POSTĘP TECHNICZNY
Proces doskonalenia środków produkcji, metod wytwórczości, przedmiotowych warunków pracy i produktów. Rezultatem p.t. — przyjmując odpowiedni horyzont czasowy i obszar ekonomiczny — powinny być korzyści ekonomiczno-społeczne, a przede wszystkim oszczędność pracy społecznej cecha pracooszczędności p.t. Wprowadzenie p.t. jest działaniem organizowanym przez człowieka, który opracowuje koncepcję p.t., ocenia jego skutki ekonomiczno-społeczne i dokonuje wyboru optymalnego wariantu w danych warunkach i w danym czasie. W ustroju socjalistycznym wybór ten dokonywany jest na podstawie rachunku ekonomicznego, prowadzonego za p. mocą różnych metod wskaźniki techniczno-ekonomiczne, metoda względnego okresu zwrotu, rozwinięte i uproszczone formuły syntetyczne. Przy ocenie ekonomicznej każdej z alternatyw uwzglęcj. niane są preferencje społeczne. P.t. jest rezultatem prac badawczo-rozwojowych, na które składają się: l. badania podstawowe, zmierzające do odkrycia nowych prawidłowości lub zasad; obejmują one prace odkrywcze z dziedziny nauk ścisłych; nie są związane z żadnym określonym wyrobem lub sprecyzowanym procesem technologicznym, a mają jedynie doprowadzić do poznania pewnej dziedziny wiedzy; 2. badania stosowane mające na celu wykorzystanie wyników badań podstawowych, doprowadzających do powstania wynalazku; w efekcie tych badań pojawiają się nowe metody wytwórcze, nowe rozwiązania konstrukcyjne, nowe tworzywa itd.; 3. badania przemysłowe skierowane na przystosowanie konkretnych rezultatów badań stosowanych do warunków przemysłowych, nadania im ostatecznej postaci rozwiązań konstrukcyjnych i technologicznych oraz przeprowadzenia prób. Ukoronowaniem prac badawczo-rozwojowych jest wprowadzenie nowego rozwiązania technicznego do produkcji. Charakterystycznymi zjawiskami dokonującej się rewolucji naukowo-technicznej są: 1. stopniowe przesuwanie się punktu ciężkości od „klasycznych” już gałęzi przemysłu hutnictwo żelaza, przemysł maszynowy do nowoczesnych elektrotechnika elektronika, chemia organiczna; i do przyszłościowych gałęzi przemysłu, Jak: przemysł informacyjny komputery, środki teletransmisji przetwarzania informacji oraz wytwarzanie materiałów kompozytowych w których wykorzystuje się np. siłę kryształów metali i elastyczność komponentów organicznych; 2. niezwykle szybkie tempo rozwoju technicznego, o czym świadczą dane dotyczące średniego cyklu prac wdrożeniowych od momentu opatentowania wynalazku do jego zastosowania, który w okresie 1888—1913 wynosił ok. 50 lat, w okresie międzywojennym — 30—33 lata, a obecnie — 3—10 lat. Należy dodać, iż p.t. wymaga wysokich nakładów na prace badawczo-rozwojowe; w bardziej rozwiniętych gospodarczo krajach przeznacza się na te cele 2—3% dochodu narodowego. Od właściwego kierowania procesami „triady rozwoju” nauka, technika, produkcja w dużej mierze zależy efektywność p.t. P.t. można podzielić na: stosowany innowacja procesu produkcyjnego; wiąże się on bądź wyłącznie ze zmianą technicznych środków pracy, bądź ze zmianą technologii produkcji, bądź równocześnie z jednym i drugim; przyczynia się do oszczędności pracy żywej w danym stadium procesu wytwórczego i oszczędności pracy uprzedmiotowionej, co jednocześnie oznacza oszczędność pracy żywej w fazie czy w fazach poprzednich. Biorąc pod uwagę oddziaływanie nowej techniki na wielkość nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej można rozróżnić typy p.t.: 1. p r a c o o s z c z ę d n y — powoduje zmniejszenie wielkości nakładów pracy żywej w procesie produkcji, 2. materiałooszczędny — wpływa na zmniejszenie zużycia surowców i materiałów pomocniczych, paliwa, energii itp. W praktyce oba typy p.t. występują z reguły w różnych kombinacjach, np.: a) wprowadzone usprawnienie techniczne powoduje zmniejszenie nakładów pracy żywej przy równoczesnym wzroście zużycia materiałów lub odwrotnie; b) wprowadzone usprawnienie techniczne wpływa na zmniejszenie ogólnych nakładów pracy społecznej. W warunkach gospodarki polskiej nacisk położony Jest na P-t. typu materiałooszczędnego, co związane jest z niedoborem pewnych surowców i z nadmiernym w porównaniu z zagranicą ich zużyciem. P.t. wytwarza-n y innowacja produktu zawiera się w postępie nowoczesności, który polega na wytwarzaniu w danym stadium produkcji nowych, dotychczas nie produkowanych wyrobów przemysłowych lub modernizacji już poprzednio produkowanych, w celu lepszego zaspokojenia potrzeb społecznych. Postęp nowoczesności Prowadzi do oszczędności pracy społeczne] w sferze wykorzystania tych produktów u użytkowników zarówno w sferze Produkcji, Jak i konsumpcji Obecnie ważnym przejawem innowacji produktu jest substytucja. Postęp nowoczesności Jest jednym z głównych czynników Przemian strukturalnych. Z tych wzglę-powszechna kasa oszczędnościdów ważnego znaczenia nabiera prognozowanie p.t. Prognozowania dokonuje się stosując różne metody np. delphi, analogii, PATTERN, metod ekonometrycznychRozróżnia się kilka kierunków p.t.: 1. elektryfikacja — szerokie zastosowanie energii elektrycznej Jako siły napędowej oraz jako czynnika procesu technologicznego elektrochemia, elektrotermia; 2. chemizacja — wykorzystanie procesów chemicznych w różnych procesach produkcyjnych oraz powstawanie i rozwój nowych dziedzin chemii przemysłowej np. tworzywa sztuczne; 3. zastosowanie wielkich agregatów wytwórczych; 4. wprowadzenie nowoczesnej technologii oraz nowych metod wytwarzania i kontroli procesów produkcyjnych np. wykorzystywanie izotopów promieniotwórczych; 5. mechanizacja i automatyzacja.Koncepcje nowych rozwiązań technicznych powstają zarówno w placówkach naukowo-badawczych, jak i w zakładach produkcyjnych. Socjalistyczne stosunki produkcji stworzyły również takie formy rozwoju techniki, jak ruch racjonalizatorski i nowatorski racjonalizacja. Państwo socjalistyczne stwarza dogodne warunki realizacji p.t., przeznaczając na ten cel odpowiednie środki finansowe. Rozwojowi techniki sprzyja także prawo wynalazcze oraz karta wynalazcy i racjonalizatora. Na wszystkich szczeblach gospodarki narodowej, w tym i w socjalistycznych przedsiębiorstwach przemysłowych opracowuje się plany p.t., wynikające z analizy potrzeb i z analizy konkretnego stanu technicznego przedsiębiorstwa. Postęp ekonomiczny, postęp organizacyjny, trwały społecznie doniosły wzrost stopnia zorganizowania instytucji Jako całości lub sprawności ich funkcjonowania oceniamy ze względu na przyjęty system warowi społecznych, przy założeniu speł-enla warunku ekonomiczności. Przezpostęp organizacyjnyorganizację rozumie się m. in. tę cechę jakiejkolwiek całości złożonej, której części współprzyczyniają się do Jej powodzenia, a jej powodzenie jest warunkiem powodzenia części. P.o. nie można rozpatrywać nie biorąc Jednocześnie pod uwagę kulturalno-oświatowego postępu społecznego oraz — postępu technicznego. Postępem kulturalno-oświatowym można nazwać wzrost kultury i wiedzy poszczególnych ludzi, a co za tym idzie ich świadomości społecznej, jeśli jest on trwały i na tyle duży, że jest społecznie doniosły. Istotę zaś postępu technicznego stanowi doskonalenie narzędzi i innych zasobów technicznych tak, aby spełniając postulat ekonomiczności coraz lepiej służyły celom gospodarczym. Między tymi rodzajami postępu zachodzi ścisły związek. Np. bez postępu kulturalno-oświatowego postęp techniczny i organizacyjny nie może być efektywny, a na większą skalę nie jest w ogóle możliwy; postępowe zmiany w poziomie techniki z reguły wymagają zmian organizacyjnych, natomiast jedne i drugie oddziałują na postępowe zmiany w kulturze mas ludności. Kryterium oceny postępu jest przewidywany wzrost korzyści ogólnospołecznych. Korzyści społeczne, które można wyrazić w Jednostkach pieniężnych, stanowią miarę -» postępu ekonomicznego. Dlatego praktycznie głównym kryterium oceny szeroko pojmowanego p.o. Jest właśnie postęp ekonomiczny. P.o. może występować na różnych szczeblach hierarchicznie zbudowanej struktury organizacyjnej społeczeństwa. Występowanie p.o. tylko na niektórych szczeblach tej struktury może prowadzić do dysharmonli między stopniem zorganizowania ściśle ze sobą związanych elementów systemu społecznego, a tym samym znacznie ograniczyć efekty fragmentarycznych usprawnień organizacyjnych. Dlatego też p.o. powinien być procesem stałym na wszystkich szczeblach struktury społeczno-gospodarczej.P.o. na najniższych szczeblach struktury gospodarczej usprawnienia metod pracy, „mała racjonalizacja” odbywać się może niekiedy bez nakładów inwestycyjnych. Wprowadzenie go jednak musi być poprzedzone dokładną analizą dotychczas stosowanych metod pracy. Analiza ta powinna być dokonywanaprzez odpowiednio wyszkolonych organizatorów produkcji i pracy. P.o. na stanowisku roboczym wymaga z reguły niewielkich nakładów. Wiąże się jednak prawie zawsze z postępem technicznym doskonalenie narzędzi i przyrządów, prawidłowe ich stosowanie i rozmieszczenie na stanowisku roboczym i z tego też powodu szczególnie trudno na tym szczeblu przeprowadzić ścisłą granicę między przedsięwzięciami organizatorskimi a inżynieryjnymi. W skali przedsiębiorstwa p.o. może się odnosić zarówno do jego strony produkcyjnej do tzw. ruchu jak i do sposobów zarządzania i wykonywania funkcji pomocniczych. W skali całego społeczeństwa p.o. wyraża się przede wszystkim w doskonaleniu systemu „makrozarządzania”, którego głównymi instrumentami są system planowania centralnego, system finansowy, system cen i system płac, a także decyzje dotyczące makrostruktury gospodarczej i makrostruktury instytucji społecznych. W tej skali zaciera się nieco związek p.o. z postępem technicznym, wyraźnie natomiast występuje jego wzajemna zależność z postępem kulturalno-oświatowym.