PROBLEMATYKA

PROBLEMATYKA

Problematyka działania prawa wartości w ustroju socjalistycznym należy do naj­trudniejszych i najbardziej spornych w marksistowskiej ekonomii politycznej. oficjalnie negowano Jego działanie; sądzono, iż występowanie prawa warto­ści Jest równoznaczne z Jego żywiołowym działaniem oraz ze skutkami sprzeczny­mi z celami budownictwa socjalistycz­nego. W następnym okresie utrzymywa­no, że prawo wartości działa również w socjalizmie, lecz w „postaci przeobra­żonej”. W 1952 Stalin zwrócił uwagę, że teza ta jest sprzeczna z obiektywnym charakterem praw ekonomicznych i sfor­mułował pogląd, że w sferze cyrkulacji towarów głównie przedmiotów indywi­dualnego spożycia prawo wartości za­chowuje w ograniczonym zakresie rolę regulatora, a na produkcję socjalistycz­ną Jedynie oddziaływa; był to krok na­przód w rozwoju teorii ekonomicznej so­cjalizmu.Regulująca rola prawa wartości w sfe­rze cyrkulacji interpretowana była na ogół jako konieczność uwzględniania przy ustalaniu cen popytu i podaży oraz oddziaływania przez ceny na strukturę popytu konsumpcyjnego; silnie akcento­wano, iż prawo wartości nie reguluje Jednak wielkości i struktury produkcji, chociaż na samą produkcję oddziaływa, co znajduje wyraz w przenikaniu war­tościowych form ewidencji i kontroli na­kładów pracy żywej i uprzedmiotowio­nej do procesu produkcji ceny, koszty własne, rentowność, rozrachunek gospo­darczy, kredyt itp.Wykorzystanie prawa wartości polega na umiejętnym posługiwaniu się tymi kate­goriami towarowo-pienlężnymi w celu realizacji zasady oszczędności pracy spo­łecznej, doskonalenia i rozwoju produk­cji socjalistycznej. Niektórzy ekonomiści zakwestionowali wymienione tezy negu­jące regulującą rolę prawa wartości w produkcji socjalistycznej i sprowadzają­ce Jego działanie do posługiwania się kategoriami towarowo-pienlężnymi; uwa­żają oni, iż działanie tego prawa po­lega na stałej tendencji spr wadzanla relacji cen do relacji wartości, co zwią­zane Jest z regulowaniem podziału pra­cy społecznej między różne dziedziny produkcji. Występujące przypadki trwa­łych odchyleń cen rynkowych od war­tości powinny mieć miejsce tylko wów­czas, gdy występują szczególne preferen­cje społeczne, a zwłaszcza polityczne W zakresie struktury spożycia i redystry­bucji dochodów przez ceny; są to Jed­nak wyjątki od reguły, która powinna być możliwie ściśle przestrzegana pod groźbą utraty optimum gospodarczego. Dlatego — zdaniem tych ekonomistów — nie można w socjalizmie przeciwstawiać prawa wartości prawu planowego pro­porcjonalnego rozwoju Jako dwu róż­nych praw. Wymagania ich pokrywają się, gdyż nie można regulować propor­cji wymiennych nie oddziałując na pro­porcje produkcji i na odwrót. Dopóki zachowuje się jeszcze produkcja towarowa i prawo wartości, dopóty należy uznać w całej pełni Jego regulujące działanie. Prawo wartości powinno być podstawą planowej działalności społe­czeństwa, Jeśli społeczeństwo chce gos­podarować w pełni efektywnie. Spod je­go działania należy wyłączyć jedynie podział dochodu narodowego zagadnie­nie tempa wzrostu, wydatki na obronę itp.inni ekonomiści akceptując generalną tezę, że prawo wartości działa w socja­lizmie o tyle, o ile reguluje proporcje produkcji społecznej, zawężają Jego dzia­łanie w zasadzie do warunków statycz­nych. Aby potrzeby społeczeństwa wy­rażone w strukturze efektywnego popytu ludności były najlepiej zaspokajane, na­leży — zgodnie z kierunkiem odchyleń cen rynkowych od wartości lub jej przekształconej formy — dokonywać przestawienia produkcji w obrębie da­nego aparatu wytwórczego, przystosowy­wać Ją do bieżących potrzeb rynku i wpływać w ten sposób na stopniowe zbliżanie cen do wymagań prawa war­tości. Nawet jednak w tych statycz­nych warunkach regulująca rola tego prawa napotyka w socjalizmie pewne granice, wynikające ze szczególnych pre­ferencji społecznych państwa w stosun­ku do rzeczowej struktury spożycia ograniczanie przez ceny spożycia Jed­nych artykułów, np. wódki, sprzyjanie spożyciu innych, takich Jak książki i so­cjalnej struktury podziału dochodu na­rodowego. Ta aktywna polityka cen pro­wadzi w konsekwencji do ukształtowa­nia innych proporcji podziału pracy społecznej niż te, które ukształtowały­by się pod wpływem działania prawa wartości.W dłuższym okresie czynnikiem decydu­jącym o przystosowaniu produkcji do struktury potrzeb są Inwestycje. W tej dziedzinie prawo wartości nie może w sposób nieograniczony spełniać roli re­gulatora. Długofalowe decyzje inwesty­cyjne szczebla centralnego muszą mieć w dużym stopniu charakter autonomicz­ny, kształtujący proporcje wzrostu z Punktu widzenia potrzeb rozwojowych oraz strukturalnych zmian społeczno-gospodarczych kraju. Tego rodzaju propor­ce istotnie różnią się od tych, Jakie ukształtowałyby się pod wpływem reguluJącej roli prawa wartości rynku. Dlatego prawo to zachowuje rolę regula­tora Jedynie w granicach określonych przez autonomiczne decyzje inwestycyj­ne szczebla centralnego, a także w za­kresie pewnych szczególnych preferencji bieżących. Zgodnie z tym stanowiskiem, samo występowanie kategorii towarowo–pieniężnych nie Jest jeszcze dowodem działania p.w. ws., gdyż kategorie te mogą być również wykorzystywane przez państwo do osiągnięcia proporcji odbie­gających od założeń tego prawa, ale zgodnych z ogólnospołecznymi preferen­cjami zawężającymi sferę działania sa­mego prawa.Zdaniem niektórych ekonomistów dzia­łanie prawa wartości należy rozpatrywać nie tylko z punktu widzenia kształtowa­nia się struktury produktu finalnego przeznaczonego do konsumpcji, ale także w aspekcie wysokości nakładów wyma­ganych do wytworzenia danej produkcji. Wychodzą oni z założenia, że w planie perspektywicznym można ułożyć wiele możliwych ekwiwalentnych zestawów towarów, które w Jednakowym stopniu zaspokajają potrzeby konsumpcyjne spo­łeczeństwa. Ekwiwalentność poszczegól­nych zestawów znajduje swój wyraz w Jednakowej wartości podaży wyrażonej w rynkowych cenach równowagi. Ze­stawem optymalnym Jest natomiast ten zestaw dóbr konsumpcyjnych, którego ceny równowagi rynkowej są proporcjo­nalne do społecznych nakładów pracy. W tym bowiem przypadku zestaw opty­malny charakteryzuje się najniższymi nakładami pracy żywej i uprzedmioto­wionej. Zaspokajanie potrzeb społecz­nych, realizowane przy proporcjach cen odbiegających od proporcji nakładów społecznie niezbędnych, powoduje zwięk­szenie łącznej sumy nakładów, co na­raża społeczeństwo na określone straty. Spór dotyczący Interpretacji działania prawa wartości w gospodarce socjali­stycznej sprowadzał 9ię w istocie do roli zakresu mechanizmu rynkowego w gospodarce centralnie planowanej. Ekonomiści domagający się podporząd­kowania planu centralnego mechanizmo­wi rynkowemu zajmują postawę rewizjo­nistyczną. Absolutyzując działanie pra­wa wartości, przedstawiają oni „socja­lizm rynkowy” Jako jedynie możliwą metodę zwiększania efektywności gospo­darowania społecznymi środkami promocji.Ekonomiści natomiast, którzy ne­gują możliwość wykorzystania mechani­zmu rynkowego prawa wartości w obec­nym etapie rozwoju i absolutyzują rolą planu centralnego z szeroko rozbudo­wanym systemem administracyjnych na­kazów, reprezentują postawą dogmatycz­ną. Dominuje wyraźnie przekonanie, że socjalistyczne stosunki produkcji nie wykluczają możliwości wykorzystania podwójnego regulatora produkcji spo­łecznej, tzn. centralnego planu z pew­nymi wskaźnikami dyrektywnymi oraz samoregulującego mechanizmu typu ryn­kowego, z tym że przeważającą rolą w kształtowaniu zasadniczych proporcji wzrostu gospodarczego odgrywa plan centralny. Umiejętne powiązanie plano­wania centralnego z mechanizmem ryn­kowym pozwoli na połączenie racjonal­ności w skali ogólnospołecznej z racjo­nalnością na szczeblu przedsiębiorstwa. Nie wypracowano dotychczas zadowala­jącego rozwiązania, które z punktu wi­dzenia potrzeb praktyki wyznaczałoby najlepszy z możliwych rozkład decyzji dotyczących zakresu i roli planu cen­tralnego oraz mechanizmów typu ryn­kowego. Doświadczenie wykazuje, że najłatwiej wybierać rozwiązania skrajne. Są one konstrukcyjnie logiczne i for­malnie wewnętrznie spójne. Mają one poza tym stosowane Już w praktyce go­towe wzory do naśladowania, tzn. z Jednej strony gospodarkę rynkową, z drugiej zaś — scentralizowaną orga­nizację administracyjną. Jak wykazało doświadczenie, rozwiązania skrajne są mniej efektywne od systemu mieszanego, który stara się przejąć racjonalne ele­menty obu mechanizmów i połączyć Je za pomocą syntezy w Jednolitą i Jakoś­ciowo nową całość. Teoretyczny spór nad sposobem działania prawa wartości i zakresem Jego wykorzystania w socja­lizmie przesuwa się coraz wyraźniej na pragmatyczne zagadnienia dotyczące za­sad kształtowania cen i sposobu powią­zania układu cen dla odbiorców kon­sumentów z układem cen dla dostawców producentów przy określonym systemie bodźców materialnego zainteresowania.

[Głosów:1    Średnia:3/5]

Comments

comments