PROBLEM BURŻUAZJI
Rozważając problemy reprodukcji i wzrostu gospodarczego współczesna ekonomia burżuazyjną zmierza do sformułowania określonego programu dla polityki ekonomicznej państw kapitalistycznych. Wynika to zarówno z rozwoju programowania, jak też z teorii wzrostu gospodarczego. Formułowane przez ekonomistów optymalne rozwiązania np. optymalna alokacja zasobów, optymalna stopa wzrostu itp. nie mają jednak wielkich możliwości realnego zastosowania w kapitalizmie wskutek istnienia określonych barier instytucjonalnych. Lange zwraca uwagę, że wyniki tych badań mogą być niekiedy bardziej przydatne dla planowej gospodarki socjalistycznej niż dla polityki gospodarczej państw kapitalistycznych.O. Lange zwraca uwagę także na inną istotną cechę współczesnej ekonomii burżuazyjnej, a mianowicie na jej „pozytywizm naukowy”. Pewna część ekonomistów zachodnich odcina się od szerokich problemów socjalno-ekonomicznych i instytucjonalnych i koncentruje się na poszukiwaniu narzędzi rozwiązywania dość ograniczonych problemów o charakterze techniczno-ekonomicznym. Ten kierunek wywodzi się genetycznie zwłaszcza od silnie rozwiniętych w czasie drugiej wojny światowej badań operacyjnych. Ten charakter ma w szczególności szereg szczegółowych tez teorii wzrostu gospodarczego i teorii programowania.Z powyższego nie wynika, aby we współczesnej ekonomii burżuazyjnej straciły na znaczeniu kierunki apologizujące system kapitalistyczny. W ekonomii burżuazyjnej istnieją nadal liczne kierunki i niektóre z nich w sposób wyraźny bronią nadal tez sformułowanych przez ekonomię burżuazyjną XIX wieku, dowodząc wyższości mechanizmu rynkowego nad centralnym planowaniem i uzasadniając niemożliwość racjonalnej gospodarki w socjalizmie istotną rolę spełniają tu zwłaszcza kierunki neoliberalne . Ekonomia burżuazyjną jako całość podtrzymuje tezę0 produkcyjnym charakterze wszystkich czynników produkcji a więc także kapitału i ziemi i stoi zasadniczo na stanowisku, że podział w gospodarce kapitalistycznej dokonuje się zgodnie z zasadami słuszności społecznej. Z drugiej strony współczesna ekonomia burżuazyjną sugeruje, że te realne ekonomiczne treści kapitalizmu, które ujawniły się ze szczególną mocą w latach wielkiej depresji, przestały być aktualne. Powstały one rzekomo wskutek niedostatecznego regulowania procesów gospodarczych przez państwo. Z chwilą jednak, gdy został sformułowany właściwy program i metody oddziaływania, kapitalizm jest zdolny zapewnić prawidłowe wykorzystanie i alokację zasobów, a także szybki i zrównoważony wzrost gospodarczy. Ten kierunek apo-logii nawiązuje wyraźnie do koncepcji gospodarki kierowanej1 wywodzi się historycznie od J. M. Keynesa. We współczesnej ekonomii burżuazyjnej występują także liczne, mniej lub bardziej powierzchowne i tendencyjne, krytyki gospodarki socjalistycznej nawiązujące na ogół do starych dyskusji na temat racjonalności gospodarowania w systemie centralnie planowanym.Wiek XX przyniósł także bardzo istotne zmiany w głównych kierunkach zainteresowań i metodach badawczych stosowanych w ekonomii marksistowskiej. Zgodnie z tradycją zapoczątkowaną przez system teorii ekonomicznej K. Marksa socjaldemokracja przez długi czas koncentrowała się na węzłowych problemach związanych ze strukturą ekonomiczną, z prawami rozwoju ekonomicznego i ekonomicznymi granicami rozwoju kapitalizmu.Tej problematyce badawczej głównie poświęcone były podstawowe dzieła ekonomiczne K. Kautskyego, L. Krzywickiego, R. Luksemburg, R. Hilferdinga i W. Lenina. W okresie poprzedzającym zwycięską rewolucję socjalistyczną, ta właśnie sfera zagadnień miała kluczowe znaczenie dla wypracowania prawidłowej strategii i taktyki rewolucyjnego ruchu robotniczego.Sytuacja ulega jednak istotnej zmianie w warunkach budowy nowego, socjalistycznego systemu gospodarczego. Z chwilą zdobycia władzy przez klasę robotniczą i powstania dyktatury proletariatu rozpoczyna się proces rewolucyjnych przekształceń ekonomicznych, proces budowy socjalistycznych stosunków produkcji. Ponieważ zaś wskutek określonych przyczyn historycznych socjalizm zwyciężył początkowo w krajach znajdujących się na średnim lub niskim szczeblu rozwoju kapitalizmu, przeto pojawia się również konieczność dokonania przemian strukturalnych w gospodarce oraz osiągnięcia wysokiego tempa wzrostu celem wyrwania się z względnego zacofania techniczno-ekonomicznego. W konsekwencji przed ekonomią marksistowską w krajach socjalistycznych staje wielkie zadanie służenia praktyce budownictwa socjalizmu, uogólniania doświadczeń tej praktyki i sugerowania właściwych kierunków rozwiązań problemów ekonomicznych. Stworzenie teorii ekonomii politycznej socjalizmu wysuwa się więc jako pierwszoplanowe zadanie ekonomii marksistowskiej.W ramach tak postanowionego zadania można wydzielić trzy wielkie grupy problemów ekonomicznych, które bada współczesna ekonomia marksistowska w krajach socjalistycznych.1. W początkowym okresie tworzenia podstaw socjalistycznych stosunków produkcji wysunęły się na czoło problemy związane z wieloukładowością gospodarki okresu przejściowego. Z chwilą zlikwidowania wielkiego i średniego kapitału powstała kwestia polityki w stosunku do drobnego kapitału i zwłaszcza silnie rozwiniętych elementów gospodarki drobnotowarowej na wsi i w mieście. Podstawowe tezy w tym zakresie sformułował jeszcze Lenin w swym programie nowej polityki ekonomicznej. Zadanie polegało na tym, aby wykorzystać stosunki towarowo–pieniężne dla włączenia gospodarki chłopskiej w jednolity nurt produkcji socjalistycznej i stworzyć w ten sposób warunki dla stopniowego przechodzenia jej na tory socjalistycznych form gospodarowania przez rozwój spółdzielczości wiejskiej. Ta sfera problemów z czasem traci na znaczeniu; po zakończeniu procesu budowy socjalizmu pozostaje jednak nadal wielki problem ekonomiczny prawidłowego systemu więzi ekonomicznej między panującym układem gospodarki państwowej i spółdzielczą gospodarką rolną.Fakt, że socjalizm powstał w krajach o relatywnie słabym stopniu rozwoju sił wytwórczych i niepełnym rozwoju stosunków kapitalistycznych bardzo ostro postawił przed polityką ekonomiczną i teorią ekonomii drugi wielki zespół problemów; są to problemy reprodukcji i wzrostu gospodarki socjalistycznej. Chodzi tu przede wszystkim o prawidłowe ujęcie podstawowych proporcji gospodarki socjalistycznej w oparciu o teorię reprodukcji Marksa oraz rozwinięte schematy bilansów gospodarki narodowej wypracowane przez ekonomię zachodnią. Badanie warunków równowagi gospodarki socjalistycznej stanowi jedno z ważnych zadań teorii ekonomii, zwłaszcza w procesie przyspieszonego wzrostu gospodarczego. Konieczność wysokiego tempa wzrostu w gospodarce socjalistycznej nie budzi wątpliwości. Powstaje tu jednak wiele kwestii o charakterze par excellence teoretycznym, jak np. problemy podziału dochodu między akumulację i spożycie, związki ilościowe między inwestycjami i dochodem narodowym, kapitałochłonność produkcji itd. Wysoka dynamika gospodarki socjalistycznej wywołuje niekiedy dysproporcje; badanie przyczyn tych dysproporcji, a więc tzw. wąskich gardeł, czy barier wzrostu oraz sposobów ich przezwyciężenia stanowi ważny przedmiot zainteresowań tej teorii. Problematyka teorii wzrostu gospodarczego w socjalizmie w ostatecznym rachunku powinna prowadzić do stworzenia właściwych przesłanek metodologicznych planowania perspektywicznego w socjalizmie.Ważnego znaczenia nabiera problematyka funkcjonowania gospodarki socjalistycznej, a więc metod planowania operatywnego i wykorzystanie w procesie zarządzania gospodarką dźwigni i bodźców ekonomicznych, jak ceny, płace, itp. W związku z tym dokonuje się intensywny rozwój badań problemów produkcji towarowej i działania prawa wartości w socjalizmie. Chodzi o prawidłowe ustalanie ekonomicznych parametrów dla przedsiębiorstw mierniki oceny działania przedsiębiorstwa, wskaźniki dyrektywne, ceny, zasady rachunku kosztów itp. oraz o sformułowanie teoretycznych podstaw dla ustalania tych parametrów. Z drugiej strony produkcja towarowa w socjalizmie oznacza istnienie rynku wraz z właściwymi mu mechanizmami i prawidłowościami. Z punktu widzenia prawidłowego kierowania gospodarką badanie problemów rynkowych relacje cen, popytu i podaży, elastyczności itp. ma ogromne znaczenie.Równocześnie współczesna ekonomia marksistowska kontynuuje badania w zakresie zespołu problemów związanych z nowymi zjawiskami współczesnego kapitalizmu; występuje tu współpraca pewnej grupy ekonomistów z krajów socjalistycznych z ekonomistami-marksistami z krajów kapitalistycznych. Szczególnego znaczenia w tym zakresie nabrały badania rozwoju ekonomicznego w krajach słabo rozwiniętych pod względem gospodarczym. Z uwagi na doświadczenia własnych krajów i wypracowanie socjalistycznych metod rozwoju gospodarczego, ekonomiści z krajów socjalistycznych mają w tej problematyce szczególnie istotny wkład.Jest rzeczą zrozumiałą, że rozwój ekonomii politycznej socjalizmu nie dokonywał się gładko, w sposób ciągły i bezkonfliktowy. Wystąpiły tu pewne fazy przyspieszonego rozwoju twórczych badań i dyskusji ekonomicznych oraz fazy zastoju w zakresie poszukiwań teoretycznych. Podkreślenia wymagają zwłaszcza dwie fazy gwałtownego rozkwitu myśli marksistowskiej.Pierwsza z nich przypada na lata dwudzieste w Związku Radzieckim. Powstały wówczas podstawy teorii ekonomicznej socjalizmu we wszystkich wskazanych wyżej dziedzinach.Po okresie względnego regresu w teorii ekonomii marksistowskiej, związanego z okresem kultu jednostki nastąpił nowy rozkwit badań marksistowskich nad ekonomicznymi problemami socjalizmu, a także współczesnego kapitalizmu, w drugiej połowie lat pięćdziesiątych i trwa po dzień dzisiejszy.W obecnej fazie przyspieszonego rozwoju ekonomii marksistowskiej powstał ponownie problem stosunku marksizmu do ekonomii burżuazyjnej. Wyraźne postawienie tego problemu stanowi jedną z licznych zasług Oskara Langego dla współczesnej ekonomii marksistowskiej.Należy tu najprzód stwierdzić, że minął okres kiedy główne sfery rozważań ekonomii burżuazyjnej i marksistowskiej były całkowicie odmienne. Z jednej strony ekonomia burżuazyjna w szerokim zakresie przeszła do badań dynamicznych, zwłaszcza w dziedzinie wzrostu i rozwoju gospodarczego, co stanowiło tradycyjną sferę zainteresowań ekonomii marksistowskiej. Z drugiej strony badania problemów funkcjonowania i zarządzania gospodarką socjalistyczną wysunęły przed marksistami problemy, które dawniej stanowiły główną sferę zainteresowań ekonomii burżuazyjnej. Są to np. ekonomiczne zagadnienia funkcjonowania przedsiębiorstwa, problemy funkcjonowania rynku itp. Równocześnie rozwój badań w zakresie teorii programowania w krajach kapitalistycznych może mieć znaczenie i zastosowanie w gospodarce socjalistycznej. W ten sposób powstały warunki dla wzajemnego przenikania idei. Marksiści mogą w pewnych zakresach wykorzystać szczegółowe teoretyczne osiągnięcia ekonomii burżuazyjnej. Dotyczy to zwłaszcza dorobku w zakresie teorii programowania i badań ekonometrycznych, dorobku w zakresie metodologii analiz rynku, nauki o przedsiębiorstwie, a także szeregu twierdzeń teorii wzrostu gospodarczego.Z drugiej strony można tu stwierdzić, że również w ekonomii burżuazyjnej skończył się okres pogardy i niedoceniania teorii ekonomii marksistowskiej. Poważna część ekonomistów burżu-azyjnych dostrzega wpływ teorii ekonomicznej marksizmu na rozwój nowych kierunków badań w ekonomii burżuazyjnej. Najwybitniejsi przedstawiciele ekonomii zachodniej, J. Robinson, E. Domar, N. Kaldor, W. Leontiew, znają dobrze prace Marksa i jego kontynuatorów i wyraźnie stwierdzają wpływ tych prac na własne teorie. Szczególnie silnie oddziałała teoria marksistowska przez swoją naukę o reprodukcji na ukształtowanie się teorii wzrostu gospodarczego i rozwoju krajów słabo rozwiniętych, na teorię programowania gospodarczego ta ostatnia wywodzi się w znacznym stopniu z teoretycznych opracowań metod bilansów gospodarczych rozwiniętych w latach dwudziestych w ZSRR . Trzeba więc zdawać sobie sprawę, że przenikanie koncepcji w dzisiejszym świecie ma charakter dwustronny, że także osiągnięcia teorii marksistowskiej silnie oddziałują na kierunki rozwoju współczesnej ekonomii burżuazyjnej.Należy zwrócić uwagę na pewne obiektywne podstawy zbliżenia głównych sfer zainteresowań współczesnej ekonomii marksistowskiej i burżuazyjnej. Socjalizm jako gospodarka kierowana w sposób planowy likwiduje w zasadzie zjawisko fetyszyzmu związanego z żywiołowo kształtującymi się stosunkami towarowymi, wartościowymi. Pewien krok w tym kierunku został również dokonany w krajach kapitalistycznych, zmuszonych do znacznego wzmocnienia interwencjonizmu państwowego i prób planowania gospodarczego. Prowadzi to do powszechnego wzmocnienia kierunku rozumowania operującego relacjami między kategoriami realnymi. Z drugiej strony istnienie we współczesnym świecie dwu zasadniczo odmiennych systemów społeczno-ekono-micznych stwarza warunki dla niezwykle płodnej ich analizy porównawczej oraz wyraźniejszego, niż to było możliwe dawniej, oddzielenia ogólnych praw ekonomicznych od praw właściwych określonym ustrojom społeczno-ekonomicznym.Jest jednak zrozumiałe, że nowa sytuacja w ekonomii politycznej nie oznacza likwidacji odrębności i przeciwstawności dwu omawianych systemów teoretycznych i likwidacji zasadniczych różnic ideowych i poznawczych między marksizmem i ekonomią burżuazyjna. Metodologiczne i społeczne podstawy ekonomii marksistowskiej i burżuazyjnej są całkowicie odmienne. Znajduje to wyraz w dążeniu marksistów do ujmowania problemów ekonomicznych w szerokiej płaszczyźnie ekonomicznych stosunków międzyludzkich i wysuwanie na czoło wszelkiej analizy teoretycznej czynników instytucjonalnych, społeczno-ustrojowych.Ekonomia burżuazyjna natomiast, zgodnie z jej długotrwałymi tradycjami, koncentruje się głównie na ilościowych zależnościach między zjawiskami i procesami gospodarczymi. Odmienność tych dwu systemów teoretycznych wynika przede wszystkim z uwarunkowań społecznych. Ekonomia burżuazyjna nie zrezygnowała po dzień dzisiejszy z tradycyjnych tez dotyczących walorów gospodarki kapitalistycznej. Ekonomia marksistowska natomiast, wychodząc z podstawowych przesłanek metodologicznych i poznawczych sformułowanych przez Marksa, dowodzi ekonomicznej wyższości socjalistycznych rozwiązań gospodarczych.Odmienność systemu teorii burżuazyjnej i marksistowskiej znajduje szczególny wyraz w rozwiniętych obecnie u nas i na zachodzie badań ekonomicznych problemów krajów słabo rozwiniętych. Żywe zainteresowania tym problemem nie są przypadkowe. W krajach słabo rozwiniętych dokonuje się starcie między tendencjami rozwoju kapitalistycznego i socjalistycznego. Ekonomia zachodnia zmierza do wykazania możliwości rozwoju krajów „trzeciego świata” w ramach światowego systemu kapitalistycznego i przy wykorzystaniu kapitalistycznych metod rozwoju. Stosuje się przy tym wyniki badań, dotyczących pewnych makroekonomicznych relacji ilościowych, wypracowane zasadniczo dla gospodarki krajów wysoko rozwiniętych. Marksiści natomiast, zgodnie z ogólnymi założeniami metodologicznymi, akcentują przede wszystkim warunki społeczno-ustrojowe przyspieszonego rozwoju gospodarczego w tych krajach. Zwracają przy tym szczególną uwagę na konieczność stworzenia instytucjonalnych warunków wykorzystania nadwyżki ekonomicznej na cele akumulacji.W obecnym okresie występują pewne nowe pozytywne zjawiska w rozwoju ekonomii marksistowskiej w krajach socjalistycznych. We wszystkich krajach socjalistycznych wystąpiły w ciągu kilku ostatnich lat tendencje do istotnego doskonalenia metod planowania i zarządzania gospodarką narodową. Zasadniczy kierunek tych zmian jest jednakowy: ich celem jest wprowadzenie w szerszym zakresie naukowych metod do planowania gospodarczego i wykorzystanie w większym zakresie dźwigni i bodźców ekonomicznych w kierowaniu procesem gospodarczym. Jednak występuje tu wielkie bogactwo różnych rozwiązań konkretnych, które w poszczególnych krajach wcale nie są identyczne. Bogactwo doświadczeń praktycznych w metodach planowego kierowania gospodarką stanowi sprzyjającą okoliczność dla dalszego rozwoju twórczych badań naukowych nad ekonomią socjalizmu.