POCZĄTKI MARKSIZMU
Odmienny charakter miała ekonomia polityczna Królestwa Kongresowego. Stosunkowo szybszy rozwój gospodarczy sprawił, że istniało tu zamówienie na realną wiedzę, a więc i głoszone koncepcje ekonomiczne mają tu charakter bardziej realny i praktyczny, na co w poważnym stopniu oddziaływał marksizm. Brak polskiej wyższej uczelni po likwidacji, bo zaledwie po 7 latach działania Szkoły Głównej w Warszawie , uniemożliwił także powstanie akademickiej ekonomii na terenie Królestwa.Wpływy idei Marksa i Engelsa w polskiej postępowej myśli ekonomicznej wystąpiły stosunkowo wcześnie. W 1846 r. w demokratycznym czasopiśmie „Rok” ukazała się entuzjastyczna recenzja pracy Engelsa Położenie klasy robotniczej w Anglii, stwierdzająca, że jest to „najważniejsze pismo, które kiedykolwiek jaki Niemiec napisał” i podnosząca znaczenie tezy o kształtowaniu się antagonizmu klasowego między burżuazją i proletariatem.Bliższe osobiste kontakty między Marksem i Engelsem a polskimi rewolucyjnymi demokratami zawiązały się w latach pięćdziesiątych XIX w. Marks utrzymywał bliskie kontakty z wybitnym postępowym historykiem i demokratycznym działaczem Lelewelem, którego dzieła studiował pragnąc zapoznać się z dziejami Europy Wschodniej. W okresie londyńskim Marks współpracuje także z przywódcami polskiej radykalnej demokracji — Worcellem, Bulewskim, Oborowskim. Po zawiązaniu I Międzynarodówki weszli w jej skład liczni polscy emigracyjni radykałowie, m. in. A. Żabicki, I. Ćwierciakiewicz-Card, W. Wróblewski — generał Komuny oraz prawdopodobnie J. Hauke-Bossak.Na ideologię ekonomiczną polskiej radykalnej demokracji zaczyna więc od lat sześćdziesiątych wywierać coraz silniejszy wpływ marksizm. Niestety zacofanie gospodarcze Polski, w której klasa robotnicza zaczęła się dopiero formować, sprawiało, że sojusz pomiędzy polskimi demokratami a Marksem kształtował się na płaszczyźnie rewolucyjnej, a nie socjalistycznej, ich koncepcje więc były dalekie od koncepcji rewolucji proletariackiej i dyktatury proletariatu. Pozytywny ich program znajdował się nadal na etapie socjalizmu gminnego, z pewnymi wpływami marksizmu, ale i z pewnymi wpływami socjalizmu drobnomieszczań-skiego, zwłaszcza Proudhona. Tak więc warunki dla rozwoju naukowej ekonomii marksowskiej powstały w Polsce w pełni dopiero po powstaniu zorganizowanego ruchu robotniczego, którego interesy teoria Marksa wyraża w sposób najpełniejszy.Idee ekonomii marksowskiej jako pierwsi głoszą — Stanisław Krusiński 1857—1886 , Szymon Dickstein 1859—1884 , piszący pod pseudonimem Jana Młota oraz rozpoczynający w tych latach działalność naukową Ludwik Krzywicki 1851—1941 . Wszyscy oni są powiązani z „Proletariatem”. Podstawowa część publikowanych przez nich prac ma charakter popularyzatorski klasyczna popularyzacja Dicksteina-Młota — Kto z czego żyje — tłumaczona na wiele języków obcych, m. in. na rosyjski , ale niektóre z nich są już oryginalnymi przyczynkami o istotnych walorach naukowych, jak np. obszerna krytyka wulgarnych koncepcji Supińskiego, przeprowadzona przez Krusińskiego, czy jego i Krzywickiego wypowiedzi w dyskusjach o kierunkach rozwoju gospodarczego kraju, w których poddali krytyce utopijne drobnomie-szczańskie koncepcje odrębnego, niekapitalistycznego rozwoju polskiej wsi. Koncepcje takie, zbliżone do ideologii rosyjskiego narodnictwa, głosiła część polskiej młodej inteligencji, zgrupowana wokół A. Zakrzewskiego. W tych też latach ukazuje się pierwszy polski przekład I tomu Kapitału dokonany pod redakcją Krusińskiego.Ekonomiczna teoria marksizmu wywarła olbrzymi wpływ na dalszy rozwój polskiej ekonomii. Rozwój jej inspirował polski ruch robotniczy, który rozrastał się, mimo prześladowań caratu i rodzimych klas posiadających. Po „Proletariacie” powstał Związek Robotników Polskich, a następnie w 1893 r. — Socjaldemokracja Królestwa Polskiego od 1900 r. SDKPiL . Czołowymi działaczami SDKPiL stali się Julian Marchlewski, Róża Luksemburg i Feliks Dzierżyński. SDKPiL proklamując trafnie socjalizm jako program maksimum, potrafiła wysunąć jednocześnie cały szereg postulatów ekonomicznych i politycznych, mieszczących się w ramach programu minimum. Nawiązała ona od samego początku bliską współpracę z rosyjską socjaldemokracją, brała udział w jej zjazdach, popierając na nich w większości wypadków linię bolszewików.Popełnione jednak przez nią błędy w kwestii narodowej i chłopskiej trafnie krytykowane przez Lenina, utrudniały jej niejednokrotnie oddziaływanie na środowiska robotnicze i chłopskie. Z drugiej strony powstała w tym okresie reformistyczna Polska Partia Socjalistyczna, która wywarła istotny wpływ na rozwój nurtu reformistycznego w polskiej myśli ekonomicznej.Polską myśl ekonomiczną w tym okresie wzbogaca przede wszystkim nurt marksistowski, w którym na plan pierwszy wysunęli się młodzi: Róża Luksemburg 1871—1919 i Julian Marchlewski 1866—1925 . Popularyzują oni zarówno teorię ekonomiczną Marksa, jak i dokonują samodzielnych analiz rozwoju gospodarczego Polski Rozwój przemysłu w Polsce — R. Luksemburg i Stosunki społeczno-ekonomiczne na ziemiach polskich zaboru pruskiego — J. Marchlewski , wyciągając z nich wnioski dla walki klasowej polskich mas pracujących. W późniejszym okresie poświęcą oni dużo uwagi analizie przemian w kapitalizmie, badając jaki wpływ wywiera powstawanie kapitalizmu monopolistycznego na kształtowanie się praw rozwoju tego systemu społecznego. Szczytowym efektem tych badań jest praca R. Luksemburg — Akumulacja kapitału .Pod silnym wpływem tej pracy znalazł się w późniejszych swych opracowaniach i Julian Marchlewski, analizujący w licznych studiach rozwój imperializmu i kwestię agrarną. Wskazując trafnie na zaostrzenie sprzeczności systemu kapitalistycznego i na wzrost roli monopoli, wiązał on jednak powstanie imperializmu w głównych krajach kapitalistycznych z dążnością do opanowania krajów słabo rozwiniętych, których ludność miała stać się „osobami trzecimi” umożliwiającymi realizację wytwarzanej wartości dodatkowej. Prace agrarne Marchlewskiego, który był jednym z najwybitniejszych znawców tej problematyki w międzynarodowym ruchu robotniczym, przyniosły także pogłębioną analizę tendencji kapitalistycznego rolnictwa oraz ostrą krytykę rewizjonistycznych tez o trwałości drobnej gospodarki chłopskiej.Pod wpływem poglądów Róży, Marchlewski nie doceniał możliwości realizacji sojuszu robotniczo-chłopskiego i występował przeciwko postulatowi parcelacji wielkiej własności obszarniczej pomiędzy chłopów, domagając się od razu przekształcenia jej, po rewolucji, w wielkie socjalistyczne przedsiębiorstwa rolne. Marchlewski zresztą pod wpływem twórczej leninowskiej krytyki luksemburgizmu powoli przezwyciężał swoje błędne poglądy, co występuje wyraźnie w jego pracach publikowanych po Wielkiej Rewolucji Październikowej zob. zwłaszcza Die Agrarfrage in der Weltrevolution, 1920 Kwestia rolna w rewolucji światowej .Podobne problemy badał w tym okresie także Ludwik Krzywicki .W początkach XX wieku w polskiej myśli ekonomicznej obok nurtu marksistowskiego zaczyna rozwijać się także nurt rewizjonistyczny, inspirowany przez PPS, a zwłaszcza PPS — Frakcję Rewolucyjną, która w tym okresie przechodzi z pozycji interna-cjonalistycznych na pozycje nacjonalizmu. Nurt ten stara się wykorzystać koncepcje rewizjonistyczne wysuwane w Niemczech i Austro-Węgrach, głównie koncepcje E. Bernsteina, dla podważenia teorii Marksa w oczach szerokiej opinii publicznej. Nie jest przypadkiem, że już w 1900 r. Zofia Daszyńska-Golińska ogłasza obszerną rozprawę Przełom w socjalizmie, w której zapoznaje polskiego czytelnika z atakiem rewizjonizmu na teorię ekonomiczną Marksa. Podobnie Stanisław Aleksander Kempner w szeregu artykułów usiłował wykazać trafność ujęć rewizjonistycznych, a Henryk Forszteter w swym studium O teorii wartości i ceny 1902 próbował, co było modne w ekonomii rewizjonistycznej, pogodzić marksowską teorię wartości z teorią użyteczności krańcowej szkoły austriackiej.Jednocześnie jednak wielu z tych ekonomistów, odrzucając rewolucyjne wnioski teorii Marksa, posługiwało się mniej lub bardziej trafnie jego metodą naukową i pozytywnie rozwiązywało szereg przyczynkowych problemów, zwłaszcza z zakresu historii gospodarczej. Należy tu wspomnieć o historycznej rozprawie Stanisława Koszutskiego o rozwoju ekonomicznym Królestwa w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku, o rozprawie o handlu Kempnera, o niektórych pracach Zygmunta Herynga. Także późniejszy zażarty przeciwnik socjalizmu — Władysław Studnicki w wydanej w 1900 r. pracy pt. Wykłady z ekonomii politycznej popularyzował dość udatnie tezy, które następnie sam zwalczał. Mimo że ekonomiści ci odeszli od marksizmu i niejednokrotnie zajęli w stosunku do niego pozycję wrogą, nie można nie dostrzec, że w końcu XIX wieku nieomal wszyscy teoretycy Królestwa przyznawali się do marksizmu, i że cały rozwój polskiej myśli ekonomicznej odbywał się na tle walk i polemik wokół teorii ekonomicznej Marksa.To stosunkowo szerokie rozpowszechnienie marksizmu wśród polskiej mieszczańsko-burżuazyjnej inteligencji można zapewne wyjaśnić podobnie jak i rozpowszechnienie się „legalnego marksizmu” w Rosji. Koncepcje te były przyjmowane przez tę inteligencję dla uzasadnienia możliwości rozwoju kapitalizmu. Marks zawsze dużo uwagi poświęcał twórczym właściwościom młodego kapitalizmu, nic więc dziwnego, że jego koncepcje były w tym zakresie nieocenioną bronią w walce z różnymi koncepcjami drob-nomieszczańsko-feudalnymi. Natomiast w miarę zaostrzania się sprzeczności kapitalizmu, w miarę narastania sytuacji rewolucyjnej, grupy te zaczną odżegnywać się od teorii Marksa lub przechodzić na pozycje rewizjonistyczne. Rolę katalizatora odegrały tu wypadki rewolucji 1905 r., po której cały szereg przedstawicieli mieszczańskiej inteligencji polskiej otwarcie zerwał z teorią naukowego socjalizmu, przechodząc na pozycje nieprzejednanej z nim walki.Odrębny kierunek, istniejący na marginesie ruchu socjalistycznego-, reprezentowały koncepcje kooperacji.Czołowym ich przedstawicielem był Edward Abramowski Kooperacja jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego 1907, Idee społeczne kooperacji, 1909 negatywnie odnoszący się do teorii Marksa i pełen wiary, że problem przebudowy społecznej może być rozwiązany przy pomocy spółdzielczości. Koncepcje Abramowskiego wywarły silny wpływ na wielu ideologów polskiej spółdzielczości, przyczyniając się do powstania koncepcji tzw. „republiki spółdzielczej”. Innym wybitniejszym przedstawicielem tego kierunku, stojącym zresztą znacznie na prawo od Abramowskiego, był Edward Strasburger. W 1908 r. ukazała się jego podstawowa praca w tym zakresie — Kooperacja spożywcza i jej rozwój w Królestwie Polskim.Warunki, w jakich kształtowała i rozwijała się polska nauka ekonomiczna lat 1918—1939 uległy w porównaniu z okresem poprzednim poważnym przeobrażeniom. Przede wszystkim Polska odzyskała niezawisły byt państwowy. Związany z tym proces kształtowania się odrębnego organizmu gospodarczego stanowiącego dla ekonomisty sui geneńs laboratorium badawcze oraz konieczność realizowania przez państwo określonej polityki ekonomicznej pobudzała i ożywiała myśl ekonomiczną. Na kierunkach rozwoju i na charakterze ówczesnej polskiej myśli ekonomicznej zaważyły również wewnętrzne antagonizmy socjalne.Istnienie odrębnego organizmu państwowego i gospodarczego stwarzało pewne ramy instytucjonalne niezbędne dla życia naukowego. Głównymi ośrodkami myśli ekonomicznej stały się uniwersytety oraz warszawska Szkoła Główna Handlowa. W latach dwudziestych utworzono również uczelnie ekonomiczne w Poznaniu, Krakowie i Lwowie. Ponadto prace badawcze w zakresie nauk ekonomicznych prowadziły specjalne placówki naukowe, jak Instytut Gospodarstwa Społecznego, Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen 1928—1939 , oraz Główny Urząd Statystyczny. Do teoretycznych czasopism ekonomicznych należą w tym okresie głównie: warszawski „Ekonomista”, lwowski „Przegląd Ekonomiczny”, poznański „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny” oraz krakowskie „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne”.W polskiej myśli ekonomicznej okresu międzywojennego konsekwentnie rewolucyjny i marksistowski charakter nosiły teoretyczne i polityczno-gospodarcze koncepcje Komunistycznej Partii Polski. Dla zbadania ekonomicznych koncepcji KPP zasadnicze znaczenie mają podstawowe uchwały i inne dokumenty partyjne oraz rozprawy publikowane w nielegalnym teoretycznym organie KC „Nowym Przeglądzie” potem „Przegląd” , a także książki i broszury wydawane głównie przez spółdzielnię „Książka”, która publikowała m. in. polskie tłumaczenia dzieł klasyków marksizmu oraz prace wybitnych ideologów partii.Ekonomiczna myśl KPP rozwijała się w sposób szczególny. Partia nie miała „zawodowych” ekonomistów; ekonomiści KPP byli przede wszystkim rewolucjonistami, działaczami partyjnymi. Ekonomiczne koncepcje partii krystalizowały się poprzez dyskusje i nadzwyczaj niekiedy ostre polemiki związane z wewnątrzpartyjnymi sporami ideologicznymi i taktycznymi. W efekcie jednak w poszczególnych zagadnieniach poprzez indywidualne i komisyjne opracowania oraz dyskusje wykuwał się pogląd partii.Teoretyczną podstawę ekonomicznych koncepcji KPP stanowiła nauka Marksa. Na całej jednakże ideologii partii zaciążyły w początkowym okresie założenia ideologiczne partii, z połączenia których KPP powstała. Dlatego też jednym z podstawowych zadań stało się twórcze przyswojenie i wniesienie do polskiego ruchu robotniczego nauki leninowskiej. Zadanie to zostało postawione na III Konferencji partyjnej 1922 , a w zasadzie realizowane w toku dyskusji przed i na II Zjeździe partii 1923 . Partia dokonała wówczas istotnej rewizji swych założeń programowych zwłaszcza w kwestii chłopskiej i narodowej.Rewolucyjny charakter myśli ekonomicznej KPP znajduje wyraz m. in. w ścisłym jej powiązaniu z węzłowym dla polityki partii problemem teoretycznym — problemem perspektyw i charakteru rewolucji w Polsce. Z tego zaś punktu widzenia należało dokonać przede wszystkim naukowej oceny stopnia rozwoju kapitalizmu w Polsce, a w szczególności stopnia rozwoju zjawisk właściwych epoce imperializmu oraz pozostałości elementów feudalnych, głównie we własnościowej strukturze wsi. Dlatego też w dyskusji ekonomicznej KPP węzłowe znaczenie miała kwestia agrarna oraz kwestia polskiego imperializmu.W początkowej fazie działalności partii rewolucyjny charakter kwestii chłopskiej nie był w dostatecznej mierze doceniany. Za podstawę przyjęto rezolucję Krajowej Konferencji SDKPiL 1918 w sprawie rolnej. Program ten uzasadniał wówczas głównie Julian Marchlewski. Wskazywał on, że w rolnictwie polskim, zwłaszcza w rejonach zachodnich, stosunki kapitalistyczne są bardziej zaawansowane niż w Rosji, co znajduje wyraz w silniejszym rozwoju folwarku i proletariatu rolnego; znacznie dalej jest również posunięte majątkowe zróżnicowanie chłopstwa. W związku z przeludnieniem wsi podział ziemi obszarniczej prowadziłby do powstania masy drobnych, biednych i nisko wydajnych gospodarstw chłopskich, kultura rolna i wykorzystanie inwentarza musiałyby ulec obniżeniu. Na znacjonalizowanych gruntach folwarcznych powinny więc powstać wielkie zespołowe gospodarstwa robotników rolnych.Mimo pewnych oporów w łonie partii, pod wpływem własnych doświadczeń i wskazań III Międzynarodówki, KPP dochodzi do przekonania o konieczności zmian w programie agrarnym. Szczególne znaczenie miały tu prace komisji powołanej do opracowania podstawowych założeń programowych partii w kwestii rolnej w składzie: A. Warski, W. Kostrzewa, Fr. Fiedler. Doniosłą rolę w rewizji programu agrarnego i sformułowaniu nowej jego koncepcji odegrał zwłaszcza obszerny artykuł Kostrzewy Położenie i rozwój polityczny chłopów małorolnych w Polsce i stosunek do nich partii komunistycznej . Efektem prac komisji były przygotowane na III konferencję Tezy agrarne.Głównym nowym momentem zawartym w Tezach jest wyraźne zwrócenie uwagi na pozostałości feudalizmu na wsi polskiej i konieczność urzeczywistnienia w toku rewolucji socjalistycznej niezrealizowanych dotychczas zadań burżuazyjno-demokratycz-nego przewrotu agrarnego. Jedną z węzłowych spraw rewolucji stanowi przeciągnięcie na stronę proletariatu znacznej części i neutralizacja większości chłopstwa. Za główny czynnik rewolucjonizujący masy chłopskie został uznany głód ziemi. Ten czynnik powinien stać się podstawą oderwania mas biednego chłopstwa od sprzymierzonych z burżuazją i obszarnictwem bogaczy wiejskich. Tezy wskazują, że proletariat po zdobyciu władzy musi przez dłuższy czas godzić się na indywidualną gospodarkę na wsi jako przeważającą formę produkcji rolnej. Gospodarka rolna będzie mogła oprzeć się o zasady socjalistycznej wytwórczości zespołowej, gdy dojrzeją warunki techniczne, ekonomiczne i kulturalne. Tezy agrarne zawierają więc leninowskie ujęcie problemu oparte o uchwały II Kongresu Międzynarodówki Komunistycznej oraz przystosowanie ich do warunków polskich.Leninowskie ujęcie kwestii agrarnej przyjęte przez partię na II Zjeździe było następnie w poszczególnych punktach wzbogacane i rozwijane. Tak więc na IV Konferencji 1925 partia przeprowadza szczegółową analizę uwarstwienia chłopstwa w Polsce, precyzuje rolę różnych jego warstw w rewolucji, a w szczególności zwraca uwagę na możliwość objęcia sojuszem robotniczo-chłopskim również średniaka, wskutek wyjątkowo ciężkiej jego sytuacji w Polsce. Wysunięte na IV Konferencji hasło „robotnik nie ma pracy, bo chłop nie ma ziemi” zostało uzupełnione przez IV Zjazd KPP 1927 hasłem „chłop nie ma ziemi, bo robotnik nie ma władzy”. Również V Zjazd KPP 1930 dokonał analizy zmian w rolnictwie i położeniu mas chłopskich w warunkach światowego kryzysu rolnego oraz pod wpływem sanacyjnej polityki agrarnej, a także położył wielki nacisk na pracę wśród proletariatu rolnego. Równocześnie Zjazd przyjął uchwałę w sprawie programu KPP, w oparciu o którą na VI Zjazd partii przygotowano projekt programu.Wśród teoretyków kwestii agrarnej w Polsce należy wymienić Fr. Fiedlera, który w 1933 r. opublikował większą pracę poświęconą tej problematyce. W pracy Fiedlera znajdujemy szeroką historyczną analizę problemu oraz uzasadnienie agrarnego programu partii.Zasadnicze znaczenie dla oceny charakteru rewolucji w Polsce, obok kwestii agrarnej, miał problem stopnia rozwoju form kapitalistycznych w mieście, zwłaszcza stopnia rozwoju i cech szczególnych imperializmu polskiego. Podstawy marksistowskiej analizy imperializmu polskiego stworzył głównie Jerzy Ryng. Doniosłe znaczenie miał w tej kwestii wygłoszony przezeń na VI Zjeździe referat o programie partii oraz uchwalony na tym Zjeździe program. Międzynarodówka Komunistyczna wskazała, iż wśród krajów kapitalistycznych należy wyróżnić trzy grupy: kraje o wysokim, o średnim i o niskim stopniu rozwoju kapitalizmu. Opracowana przez partię ocena imperializmu polskiego stanowiła podstawę zaklasyfikowania Polski do krajów o średnim szczeblu rozwoju kapitalizmu, w których znaczną rolę odgrywa nierozwiązany do końca problem burżuazyjnych przemian agrarnych.W referacie zjazdowym Ryng wskazał podstawowe cechy szczególne imperializmu polskiego. Polska powstała po wojnie jako przedmurze światowego kapitalizmu przeciwko ZSRR; płynie stąd szczególnie militarny charakter imperializmu polskiego. Polska jest gospodarczo i politycznie zależna od głównych mocarstw zachodnich. Nowoczesny imperializm polski, wyrastający z rozwoju przemysłowego, splata się z dawnym imperializmem feudalno-szlacheckim, co w połączeniu z tradycyjną ekspansją burżuazji Królestwa Polskiego stanowi podstawę parcia polskich klas panujących na wschód, na Ukrainę i Białoruś. Nie posiadając kolonii zamorskich Polska jest krajem stosującym rabunek kolonialny na ogromnych w proporcji do obszaru rdzennie polskiego terenach zachodniej Ukrainy i Białorusi. Burżuazja polska przeszła do faszystowskich metod jawnego gwałtu w walce z; ruchem robotniczym, chłopskim i narodowym. Ta charakterystyka polskiego imperializmu stanowiła konkretyzację w warunkach polskich ogólnej leninowskiej nauki o imperializmie.Analiza społeczno-ekonomicznej struktury Polski, zwłaszcza zaś analiza stosunków agrarnych i pozostałości feudalizmu w rolnictwie oraz stopnia rozwoju imperializmu, prowadziła do wniosku, że przed Polską stoi perspektywa rewolucji socjalistycznej, w toku której proletariat będzie musiał zrealizować liczne zadania burżuazyjnego przewrotu agrarnego.