze nadrzędne. Dyrektor dysponuje wyspecjalizowanym aparatem administracyjnym, tworzącym zarząd p. Swoistą cechą socjalistycznych p. jest szeroki udział załóg pracowniczych w zarządzaniu. Udział ten przyjmuje w zależności od etapu rozwojowego różne formy organizacyjne. W początkowym okresie budownictwa socjalizmu w Polsce realizował się przez narady produkcyjne, działalność organizacji związkowych i partyjnych. W — w państwowych p. przemysłowych, rolnych i budowlanych powołano — samorząd robotniczy. Trzy organy samorządu (rada robotnicza, rada zakładowa związku zawodowego i komitet zakładowy PZPR) podejmują wspólnie najważniejsze decyzje jako konferencje samorządu robotniczego (KSR), będące Jego naczelnym organem. Samorząd robotniczy jest uprawniony m. In. do podejmowania uchwał, dotyczących podstawowych spraw rozwoju p. oraz zagadnień socjalno-kulturalnych załogi. Uprawnienia te” i działalność organów samorządu nie mogą naruszać zasady jednoosobowego kierownictwa. Pod względem form organizacyjnych p. socjalistyczne różnią się istotnie w zależności od działu lub gałęzi gospodarki, w której funkcjonują. Do najliczniejszych w przemyśle należą p. jednozakła-dowe, obejmujące zakład wyspecjalizowany w wytwarzaniu określonego rodzaju produktów oraz niezbędne wydziały pomocnicze. Wzrost skali produkcji i wzrost zakresu powiązań p. powoduje potrzebę tworzenia p. wielozakładowych,których rola zarówno w przemyśle, jak i w innych działach gospodarki coraz bardziej wzrasta. We wszystkich działach i gałęziach gospodarki narodowej dąży się do łączenia zakładów o tym samym charakterze produkcji lub działalności usługowej, albo zakładów uzupełniających się wzajemnie. Nowoczesna technika wywołuje tendencje do tworzenia kombinatów przemysłowych. W przemyśle hutniczym, chemicznym i częściowo włókienniczym od dawna istniały kombinaty. W powstały nowe kombinaty w przemyśle maszynowym, pomyślane jako jednostki ściślej integrujące zakłady produkcji finalnej z zakładami kooperującymi, jednostkami zaplecza technicznego itp. Zasięg terytorialny p. zależy od stopnia rozproszenia zakładów. W Polsce, w przemyśle drobnym i handlu działa wiele p. obejmujących zasięgiem województwo, powiat lub kilka powiatów. P. łączności i komunikacji mają często zasięg ogólnokrajowy. P. ogólnokrajowe mają niektóre cechy zjednoczeń. Ich zarządy (centrale) nadzorują pracę oddziałów (dyrekcji) wojewódzkich, stanowiących odpowiedni p. w przemyśle. Powstawanie coraz większych i bardziej różnorodnych p. prowadzi do zacierania granic między p. a zjednoczeniami.PRZEDSIĘBIORSTWO PROWADZĄCE,przedsiębiorstwo, któremu minister lub prezydium wojewódzkiej rady narodowej zleci wykonywanie funkcji zjednoczenia w stosunku do określonej grupy przedsiębiorstw. Ma to miejsce, gdy grupa przedsiębiorstw, podległa temu samemu organowi administracji lub należąca do tego samego zjednoczenia różni się od pozostałych przedsiębiorstw odrębnym rodzajem działalności i wymaga wspólnego kierownictwa, a powołanie nowego zjednoczenia nie Jest celowe.Dyrektor p.p. w stosunku do zgrupowanych przedsiębiorstw ma uprawnienia przysługujące dyrektorowi zjednoczenia, przy p.p. powołuje się kolegium i w miarę potrzeby radę techniczno-ekonomiczną. P.p. może podlegać bezpośrednio właściwemu ministrowi (prezydium właściwej rady narodowej) lub być zgrupowane w zjednoczeniu. W przemyśle polskim forma p.p. nie przyjęła się. Mimo podjęcia w uchwały o p.p., we wrześniu istniało ich tylko . Złożyło się na to kilka przyczyn, m. in. fakt, że p.p. nie zdobyły sobie wśród przedsiębiorstw zgrupowanych niezbędnego autorytetu, gdyż nie potrafiły zapewnić im pełnych możliwości rozwoju. Część p.p. przekształcona została w kombinaty. przewiduje również możliwość powoływania tzw. przedsiębiorstw patronackich, których celem jest świadczenie pomocy technicznej, organizacyjnej lub ekonomicznej innym, przeważnie blisko położonym przedsiębiorstwom, nazywanym współdziałającymi. Przedsiębiorstwami współdziałającymi mogą być przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie, Jednostki budżetowe i organizacje społeczne, prowadzące działalność gospodarczą. Dyrektor przedsiębiorstwa patronackiego ma tylko niektóre uprawnienia dyrektora zjednoczenia, jego decyzje są jednak (w zakresie uregulowanym statutem) wiążące dla przedsiębiorstw współdziałających. PRZESTĘPCZOŚĆ GOSPODARCZA, zjawisko społecznie szkodliwe, mające określone źródła ekonomiczne, organizacyjne i społeczne. W zależności od założeń gospodarczych poszczególnych krajów, występują różne formy i przejawy przestępczości, którą określa się mianem gospodarczej. Rozważania zatem na temat przestępstwa gospodarczego muszą oprzeć się na konkretnym typie ustroju gospodarczego, inne bowiem będą jego przejawy i formy w gospodarce kapitalistycznej inne zaś w gospodarce uspołecznionej. W gospodarce socjalistycznej prawidłowe określenie istoty tego rodzaju przestępstwa jest o tyle ważne, że zaliczane są one do tzw. kwalifikowanych, a więc zagrożonych z zasady ostrzejszą sankcją karną i — poza innymi karami dodatkowymi — ostrą sankcją ekonomiczną.W definicjach prawnych próbowano określić działalność przestępczą terminem..P-g-„, gdy skierowana była przeciwko własności społecznej. Niektórzy autorzy zmierzali do ograniczenia tego rodzaju przestępstwa do przestępstwa pracowniczego, a więc działania pracownika zatrudnionego w danym zakładzie pracy przeciwko własności społecznej. Sformułowanie to budziło wiele zastrzeżeń, bowiem z punktu widzenia interesu społecznego ochronie podlega własność i mienie społeczne przed każdym zamachem, nie tylko zaś dokonanym przez pracownika tego zakładu. Argumentem jest także to, że ustawodawstwo państwa socjalistycznego chroni w określonych warunkach również własność prywatną i nie stosuje tu sankcji powszechnej, a właśnie specjalną. Najbardziej zbliżoną do istoty tego typu przestępstwa była definicja określająca przestępstwo gospodarcze jako czyn naruszający porządek gospodarczy państwa.Dotychczasowa praktyka aparatu ścigania i wymiaru sprawiedliwości skłania się do przyjęcia opisowej formy czynów określanych mianem przestępstw gospodarczych. Można za nie uznać działanie sprawcy lub sprawców, które: . atakuje mienie lub własność społeczną przez bezpośredni zamach (zabór) lub przez zawinione działanie albo zaniechanie działania powodujące szkody i straty w mieniu społecznym; . narusza interesy majątkowe państwa (np. przestępstwa dewizowe, skarbowe i antyreglamentacyjne); . narusza interesy majątkowe obywateli, gdy następuje to w powiązaniu z uspołecznionym aparatem zarządzania administracyjnego lub gospodarczego. Podobny zakres działania określany przestępstwem gospodarczym przyjmowany jest nie tylko w Polsce, ale we wszystkich krajach socjalistycznych. W polskim kodeksie karnym wydzielono rozdział pt. Przestępsttoa gospodarcze, dotyczący odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez niegospodarność (a więc niedopełnienie obowiązków lub przekroczenie uprawnień aparatu zarządzającego) oraz wszelkich zamachów skierowanych przeciwko interesom nabywcy w sferze usług (oszustwa, spekulacja itd.). Zamach zaś na mienie społeczne ujęty został w rozdziale, który dotyczy ogólnego regulowania zamachu na mienie. Za działanie skierowane przeciwko mieniu społecznemu sankcje karne są znacznie ostrzejsze niż za działanie przeciwko mieniu prywatnemu, a kary dodatkowe cechują się ostrą sankcją ekonomiczną.