PROGNOZY W PLANOWANIU
badania prognostyczne traktuje się obecnie Jako wstępne stadium samego procesu programowania lub planowania rozwoju. W praktyce wskazuje się nawet na konieczność Integracji prognozowania planowania, a więc bardziej ścisłego dostosowania prac prognostycznych do potrzeb powstawania samej koncepcji, a następnie projektu planu rozwoju społeczno–gospodarczego.Rozróżnia się następujące pojęcia stosowane w studiach prognostycznych i pracach w dziedzinie planowania: projekcję, wstępną hipotezę prognozę. Pod nazwą projekcji rozumiemy najbardziej uproszczone, a nawet schematyczne przenoszenie obrazu przeszłego rozwoju w przyszłość. Chodzi tu więcprostą ekstrapolację przeszłości na tle wykrycia trendu zjawisk procesów rozwoju. Często posługujemy się tutaj licznymi modelami ekonometrycznymi do określenia drogi rozwoju danej kategorii zjawisk ich przyszłego obrazu. Oczywiście, jedynie w szczególnych przypadkach tak uproszczone badania prognostyczne w odniesieniu do zjawisk lub faktów o charakterze Jednorodnym mogą okazać się celowe i użyteczne. Następną kategorię opracowań prognostycznych stanowią hipotezy wstępne. Można Je określić jako robocze założenia przyjmowane do wytyczenia najbardziej prawdopodobnego kierunku rozwoju lub biegu zjawisk, jak i ukształtowania obrazu przyszłości. W praktyce planowania hipotezy wstępne stosuje się w powiązaniu z pierwszą fazą studiów nad przygotowaniem koncepcji lub Jedynie Jej zarysu, w odniesieniu do poszczególnych dziedzin studium perspektywicznego planu rozwoju gospodarkispołeczeństwa. Wstępne hipotezy powstają zazwyczaj na tle stosowania kameralnej metody opracowań przez grupy poszczególnych specjalistów ukazujących obraz rozwoju danych dziedzin społecz-no-gospodarczych w bliższej lub dalszej perspektywie. Zarówno projekcje, Jak i wstępne hipotezy traktuje się w fazie roboczej jedynie Jako materiał pomocniczy, wymagający w ciągu późniejszych badań należytego pogłębienia i z reguły zasadniczej weryfikacji. Od początkowych projekcji lub wstępnych hipotez roboczych przechodzi się do właściwie rozwiniętych prognoz. Prognozami nazywać będziemy oparte na naukowych podstawach przewidywania najbardziej prawdopodobnego biegu lub obrazu zjawisk i procesów rozwoju. Prognozy generalne ukazują nam wizję przyszłego społeczeństwa oraz obraz całej gospodarki narodowej. Prognozy częściowe lub odcinkowe, wymagające należytego skoordynowania na podstawie prognoz generalnych, zawierają wizję rozwoju poszczególnych dziedzin czy kategorii zjawisk. Ogólny schemat klasyfikacji prognoz pozwala na bliższe zorientowanie się w skali zasięgu oraz treści sporządzanych prognoz.W zależności od kategorii sporządzanych prognoz stosuje się zróżnicowane metody ich opracowania. Zarówno w badaniach podstawowych, Jak i stosowanych zostały Już wykształcone liczne rodzaje metod naukowego prognozowania, przy czym metody te ustawicznie doskonali się, wykorzystując rosnący zasób doświadczeń oraz uwzględniając potrzeby praktyki, zwłaszcza zaś planowania perspektywicznego.Postępujący proces integracji prognozowania i planowania nie powinien jednak zacierać istoty różnic zachodzących między systemem prognoz i systemem planów. Przede wszystkim należy podkreślić, iż nawet najlepiej opracowana prognoza całościowa nie może być utożsamiana z programem czy planem rozwoju. Również prognozy odcinkowe nie mogą być traktowane jako bezpośrednia podstawa do automatycznego podejmowania decyzji. Zadaniem bowiem prognoz Jest Jedynie przygotowanie możliwie najbardziej obiektywnego materiału trafnie obrazującego przyszłość i służącego wyłącznie do wszechstronnego rozważenia oraz wyboru optymalnej drogi rozwoju społeczno-gospodarczego. Prognoza więc nie może zastąpić planu. Wprawdzie może się zdarzyć, że przyjęty ostatecznie projekt planu pokrywa się niemal całkowicie z prognozą generalną, sporządzoną do Jego opracowania. Taki szczególny przypadek nie powinien przesłaniać faktu, iż na koncepcję planu rozwoju oraz zawarte w nim ustalenia i środki do ich realizacji składają się — oprócz przesłanek prognostycznych — liczne kryteria i założenia. W ich wyniku powstaje sam plan, który zawiera Jednocześnie decyzje, jak i w jakim czasie zastąpić prawdopodobny bieg rozwoju społeczno-ekonomlcznego wskazywany w sporządzonej prognozie przez rozwój optymalny, konkretnie wyraźnie przesądzony ustaleniami planu. Jasno więc zarysowuje się funkcja, rola, a także użyteczność systemu prognoz, które mają ułatwić opracowanie koncepcji planu, wskazać prawdopodobny bieg przyszłych zjawisk społeczno-eko-nomicznych i umożliwić optymalny wybór — dokonywany Już w samym planie — celów i zadań wzrostu społeczno–gospodarczego, przy jednoczesnym wskazaniu środków i metod ich realizacji. w konsekwencji badania prognostyczne w krajach socjalistycznych torują drogę do dalszej modernizacji systemu planowania; w ostatecznym wyniku coraz wyraźniej zarysowuje się zintegrowany system przewidywania, programowania i planowania, a następnie kierowania i realizacji procesów rozwoju społeczno– gospod ar czego.w Polsce rozróżnia się następujące podstawowe rodzaje prognozowania: demograficzne, naukowo-techniczne, społeczne, ekonomiczne, techniczno-gospodarcze i przestrzenne. Każda z tych form prognozowania ma swoiste cele, zadania i metody. Wprowadzona została również zasada przewodnich funkcji i odpowiedzialności Instytucji centralnych za przygotowanie opracowań prognostycznych i ekspertyz oraz stałe Ich pogłębianie i weryfikowanie. Nad całością badań prognostycznych ich koordynacją czu-wt Główna Komisja Prognozowania, współdziałająca z Komisją Planowania przy Radzie Ministrów, Polską Akademią Nauk, Ministerstwem Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Głównym Urzędem Statystycznym, resortami i radami narodowymi oraz licznymi placówkami i ośrodkami naukowo-badawczymi. Całość tak zorganizowanego systemu prognozowania stanowi bazę wyjściową do planowania wieloletniego perspektywicznego, zob. też: prognostyka.PROTEKCJONIZM, polityka mająca nu celu ochronę produkcji krajowej przee; konkurencją zagranicy; w stosunku ci’» rynku krajowego głównym narzędziem tej polityki są cła przywozowe, choć niekiedy rolę tę mogą spełniać także subsydia wypłacane przedsiębiorstwon. krajowym; tym samym celom może służyć cło eksportowe na ważne dla go-podarki surowce, przez co przemysł kra jowy uzyskuje lepsze warunki zaopatrzenia. Ochrona produkcji krajowe, może dotyczyć również rynków eksportowych; narzędziem ochrony są tu premie eksportowe. Do klasycznych metod polityki protekcjonistycznej należą taryfy kolejowe; są one niższe przy wywozie towarów z kraju, wyższe natomiast dla towarów przywożonych. Srodkien charakterze nadzwyczajnym są zakaz-, przywozu lub wywozu pewnych grup to warów ( prohibicjońizm) i związane z tym kontyngentowanie handlu zagranicznego.Jako świadome narzędzie polityki gospodarczej w skali państwowej p. pojawił się po raz pierwszy w Europie w okresie — merkantylizmu, przyczyniając się do rozwoju przemysłu krajowego; poczynając od XVIII w. zaczyna Jednak hamować rozwój kapitalizmu w ówczesnych krajach gospodarczo rozwiniętych zostaje stopniowo likwidowany. Od połowy XIX w. Europa wchodzi w okreswolnego handlu; wprawdzie cła nic zostają całkowicie zniesione, lecz przekształcają się głównie w cła fiskalne i przestają odgrywać decydującą rolę w obrotach międzynarodowych. Nawroty do p. występują tylko w krajach, które z opóźnieniem wstępują na drogę rozwoju kapitalistycznego. Ten typ p. uzasadnił teoretycznie ekonomista niemiecki F. List ( — ), wysuwając doktrynę tzw. ceł wychowawczych, która głosi że do wykorzystania potencjalnych możliwości krajów gospodarczo nierozwinię-tych potrzebne są cła ułatwiające pierwsze kroki nowych gałęzi produkcji, które po osiągnięciu pełnej dojrzałości będa. zdolne do konkurowania bez pomocy tych ceł.Dopiero I wojna światowa i ujawnione przez nią z całą silą sprzeczności imperializmu zachwiały mocno system wolnego handlu, a wielki kryzys w latach -tych doprowadził do pełnego powrotu do p. Niezwykle ostry i długotrwały charakter tego kryzysu sprawił, że państwa kapitalistyczne — w celu ratowania kurczącej się produkcji i zatrudnienia — zaczęły podwyższać cła, wprowadzać zakazy przywozu, ograniczenia walutowe, obniżać parytet walut itp. Głównym celem tego rodzaju p., w odróżnieniu od p. merkantylistycznego czy wychowawczego, była ochrona wielkości produkcji i zatrudnienia. Polityka p. odpowiada także monopolom, które w realizacji wyśrubowanych cen monopolowych dążą do obwarowania się za pomocą barier celnych przed konkurencją monopoli innych krajów. Od początku XX w. monopole, zwłaszcza USA, wywierały silny nacisk na rząd w kierunku realizacji protekcjonistycznej ochrony rynku amerykańskiego. II wojna światowa w niewielkim tylko stopniu osłabiła tendencje protekcjonistyczne w krajach kapitalistycznych. Wprawdzie po wojnie kryzysy nie miały tak ostrego przebiegu, Jak w latach -tych, powstały Jednak nowe problemy w związku z pogłębianiem się nierównomierności rozwoju państw kapitalistycznych i zaostrzaniem się sprzeczności na światowym rynku kapitalistycznym. Jednym z przejawów tych sprzeczności był tzw. głód dolarowy odczuwany przez kraje Europy zachodniej w pierwszych latach powojennych. Polityka p. po II wojnie światowej zmierza do ochrony — bilansu płatniczego. Ten nawrót do p. określany Jest przez niektórych ekonomistów burżuazyjnych Jako neomerkantylizm. Cały absurd uciekania się do p. przez państwa gospodarczo rozwinięte polega na tym, że środki te w dłuższym okresie są bezskuteczne, spotykają się bowiem z taką samą polityką innych państw. Przy zręcznym manewrowaniu któryś z partnerów może czasem osiągnąć kosztem Innych pewne korzyści, lecz są one niewspółmierne do strat, Jakie wynikają stąd dla całości gospodarki światowej. Prowadzenie racjonalnej polityki p. jest natomiast konieczne dla krajów gospodarczo słabo rozwiniętych, które w ten sposób mogą ochronić własny powstający przemysł przed konkurencją krajów gospodarczo rozwiniętych oraz zdobyć środki na finansowanie rozwoju gospodarczego. PROWIZJA, procentowe wynagrodzenie od wartości za pośrednictwo przy zawieraniu transakcji. W handlu uspołecznionym oznacza również system płac. zwany prowizyjnym, przy którym wysokość płacy oblicza się w procencie od zrealizowanego obrotu (tzw. p. czysta). W praktyce stosowany jest szeroko mieszany system prowizyjny płac, polegający na ustaleniu minimum płacy oraz p. zależnej od osiągnięcia określonej normy obrotu. Czysty system prowizyjny płac w handlu Jest odmianą akordowego ( akord) systemu płac w produkcji.PRYMAT PRODUKCJI, kierownicza, decydująca rola produkcji w całym procesie gospodarczym. Produkcja, podział, spożycie i akumulacja są współzależne wzajemnie na siebie oddziałują. W tej współzależności i wzajemnym oddziaływaniu zasadniczą rolę odgrywa produkcja. Rola jej wyraża się w tym, że nic nie może zostać podzielone, spożyte czy zakumulowane, zanim nie zostało wytworzone. Charakter społeczny produkcji określa charakter społeczny podziału. Produkcja decyduje więc o tym, co i Jak się dzieli.P.p. realizuje się odmiennie w warunkach kapitalizmu i socjalizmu. W kapitalizmie, mimo że w ostatecznym rezultacie produkcja służy konsumpcji, jednak celem bezpośrednim produkcji kapitalistycznej Jest zysk. W socjalizmie natomiast produkcja podporządkowana jest bezpośrednio maksymalnemu zaspokojeniu potrzeb wszystkich członków społeczeństwa, przy zapewnieniu odpowiedniego do danych warunków wzrostu ekonomicznego. P.p. nie oznacza zatem podporządkowania spożycia produkcji Zadania produkcji są bowiem wyznacza-ne przez cele spożycia, z tym Jednak że cele te są określane z uwzględnieniem możliwości produkcji.