PRACE LENINA
Wszystkie te studia były skierowane przede wszystkim przeciwko doktrynie ekonomicznej narodników. Już jednak druga z wymienionych wyżej prac jest skierowana zarówno przeciwko narodnikom, jak i przeciwko „legalnemu” marksizmowi. Już w 1894 r. Lenin wskazywał na występujące w argumentacji antynarodnickiej Struwego liczne tezy zapożyczone lub pokrewne z ekonomii burżuazyjnej, często jej wulgarnego odłamu np. Malthusa .Obok wnikliwej analizy tej warstwy problemów, które odnosiły się do ówczesnej rzeczywistości rosyjskiej którą tutaj w zasadzie pomijamy , występuje w nich bogata warstwa problematyki ogólnoteoretycznej. Wszystkie one są oparte na mark-sowskiej teorii ekonomicznej, zwłaszcza na jej rozróżnieniu w globalnej wartości produktu trzech części składowych c, v, m oraz na podziale produkcji społecznej na dwa działy i sformułowanych przez Marksa równaniach określających proporcje między tymi działami.W 1893 r. powstał rękopis pracy pt. W związku z tak zwaną kwestią rynków ogłoszony drukiem dopiero w 44 lata później . Jest to tekst referatu wygłoszonego na zebraniu kółka marksistów petersburskich, jako koreferat do referatu G. Krasina późniejszego działacza radzieckiego , wygłoszonego na ten sam temat. Z referatu Lenina dowiadujemy się, że punktem wyjścia referatu Krasina były schematy reprodukcji Marksa, na podstawie których dowodził on tezy o dużej niezależności rozwoju kapitalizmu od rynku konsumpcyjnego, gdyż decydującą i coraz większą rolę odgrywa w kapitalizmie rynek środków produkcji.Lenin podejmuje ten sam krąg zagadnień, polemizując nie tylko z narodnikami, ale i z niektórymi tezami Krasina. Ogólne wnioski Lenina dotyczące zagadnienia rynków i rozwoju kapitalizmu są następujące.W kapitalizmie produkcja środków produkcji rośnie szybciej niż produkcja środków spożycia.Pojęcie rynku nie da się absolutnie oddzielić od pojęcia społecznego podziału pracy. Rynek „zjawia się tam i w takim stopniu, gdzie i w jakim stopniu występuje społeczny podział pracy i produkcja towarowa. . . granicami rozwoju rynku w warunkach istnienia społeczeństwa kapitalistycznego są granice specjalizacji pracy społecznej. A specjalizacja ta, z samej swej istoty, jest nieskończona — ściśle tak samo jak i rozwój techniki” 8.3. Kwestia rynków jest więc „tak zwaną” kwestią, kwestią pozorną. W pracy tej, pisanej jeszcze przed ukazaniem się III tomu Kapitału, który dla zrozumienia problemu kryzysów i podstawowych sprzeczności produkcji kapitalistycznej ma wyjątkowo duże znaczenie, zagadnienie sprzeczności między produkcją a warunkami realizacji w kapitalizmie jest ledwie zaznaczone. Być może dlatego Lenin nie zdecydował się na jej opublikowanie.Wartość tej pierwszej pracy 23-letniego Lenina uwypukla się współcześnie nie tylko ze względu na zawarte w niej ogólne twierdzenia, ile na oryginalny i pionierski sposób przeprowadzenia dowodu. Okazuje się bowiem, że Tugan-Baranowskiemu przypisuje się zasługę zwrócenia uwagi na teoretyczną doniosłość marksowskiego modelu reprodukcji rozszerzonej dla zagadnienia realizacji i kryzysów w kapitalizmie tylko dlatego, że praca Tugana została opublikowana, inne zaś, wcześniejsze przede wszystkim referaty Lenina, pozostały przez długi czas nieznane.Pionierstwo pierwszej pracy Lenina polega jednak na czym innym. Lenin nie tylko bardzo wcześnie zwrócił uwagę na konstrukcję teoretyczną II tomu Kapitału, lecz usiłował ją w tej pierwszej, chyba można powiedzieć — młodzieńczej — pracy w istotnych punktach rozwinąć. Wprowadził on do schematów reprodukcji — w dwadzieścia lat wcześniej niż to uczynili R. Luksemburg i O. Bauer — wzrastający skład organiczny kapitału, analizując szczegółowo wpływ postępu technicznego ściślej jednego z typów — kapitałochłonnego — wówczas generalizowanego postępu technicznego , na zmianę proporcji i kształtowanie się poszczególnych części popytu globalnego. Zakładając dominujący wówczas typ postępu kapitałochłonnego musiał on dojść do wniosku, że stałą tendencją produkcji kapitalistycznej jest szybszy wzrost działu pierwszego w porównaniu z drugim.Nie mając tu możliwości szczegółowego zajęcia się rozwojem poglądów teoretycznych Lenina w następnych latach i w powstałych później pracach z lat dziewięćdziesiątych, między innymi zajęcia się wpływem III tomu Kapitału Marksa na poglądy Lenina, poprzestaniemy tylko na uwypukleniu kilku charakterystycznych rysów tego rozwoju.Wskazane wyżej tezy Lenina o rozwoju rynku kapitalistycznego jako funkcji specjalizacji rozwoju społecznego podziału pracy oraz częściowo związanego z nią prawa szybszego wzrostu działu pierwszego stały się punktem wyjścia i osią teoretyczną zarówno jego późniejszych polemik z narodnikami, jak też wnikliwych i samodzielnych badań monograficznych. Były one zwłaszcza zagadnienia specjalizacji podstawą i dyrektywą badawczą klasycznej pracy Lenina pt. Rozwój kapitalizmu w Rosji. W pracy tej najsilniej uzewnętrzniła się specyficzna cecha Lenina jako ekonomisty, jego dążenie do oparcia tez ogólnych na możliwie najpełniejszym materiale statystyczno-eko-nomicznym. Nawet w stosunku do K. Marksa, R. Luksemburg, J. Plechanowa i wielu innych wybitnych marksistów, Lenina wyróżniała gruntowność analizy statystyczno-ekonomicznej oraz pełna pomysłowości umiejętność wykorzystania dostępnych źródeł faktograficznych. Jego znana dewiza: „Fakty, a nie dogmaty, są podstawą ekonomii politycznej” znajdowała w jego studiach ekonomicznych pełne odbicie.W porównaniu z nie opublikowanym wówczas jeszcze referatem, w późniejszych pracach Lenina pojawia się nowy element. Kładzie on nacisk zarówno na zagadnienie dysproporcji, jak i na pomijaną w referacie kwestię podkonsumpcji. Obie one dysproporcja między działami i gałęziami produkcji oraz sprzeczność między produkcją a konsumpcją składają się, zdaniem Lenina, na podstawową sprzeczność kapitalizmu, sprzeczność między społecznym wytwarzaniem a prywatnym przywłaszczaniem. Sprzeczność między konsumpcją a produkcją akcentuje Lenin wielokrotnie. Sformułowanie dwóch aspektów podstawowej sprzeczności kapitalizmu było najbardziej syntetycznym wyrazem polemiki Lenina z tymi legalnymi marksistami, którzy usiłowali dowieść, że między II a III tomem Kapitału istnieje logiczna sprzeczność. Lenin dowodził, że Marks akcentując kwestię proporcjonalności w II tomie, a kwestię sprzeczności między produkcją a konsumpcją w III tomie swego dzieła, badał po prostu kolejno różne aspekty głównej sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji.3. Czym jednak tłumaczyć ten dziwny fakt, że nie tylko Śtruwe, ale tak wybitni marksiści jak J. Plechanow i R. Luksemburg wysuwali pod adresem Lenina zarzut, że — mówiąc najogólniej — głosił on teorię realizacji zbliżoną do teorii Tugana-Baranowskiego? Wydaje się, że nie chodziło tu tylko o czyste nieporozumienie wynikające częściowo z tego, że podobnie jak legalni marksiści, Lenin opublikował wszystkie wymienione prace prócz referatu w wydawnictwach legalnych.Źródłem nieporozumienia było — wydaje się -— to, że niektóre sformułowania Lenina mogły skłaniać do przekonania, że jego zdaniem sprzeczność między produkcją a konsumpcją w kapitalizmie polega głównie i przede wszystkim na tym, że rynek środków produkcji wzrasta szybciej niż rynek konsumpcyjny, z czego jeszcze wcale nie wynika, że popyt globalny tzw. konsumpcyjny i produkcyjny ma w kapitalizmie stałą tendencję do nienadążania za produkcją globalną. Lenin wielokrotnie podkreślał, że „rozwijająca się produkcja kapitalistyczna sama stwarza sobie rynek, głównie w zakresie środków produkcji, a nie środków spożycia”, dodawał jednak, że „tylko to prawo szybszego wzrostu działu pierwszego — T. K. może wytłumaczyć jedną z najgłębszych sprzeczności kapitalizmu: wzrost bogactwa postępuje z ogromną szybkością, podczas gdy wzrost spożycia narodowego postępuje jeżeli w ogóle postępuje bardzo powoli” .Przypisywanie tendencji do szybszego wzrostu działu produkcji środków produkcji nadmiernej roli, całkowicie usprawiedliwione z historycznego punktu widzenia ówczesną sytuacją wchodzącej na drogę uprzemysłowienia Rosji, prowadziło do teoretycznego pomniejszania roli popytu globalnego a więc rynków w ogólnej teorii rozwoju kapitalizmu.W roku 1899 ukazało się najobszerniejsze dzieło ekonomiczno–statystyczne Lenina Rozwój kapitalizmu w Rosji, wobec kilkuletniej pracy nad drogami rozwoju ekonomicznego i społecznego Rosji w ostatnich czterech dziesięcioleciach ubiegłego wieku.Treść składającego się z ośmiu rozdziałów dzieła jest następująca. W rozdziale pierwszym Teoretyczne błędy ekonomistów-narodników Lenin wykłada w formie polemicznej zasadnicze tezy marksowskiej teorii reprodukcji, społecznego podziału pracy i dochodu narodowego. Część ta stanowi teoretyczny wstęp do dalszych części pracy, które mają charakter konkretnych analiz statystyczno-ekonomicznych. W trzech następnych rozdziałach analizuje dane o rozwoju kapitalizmu w rolnictwie o rozwarstwieniu chłopstwa, o kapitalistycznym przeobrażeniu gospodarstwa obszarniczego oraz o formach, w jakich kształtuje się rolnictwo towarowe i kapitalistyczne . Następne trzy rozdziały poświęcone są analizie form i stadiów rozwoju kapitalizmu w przemyśle rosyjskim chałupnictwo, manufaktura i przemysł maszynowy . Rozdział ostatni kształtowanie się rynku wewnętrznego zawiera uogólnienie wcześniejszej analizy, zarys współzależności różnych dziedzin gospodarki narodowej w ich rozwoju kapitalistycznym.Rozwój kapitalizmu w Rosji Lenina jest jednym z najpoważniejszych dzieł w literaturze ekonomicznej i w historiografii marksistowskiej. Warto więc wyjaśnić pewne nieporozumienia, które się popełnia od paru dziesięcioleci w interpretacji tej pracy.W przedmowie Lenin pisał wprawdzie, że podejmując polemikę z narodnikami „jest rzeczą konieczną rozpatrzenie i podjęcie próby przedstawienia całego procesu rozwoju kapitalizmu w Rosji w jego całokształcie”. Jednakże mimo tego stwierdzenia Lenina, historycy i ekonomiści niesłusznie traktowali jego książkę jako analizę całokształtu form i warunków rozwoju kapitalizmu w Rosji.Zapomniano, że już po napisaniu tej książki Lenin nie chciał się początkowo zgodzić na zaproponowany mu i ostatecznie przyjęty tytuł dzieła, gdyż byłoby to „zbyt śmiałe, szeroko zakreślone” i zbyt wiele obiecujące 10, że więc w tych warunkach podtytuł ograniczający zakres pracy do problemu kształtowania się rynku wewnętrznego dla wielkiego przemysłu ma dla zrozumienia jej treści równie ważne znaczenie, jak sam tytuł.Lenin poczynił w przedmowie do tej pracy liczne i wyraźne ograniczenia tematu, o czym historycy i ekonomiści jakby do dziś zapominali. Dalszy ciąg cytowanej przedmowy brzmi: „Jest rzeczą samą przez się zrozumiałą, że tak rozległe zadanie byłoby ponad siły jednostki, gdyby się nie wprowadziło do niego szeregu ograniczeń. Po pierwsze, jak to już widać z tytułu, ujmujemy zagadnienie rozwoju kapitalizmu w Rosji wyłącznie z punktu widzenia rynku wewnętrznego, pozostawiając na uboczu zagadnienie rynku zewnętrznego i dane o handlu zewnętrznym. Po drugie, ograniczamy się do samej tylko epoki po reformie. Po trzecie, bierzemy głównie i niemal wyłącznie dane o wewnętrznych, czysto rosyjskich guberniach. Po czwarte, ograniczamy się wyłącznie do samej tylko ekonomicznej strony procesu” u.Lektura tej książki prowadzi do wniosku, że Lenin bardzo rygorystycznie przestrzegał zakreślonych sobie granic analizy, wybiegając niekiedy poza te granice tylko w ostatnim rozdziale, którego zadaniem było zarysowanie ogólnego obrazu rozwoju kapitalizmu rosyjskiego.Widzimy więc, że poza analizą Lenina pozostały tak istotne zagadnienia, jak rola państwa systemu celnego, polityki taryfowej itp. w rozwoju kapitalizmu w Rosji, procesy pierwotnej akumulacji, znaczenie kresów dla rozwoju kapitalizmu w Rosji centralnej itp. Jest więc rzeczą zrozumiałą, że w świetle tych ograniczeń powszechne traktowanie książki Lenina, jako dzieła o rozwoju kapitalizmu rosyjskiego w ogóle, przedstawianie zawartej w tym dziele szczegółowej i wnikliwej analizy powstawania kapitalistów na przykładzie koronkarek jako ogólnego wzorca, czy schematu rozwoju kapitalizmu jako całości, jest na pewno niezgodne z intencją autora i musi być zapisane na karb epigonizmu. Nie zdawano sobie w dodatku sprawy z tego, że dając dziełu Lenina taką rozszerzającą interpretację, przypisywano Leninowi pojmowanie procesu rozwoju kapitalizmu bliższe Adamowi Smithowi niż Marksowi, który podkreślał, że historia powstawania kapitalizmu związana jest z różnymi formami przymusu pozaekonomicznego, że kapitał rodził się „ociekając krwią i brudem wszystkimi porami” i dał analizę tego zjawiska w obszernym rozdziale o pierwotnej akumulacji.Jest dalej rzeczą jasną, że inaczej trzeba traktować uogólnienie Lenina wyprowadzone na podstawie wnikliwych studiów statystyczno-ekonomicznych, a inaczej jego luźne uwagi, niekiedy wypowiedziane w notkach na temat zagadnień i zjawisk przez niego nie analizowanych. Lenin wypowiedział na przykład w przypisie na s. 605 opinię, że „rozwój kapitalizmu w głąb na starym, od dawna zaludnionym terytorium, jest hamowany wskutek kolonizacji kresów”. Można wątpić, czy gdyby Lenin zbadał bliżej problem kolonizacji na ówczesnych kresach rosyjskich, sformułowanie to nie uległoby przynajmniej złagodzeniu, chociaż i odrzucenia tej opinii wykluczyć nie można.Róża Luksemburg pisała o Rosji: „Punkt zwrotny w zaczynającym się teraz forsownym pobudzaniu kapitalizmu przez rząd absolutny stanowiło Wprowadzenie w roku 1877 ceł w złocie na granicy zachodniej. »Pierwotna akumulacja« kapitału kwitła wspaniale w Rosji, popierana przez różnorakie subsydia państwowe, gwarancje, premie i zamówienia i przynosiła takie zyski, które w owym czasie na Zachodzie należały już do krainy baśni” ».Przeciwstawianie tych poglądów R. Luksemburg pracy Lenina o Rozwoju kapitalizmu w Rosji ma swoją historię. Nie zadano sobie jednak pytania, czy te dwa stanowiska nie uzupełniają się wzajemnie.