POCZĄTKI MARKSIZMU

POCZĄTKI MARKSIZMU

Odmienny charakter miała ekonomia polityczna Królestwa Kongresowego. Stosunkowo szybszy rozwój gospodarczy sprawił, że istniało tu zamówienie na realną wiedzę, a więc i głoszone kon­cepcje ekonomiczne mają tu charakter bardziej realny i praktycz­ny, na co w poważnym stopniu oddziaływał marksizm. Brak pol­skiej wyższej uczelni po likwidacji, bo zaledwie po 7 latach działania Szkoły Głównej w Warszawie , uniemożliwił także powstanie akademickiej ekonomii na terenie Królestwa.Wpływy idei Marksa i Engelsa w polskiej postępowej myśli ekonomicznej wystąpiły stosunkowo wcześnie. W 1846 r. w de­mokratycznym czasopiśmie „Rok” ukazała się entuzjastyczna recenzja pracy Engelsa Położenie klasy robotniczej w Anglii, stwierdzająca, że jest to „najważniejsze pismo, które kiedykol­wiek jaki Niemiec napisał” i podnosząca znaczenie tezy o kształ­towaniu się antagonizmu klasowego między burżuazją i prole­tariatem.Bliższe osobiste kontakty między Marksem i Engelsem a pol­skimi rewolucyjnymi demokratami zawiązały się w latach pięć­dziesiątych XIX w. Marks utrzymywał bliskie kontakty z wy­bitnym postępowym historykiem i demokratycznym działaczem Lelewelem, którego dzieła studiował pragnąc zapoznać się z dzie­jami Europy Wschodniej. W okresie londyńskim Marks współ­pracuje także z przywódcami polskiej radykalnej demokracji — Worcellem, Bulewskim, Oborowskim. Po zawiązaniu I Międzyna­rodówki weszli w jej skład liczni polscy emigracyjni radykałowie, m. in. A. Żabicki, I. Ćwierciakiewicz-Card, W. Wróblewski — generał Komuny oraz prawdopodobnie J. Hauke-Bossak.Na ideologię ekonomiczną polskiej radykalnej demokracji za­czyna więc od lat sześćdziesiątych wywierać coraz silniejszy wpływ marksizm. Niestety zacofanie gospodarcze Polski, w któ­rej klasa robotnicza zaczęła się dopiero formować, sprawiało, że sojusz pomiędzy polskimi demokratami a Marksem kształtował się na płaszczyźnie rewolucyjnej, a nie socjalistycznej, ich kon­cepcje więc były dalekie od koncepcji rewolucji proletariackiej i dyktatury proletariatu. Pozytywny ich program znajdował się nadal na etapie socjalizmu gminnego, z pewnymi wpływami mar­ksizmu, ale i z pewnymi wpływami socjalizmu drobnomieszczań-skiego, zwłaszcza Proudhona. Tak więc warunki dla rozwoju naukowej ekonomii marksowskiej powstały w Polsce w pełni do­piero po powstaniu zorganizowanego ruchu robotniczego, którego interesy teoria Marksa wyraża w sposób najpełniejszy.Idee ekonomii marksowskiej jako pierwsi głoszą — Stanisław Krusiński 1857—1886 , Szymon Dickstein 1859—1884 , piszący pod pseudonimem Jana Młota oraz rozpoczynający w tych latach działalność naukową Ludwik Krzywicki 1851—1941 . Wszyscy oni są powiązani z „Proletariatem”. Podstawowa część publiko­wanych przez nich prac ma charakter popularyzatorski klasy­czna popularyzacja Dicksteina-Młota — Kto z czego żyje — tłu­maczona na wiele języków obcych, m. in. na rosyjski , ale nie­które z nich są już oryginalnymi przyczynkami o istotnych walo­rach naukowych, jak np. obszerna krytyka wulgarnych koncepcji Supińskiego, przeprowadzona przez Krusińskiego, czy jego i Krzy­wickiego wypowiedzi w dyskusjach o kierunkach rozwoju gospo­darczego kraju, w których poddali krytyce utopijne drobnomie-szczańskie koncepcje odrębnego, niekapitalistycznego rozwoju polskiej wsi. Koncepcje takie, zbliżone do ideologii rosyjskiego narodnictwa, głosiła część polskiej młodej inteligencji, zgrupo­wana wokół A. Zakrzewskiego. W tych też latach ukazuje się pierwszy polski przekład I tomu Kapitału dokonany pod redakcją Krusińskiego.Ekonomiczna teoria marksizmu wywarła olbrzymi wpływ na dalszy rozwój polskiej ekonomii. Rozwój jej inspirował polski ruch robotniczy, który rozrastał się, mimo prześladowań caratu i rodzimych klas posiada­jących. Po „Proletariacie” powstał Związek Robotników Polskich, a na­stępnie w 1893 r. — Socjaldemokracja Królestwa Polskiego od 1900 r. SDKPiL . Czołowymi działaczami SDKPiL stali się Julian Marchlewski, Róża Luksemburg i Feliks Dzierżyński. SDKPiL proklamując trafnie so­cjalizm jako program maksimum, potrafiła wysunąć jednocześnie cały szereg postulatów ekonomicznych i politycznych, mieszczących się w ra­mach programu minimum. Nawiązała ona od samego początku bliską współpracę z rosyjską socjaldemokracją, brała udział w jej zjazdach, popierając na nich w większości wypadków linię bolszewików.Popełnione jednak przez nią błędy w kwestii narodowej i chłopskiej trafnie krytykowane przez Lenina, utrudniały jej niejednokrotnie oddzia­ływanie na środowiska robotnicze i chłopskie. Z drugiej strony powstała w tym okresie reformistyczna Polska Partia Socjalistyczna, która wy­warła istotny wpływ na rozwój nurtu reformistycznego w polskiej myśli ekonomicznej.Polską myśl ekonomiczną w tym okresie wzbogaca przede wszystkim nurt marksistowski, w którym na plan pierwszy wysu­nęli się młodzi: Róża Luksemburg 1871—1919 i Julian Mar­chlewski 1866—1925 . Popularyzują oni zarówno teorię ekono­miczną Marksa, jak i dokonują samodzielnych analiz rozwoju gospodarczego Polski Rozwój przemysłu w Polsce — R. Luksem­burg i Stosunki społeczno-ekonomiczne na ziemiach polskich za­boru pruskiego — J. Marchlewski , wyciągając z nich wnioski dla walki klasowej polskich mas pracujących. W późniejszym okre­sie poświęcą oni dużo uwagi analizie przemian w kapitalizmie, badając jaki wpływ wywiera powstawanie kapitalizmu monopoli­stycznego na kształtowanie się praw rozwoju tego systemu spo­łecznego. Szczytowym efektem tych badań jest praca R. Luksem­burg — Akumulacja kapitału .Pod silnym wpływem tej pracy znalazł się w późniejszych swych opracowaniach i Julian Marchlewski, analizujący w licz­nych studiach rozwój imperializmu i kwestię agrarną. Wskazując trafnie na zaostrzenie sprzeczności systemu kapitalistycznego i na wzrost roli monopoli, wiązał on jednak powstanie imperializmu w głównych krajach kapitalistycznych z dążnością do opanowa­nia krajów słabo rozwiniętych, których ludność miała stać się „osobami trzecimi” umożliwiającymi realizację wytwarzanej war­tości dodatkowej. Prace agrarne Marchlewskiego, który był jed­nym z najwybitniejszych znawców tej problematyki w międzyna­rodowym ruchu robotniczym, przyniosły także pogłębioną analizę tendencji kapitalistycznego rolnictwa oraz ostrą krytykę rewizjo­nistycznych tez o trwałości drobnej gospodarki chłopskiej.Pod wpływem poglądów Róży, Marchlewski nie doceniał mo­żliwości realizacji sojuszu robotniczo-chłopskiego i występował przeciwko postulatowi parcelacji wielkiej własności obszarniczej pomiędzy chłopów, domagając się od razu przekształcenia jej, po rewolucji, w wielkie socjalistyczne przedsiębiorstwa rolne. Mar­chlewski zresztą pod wpływem twórczej leninowskiej krytyki luksemburgizmu powoli przezwyciężał swoje błędne poglądy, co występuje wyraźnie w jego pracach publikowanych po Wielkiej Rewolucji Październikowej zob. zwłaszcza Die Agrarfrage in der Weltrevolution, 1920 Kwestia rolna w rewolucji światowej .Podobne problemy badał w tym okresie także Ludwik Krzy­wicki .W początkach XX wieku w polskiej myśli ekonomicznej obok nurtu marksistowskiego zaczyna rozwijać się także nurt rewizjo­nistyczny, inspirowany przez PPS, a zwłaszcza PPS — Frakcję Rewolucyjną, która w tym okresie przechodzi z pozycji interna-cjonalistycznych na pozycje nacjonalizmu. Nurt ten stara się wy­korzystać koncepcje rewizjonistyczne wysuwane w Niemczech i Austro-Węgrach, głównie koncepcje E. Bernsteina, dla podwa­żenia teorii Marksa w oczach szerokiej opinii publicznej. Nie jest przypadkiem, że już w 1900 r. Zofia Daszyńska-Golińska ogłasza obszerną rozprawę Przełom w socjalizmie, w której zapoznaje polskiego czytelnika z atakiem rewizjonizmu na teorię ekono­miczną Marksa. Podobnie Stanisław Aleksander Kempner w sze­regu artykułów usiłował wykazać trafność ujęć rewizjonistycz­nych, a Henryk Forszteter w swym studium O teorii wartości i ceny 1902 próbował, co było modne w ekonomii rewizjoni­stycznej, pogodzić marksowską teorię wartości z teorią użytecz­ności krańcowej szkoły austriackiej.Jednocześnie jednak wielu z tych ekonomistów, odrzucając rewolucyjne wnioski teorii Marksa, posługiwało się mniej lub bardziej trafnie jego metodą naukową i pozytywnie rozwiązywało szereg przyczynkowych problemów, zwłaszcza z zakresu historii gospodarczej. Należy tu wspomnieć o historycznej rozprawie Stanisława Koszutskiego o rozwoju ekonomicznym Królestwa w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku, o rozprawie o handlu Kempnera, o niektórych pracach Zygmunta Herynga. Także póź­niejszy zażarty przeciwnik socjalizmu — Władysław Studnicki w wydanej w 1900 r. pracy pt. Wykłady z ekonomii politycznej popularyzował dość udatnie tezy, które następnie sam zwalczał. Mimo że ekonomiści ci odeszli od marksizmu i niejednokrotnie zajęli w stosunku do niego pozycję wrogą, nie można nie dostrzec, że w końcu XIX wieku nieomal wszyscy teoretycy Królestwa przyznawali się do marksizmu, i że cały rozwój polskiej myśli ekonomicznej odbywał się na tle walk i polemik wokół teorii eko­nomicznej Marksa.To stosunkowo szerokie rozpowszechnienie marksizmu wśród polskiej mieszczańsko-burżuazyjnej inteligencji można zapewne wyjaśnić podobnie jak i rozpowszechnienie się „legalnego mar­ksizmu” w Rosji. Koncepcje te były przyjmowane przez tę inte­ligencję dla uzasadnienia możliwości rozwoju kapitalizmu. Marks zawsze dużo uwagi poświęcał twórczym właściwościom młodego kapitalizmu, nic więc dziwnego, że jego koncepcje były w tym za­kresie nieocenioną bronią w walce z różnymi koncepcjami drob-nomieszczańsko-feudalnymi. Natomiast w miarę zaostrzania się sprzeczności kapitalizmu, w miarę narastania sytuacji rewolucyj­nej, grupy te zaczną odżegnywać się od teorii Marksa lub prze­chodzić na pozycje rewizjonistyczne. Rolę katalizatora odegrały tu wypadki rewolucji 1905 r., po której cały szereg przedstawi­cieli mieszczańskiej inteligencji polskiej otwarcie zerwał z teorią naukowego socjalizmu, przechodząc na pozycje nieprzejednanej z nim walki.Odrębny kierunek, istniejący na marginesie ruchu socjali­stycznego-, reprezentowały koncepcje kooperacji.Czołowym ich przedstawicielem był Edward Abramowski Kooperacja jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego 1907, Idee społeczne kooperacji, 1909 negatywnie odnoszący się do teorii Marksa i pełen wiary, że problem przebudowy społecznej może być rozwiązany przy pomocy spółdzielczości. Koncepcje Abramowskiego wywarły silny wpływ na wielu ideologów pol­skiej spółdzielczości, przyczyniając się do powstania koncepcji tzw. „republiki spółdzielczej”. Innym wybitniejszym przedstawi­cielem tego kierunku, stojącym zresztą znacznie na prawo od Abramowskiego, był Edward Strasburger. W 1908 r. ukazała się jego podstawowa praca w tym zakresie — Kooperacja spożywcza i jej rozwój w Królestwie Polskim.Warunki, w jakich kształtowała i rozwijała się polska nauka ekonomiczna lat 1918—1939 uległy w porównaniu z okresem po­przednim poważnym przeobrażeniom. Przede wszystkim Polska odzyskała niezawisły byt państwowy. Związany z tym proces kształtowania się odrębnego organizmu gospodarczego stanowią­cego dla ekonomisty sui geneńs laboratorium badawcze oraz konieczność realizowania przez państwo określonej polityki eko­nomicznej pobudzała i ożywiała myśl ekonomiczną. Na kierun­kach rozwoju i na charakterze ówczesnej polskiej myśli ekono­micznej zaważyły również wewnętrzne antagonizmy socjalne.Istnienie odrębnego organizmu państwowego i gospodarczego stwa­rzało pewne ramy instytucjonalne niezbędne dla życia naukowego. Głów­nymi ośrodkami myśli ekonomicznej stały się uniwersytety oraz warszaw­ska Szkoła Główna Handlowa. W latach dwudziestych utworzono również uczelnie ekonomiczne w Poznaniu, Krakowie i Lwowie. Ponadto prace ba­dawcze w zakresie nauk ekonomicznych prowadziły specjalne placówki naukowe, jak Instytut Gospodarstwa Społecznego, Instytut Badania Ko­niunktur Gospodarczych i Cen 1928—1939 , oraz Główny Urząd Staty­styczny. Do teoretycznych czasopism ekonomicznych należą w tym okresie głównie: warszawski „Ekonomista”, lwowski „Przegląd Ekonomiczny”, poznański „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny” oraz krakowskie „Czaso­pismo Prawnicze i Ekonomiczne”.W polskiej myśli ekonomicznej okresu międzywojennego konsekwentnie rewolucyjny i marksistowski charakter nosiły teoretyczne i polityczno-gospodarcze koncepcje Komunistycznej Partii Polski. Dla zbadania ekonomicznych koncepcji KPP za­sadnicze znaczenie mają podstawowe uchwały i inne dokumenty partyjne oraz rozprawy publikowane w nielegalnym teoretycz­nym organie KC „Nowym Przeglądzie” potem „Przegląd” , a także książki i broszury wydawane głównie przez spółdzielnię „Książka”, która publikowała m. in. polskie tłumaczenia dzieł klasyków marksizmu oraz prace wybitnych ideologów partii.Ekonomiczna myśl KPP rozwijała się w sposób szczególny. Partia nie miała „zawodowych” ekonomistów; ekonomiści KPP byli przede wszystkim rewolucjonistami, działaczami partyjnymi. Ekonomiczne konce­pcje partii krystalizowały się poprzez dyskusje i nadzwyczaj niekiedy ostre polemiki związane z wewnątrzpartyjnymi sporami ideologicznymi i taktycznymi. W efekcie jednak w poszczególnych zagadnieniach poprzez indywidualne i komisyjne opracowania oraz dyskusje wykuwał się po­gląd partii.Teoretyczną podstawę ekonomicznych koncepcji KPP stanowiła nauka Marksa. Na całej jednakże ideologii partii zaciążyły w początkowym okre­sie założenia ideologiczne partii, z połączenia których KPP powstała. Dla­tego też jednym z podstawowych zadań stało się twórcze przyswojenie i wniesienie do polskiego ruchu robotniczego nauki leninowskiej. Zadanie to zostało postawione na III Konferencji partyjnej 1922 , a w zasadzie realizowane w toku dyskusji przed i na II Zjeździe partii 1923 . Partia dokonała wówczas istotnej rewizji swych założeń programowych zwła­szcza w kwestii chłopskiej i narodowej.Rewolucyjny charakter myśli ekonomicznej KPP znajduje wyraz m. in. w ścisłym jej powiązaniu z węzłowym dla polityki partii problemem teoretycznym — problemem perspektyw i cha­rakteru rewolucji w Polsce. Z tego zaś punktu widzenia należało dokonać przede wszystkim naukowej oceny stopnia rozwoju ka­pitalizmu w Polsce, a w szczególności stopnia rozwoju zjawisk właściwych epoce imperializmu oraz pozostałości elementów feudalnych, głównie we własnościowej strukturze wsi. Dlatego też w dyskusji ekonomicznej KPP węzłowe znaczenie miała kwe­stia agrarna oraz kwestia polskiego imperializmu.W początkowej fazie działalności partii rewolucyjny charak­ter kwestii chłopskiej nie był w dostatecznej mierze doceniany. Za podstawę przyjęto rezolucję Krajowej Konferencji SDKPiL 1918 w sprawie rolnej. Program ten uzasadniał wówczas głównie Julian Marchlewski. Wskazywał on, że w rolnictwie polskim, zwłaszcza w rejonach zachodnich, stosunki kapitalistyczne są bardziej zaawansowane niż w Rosji, co znajduje wyraz w silniej­szym rozwoju folwarku i proletariatu rolnego; znacznie dalej jest również posunięte majątkowe zróżnicowanie chłopstwa. W zwią­zku z przeludnieniem wsi podział ziemi obszarniczej prowadziłby do powstania masy drobnych, biednych i nisko wydajnych gospo­darstw chłopskich, kultura rolna i wykorzystanie inwentarza musiałyby ulec obniżeniu. Na znacjonalizowanych gruntach fol­warcznych powinny więc powstać wielkie zespołowe gospodar­stwa robotników rolnych.Mimo pewnych oporów w łonie partii, pod wpływem własnych doświadczeń i wskazań III Międzynarodówki, KPP dochodzi do przekonania o konieczności zmian w programie agrarnym. Szcze­gólne znaczenie miały tu prace komisji powołanej do opracowania podstawowych założeń programowych partii w kwestii rolnej w składzie: A. Warski, W. Kostrzewa, Fr. Fiedler. Doniosłą rolę w rewizji programu agrarnego i sformułowaniu nowej jego kon­cepcji odegrał zwłaszcza obszerny artykuł Kostrzewy Położenie i rozwój polityczny chłopów małorolnych w Polsce i stosunek do nich partii komunistycznej . Efektem prac komisji były przygotowane na III konferen­cję Tezy agrarne.Głównym nowym momentem zawartym w Tezach jest wyraźne zwrócenie uwagi na pozostałości feudalizmu na wsi polskiej i ko­nieczność urzeczywistnienia w toku rewolucji socjalistycznej niezrealizowanych dotychczas zadań burżuazyjno-demokratycz-nego przewrotu agrarnego. Jedną z węzłowych spraw rewolucji stanowi przeciągnięcie na stronę proletariatu znacznej części i neutralizacja większości chłopstwa. Za główny czynnik rewo­lucjonizujący masy chłopskie został uznany głód ziemi. Ten czynnik powinien stać się podstawą oderwania mas biednego chłopstwa od sprzymierzonych z burżuazją i obszarnictwem bogaczy wiejskich. Tezy wskazują, że proletariat po zdobyciu władzy musi przez dłuższy czas godzić się na indywidualną go­spodarkę na wsi jako przeważającą formę produkcji rolnej. Go­spodarka rolna będzie mogła oprzeć się o zasady socjalistycznej wytwórczości zespołowej, gdy dojrzeją warunki techniczne, eko­nomiczne i kulturalne. Tezy agrarne zawierają więc leninow­skie ujęcie problemu oparte o uchwały II Kongresu Międzynaro­dówki Komunistycznej oraz przystosowanie ich do warunków polskich.Leninowskie ujęcie kwestii agrarnej przyjęte przez partię na II Zjeździe było następnie w poszczególnych punktach wzbo­gacane i rozwijane. Tak więc na IV Konferencji 1925 partia przeprowadza szczegółową analizę uwarstwienia chłopstwa w Polsce, precyzuje rolę różnych jego warstw w rewolucji, a w szczególności zwraca uwagę na możliwość objęcia sojuszem robotniczo-chłopskim również średniaka, wskutek wyjątkowo ciężkiej jego sytuacji w Polsce. Wysunięte na IV Konferencji hasło „robotnik nie ma pracy, bo chłop nie ma ziemi” zostało uzupełnione przez IV Zjazd KPP 1927 hasłem „chłop nie ma ziemi, bo robotnik nie ma władzy”. Również V Zjazd KPP 1930 dokonał analizy zmian w rolnictwie i położeniu mas chłopskich w warunkach światowego kryzysu rolnego oraz pod wpływem sanacyjnej polityki agrarnej, a także położył wielki nacisk na pracę wśród proletariatu rolnego. Równocześnie Zjazd przyjął uchwałę w sprawie programu KPP, w oparciu o którą na VI Zjazd partii przygotowano projekt programu.Wśród teoretyków kwestii agrarnej w Polsce należy wymienić Fr. Fiedlera, który w 1933 r. opublikował większą pracę poświę­coną tej problematyce. W pracy Fiedlera znajdujemy szeroką historyczną analizę problemu oraz uzasadnienie agrarnego pro­gramu partii.Zasadnicze znaczenie dla oceny charakteru rewolucji w Pol­sce, obok kwestii agrarnej, miał problem stopnia rozwoju form kapitalistycznych w mieście, zwłaszcza stopnia rozwoju i cech szczególnych imperializmu polskiego. Podstawy marksistowskiej analizy imperializmu polskiego stworzył głównie Jerzy Ryng. Doniosłe znaczenie miał w tej kwestii wygłoszony przezeń na VI Zjeździe referat o programie partii oraz uchwalony na tym Zjeździe program. Międzynarodówka Komunistyczna wskazała, iż wśród krajów kapitalistycznych należy wyróżnić trzy grupy: kraje o wysokim, o średnim i o niskim stopniu rozwoju kapita­lizmu. Opracowana przez partię ocena imperializmu polskiego stanowiła podstawę zaklasyfikowania Polski do krajów o średnim szczeblu rozwoju kapitalizmu, w których znaczną rolę odgrywa nierozwiązany do końca problem burżuazyjnych przemian ag­rarnych.W referacie zjazdowym Ryng wskazał podstawowe cechy szczególne imperializmu polskiego. Polska powstała po wojnie jako przedmurze światowego kapitalizmu przeciwko ZSRR; pły­nie stąd szczególnie militarny charakter imperializmu polskiego. Polska jest gospodarczo i politycznie zależna od głównych mo­carstw zachodnich. Nowoczesny imperializm polski, wyrastający z rozwoju przemysłowego, splata się z dawnym imperializmem feudalno-szlacheckim, co w połączeniu z tradycyjną ekspansją burżuazji Królestwa Polskiego stanowi podstawę parcia polskich klas panujących na wschód, na Ukrainę i Białoruś. Nie posiadając kolonii zamorskich Polska jest krajem stosującym rabunek kolo­nialny na ogromnych w proporcji do obszaru rdzennie polskiego terenach zachodniej Ukrainy i Białorusi. Burżuazja polska prze­szła do faszystowskich metod jawnego gwałtu w walce z; ruchem robotniczym, chłopskim i narodowym. Ta charakterystyka pol­skiego imperializmu stanowiła konkretyzację w warunkach polskich ogólnej leninowskiej nauki o imperializmie.Analiza społeczno-ekonomicznej struktury Polski, zwłaszcza zaś analiza stosunków agrarnych i pozostałości feudalizmu w rol­nictwie oraz stopnia rozwoju imperializmu, prowadziła do wnio­sku, że przed Polską stoi perspektywa rewolucji socjalistycznej, w toku której proletariat będzie musiał zrealizować liczne zada­nia burżuazyjnego przewrotu agrarnego.

[Głosów:1    Średnia:3/5]

Comments

comments