PIENIĘŻNY SYSTEM
Ogół norm prawnych ustalających: 1. jednostkę pieniężną monetarną, podstawową pomocniczą; 2. Jej wartość; 3. sposób zabezpieczenia; 4. sposób emisji; 5. moc zwalniania od zobowiązań; 6. zakres cyrkulacji; 7. wymienialność na waluty obce. W warunkachwspółczesnej gospodarki kapitalistycznej występują różnorodne systemy pieniężne w poszczególnych krajach; różnorodność ta sprowadza się nie tylko do różnic zewnętrznych, ale przede wszystkim do sposobu funkcjonowania danego systemu monetarnego; przejawiają się one głównie w zakresie sposobu emisji, zabezpieczenia i wymienialności walut. Określenie Jednostki monetarnej w systemie pieniężnym obejmuje ustalenie nazwy jednostki podstawowej np. dolar USA, angielski funt szterling oraz jednostek pomocniczych, najczęściej ułamków jednostki podstawowej, wprowadzanych dla ułatwienia drobniejszych rozliczeń np. cent w USA jako 10 szylingów Wielkiej Brytanii Jako Vi funta i pens jako Vit szylinga, a po reformie z 15II1971 1 pens Jako Vim funta Niekiedy w systemie pieniężnym jakiegoś kraju istnieją zwyczajowo ustalone Jednostki, które nie mają nawet odpowiednika w znakach pieniężnych; tak np. w W. Brytanii Jednostką taką była gwinea, będąca równowartością 21 szylingów. Poza określeniem Jednostki monetarnej podstawowej i jednostek pomocniczych, system pieniężny zawiera postanowienia co do będących w obiegu znaków pieniężnych odcinków biletów bankowych oraz wartości nominalnej monet. Określenie wartości jednostki monetarnej następuje najczęściej przez ustalenie parytetu złota lub Innego kruszcu. Zagadnienie zabezpieczenia pieniądza łączy się ze sposobem jego emisji; Jeżeli w obiegu znajduje się pieniądz kruszcowy monety, których wartość nominalna odpowiada zawartości czystego kruszcu, problem zabezpieczenia pieniądza nie istnieje. Siła nabywcza jednostki monetarnej w tych warunkach zmienia się odpowiednio do zmian wartości towarów i samego kruszcu. Problem zabezpieczenia pieniądza pojawia się przy systemie pieniężnym opartym na cyrkulacji znaków pieniężnych: biletów bankowych, biletów skarbowych pieniądza zdawkowego.Bilet bankowy banknot jest zobowiązaniem bankiera, wydanym na okaziciela, w którym bankier zobowiązuje się wypłacić w każdym terminie wskazaną sumę w złocie czy innym kruszcu, stanowiącym podstawę danego systemu pieniężnego. Jeżeli występuje obieg banknotów wymienialnych, zabezpieczeniem pieniądza jest zapas złota innego kruszcu, pozostający w posiadaniu banku emisyjnego. Pełne zabezpieczenie zapasami złota obiegu banknotów istniało np. w Anglii aż do wybuchu I wojny światowej oraz w USA do 1933. Wcześnie jednak zauważono, że do zapewnienia wymienialności banknotów na kruszec nie trzeba mieć zapasów kruszcu odpowiadającego kwocie emisji: obieg banknotów nigdy nie może być zlikwidowany całkowicie i nie należy wobec tego przewidywać, że wszystkie banknoty zostaną przedstawione do wymiany, a wobec tego można dla części emisji banknotów nie przewidywać zabezpieczenia w złocie. Np. w Anglii ustawa z 1844 przewidywała, że emisja banknotów do kwoty 14 min funtów szterlingów nie wymaga kruszcowego zabezpieczenia, natomiast cała nadwyżka emisji ponad tę kwotę wymaga pełnego zabezpieczenia w złocie. Kontyngent emisji fiducjarnej bez zabezpieczenia kruszcowego został podwyższony po I wojnie światowej do 260 min funtów szterlingów. Możliwość dokonywania emisji banknotów bez zabezpieczenia kruszcowego stała się przyczyną ograniczania ustawowego prawa emisji tylko do niektórych banków oraz ustawowego ograniczania rozmiarów emisji fiducjarnej; to ostatnie ograniczenie może być zrealizowane albo przez ustalenie kontyngentu emisji bez pokrycia jak w Anglii, albo przez ustalenie procentowego pokrycia całej emisji banknotów zapasami złota np. w USA, we Francji, albo wreszcie przez progresywne opodatkowanie emisji przekraczającej ustalony kontyngent. Kruszec stanowi tak długo zabezpieczenie banknotów, Jak długo banknoty są wymienialne na kruszec. We współczesnych rozwiniętych ekonomicznie krajach kapitalistycznych nie występuje ani obieg kruszcowy, ani obieg wymienialnych banknotów. Obiegające bilety bankowe mają tam w istocie rzeczy charakter pieniądza papierowego bez zabezpieczenia; utrzymanie ich siły nabywczej zależy wyłącznie od dostosowania rozmiarów emisji do potrzeb obrotu pieniężnego.Zagadnienie zabezpieczenia pieniądza papierowego może wyglądać nieco inaczej, gdy występuje obieg biletów skarbowych, emitowanych nie przez banki, lecz przez skarb państwa. Bilety skarbowe często uzyskują moc prawnego środka płatniczego moc zwalniania od wszelkich zobowiązań, a państwo często zabezpiecza formalnie ew. pretensje ich posiadaczy całym swym majątkiem. Takiego zabezpieczenia nie zyskuje zazwyczaj moneta zdawkowa bilon, również emitowana przez skarb państwa. Wartość kruszcu w monecie zdawkowej jeżeli w ogóle może być brana pod uwagę jest z reguły niższa od wartości nominalnej tej monety, ale skarb nie zabezpiecza pretensji posiadaczy bilonu w żaden sposób. Ograniczenie to jest przyczyną, dla której bilon ma również ograniczoną moc zwalniania od zobowiązań: powyżej pewnej kwoty wierzyciel może żądać zapłaty w biletach bankowych. Oczywiście zastrzeżenie to nie ma wielkiego znaczenia w warunkach, gdy bilety bankowe nie są wymienialne na kruszec. Tym niemniej państwo z emisji monety zdawkowej osiąga często znaczne dochody, a ilość bilonu w cyrkulacji wzrasta wtedy znacznie ponad realne potrzeby obrotu (taka sytuacja miała miejsce np. w Polsce międzywojennej; emitowany przez skarb bilon stanowił wtedy Vi całości pieniądza w obiegu. Wymienialność pieniądza krajowego na waluty obce była rozmaicie regulowana w poszczególnych krajach kapitalistycznych w różnych okresach. W zasadzie może istnieć albo system całkowitej wymienialności i swobodnego wywozu pieniądza, albo system różnorodnych ograniczeń. Ograniczenia w zakupie walut obcych i dewiz łączą się z zakazem lub ograniczeniem wywozu przekazywania waluty krajowej za granicę. gół norm prawnych ustalających: 1. jednostkę monetarną podstawową i jednostki pomocnicze; 2. wartość jednostki monetarnej; 3. sposób zabezpieczenia emisji pieniądza; 4. moc zwalniania od zobowiązań; 5. zakres cyrkulacji; 6. wymienialność na waluty obce. Mimo formalnego podobieństwa norm prawnych, regulujących kapitalistyczny i socjalistyczny system pieniężny, istnieją istotne różnice merytoryczne między tymi systemami, wynikające z faktu, że znajdują one zastosowanie w różnych warunkach społeczno-ekonomicznych. We wszystkich krajach socjalistycznych system pieniężny opiera się na narodowej jednostce monetarnej, najczęściej mającej tradycyjną, historyczną nazwę rubel w ZSRR, złoty — w Polsce, korona—w Czechosłowacji itd. Jedynie w przypadku Mongolii wprowadzono nową Jednostkę monetarną, ponieważ przed rewolucją nie było tam w ogóle krajowej waluty. We wszystkich krajach socjalistycznych wartość jednostki monetarnej ustalona jest w postaci -* parytetu złota. Zmianom jednak siły nabywczej jednostki monetarnej i to zarówno przy jej wzroście, Jak i spadku najczęściej nie towarzyszy zmiana ustalonego prawnie parytetu złota, co nadaje samej instytucji parytetu w gospodarce socjalistycznej charakter raczej formalny. Faktyczna siła nabywcza Jednostek monetarnych jest wynikiem realizowanej przez państwo polityki cen wyznaczanej przez wiele różnorodnych czynników nie zależy od ustalonego ustawowo parytetu.We wszystkich krajach obozu socjalizmu znajdują się w obiegu bilety bankowe niewymienialne na złoto czy inny kruszec. Oprócz biletów bankowych, w niektórych krajach socjalistycznych np. w ZSRR i Czechosłowacji znajdują się w obiegu także bilety skarbowe i emitowany na prawach biletów skarbowych pieniądz zdawkowy. W innych krajach prawnej różnicy między pieniądzem zdawkowym a biletami bankowymi nie ma; oba rodzaje znaków pieniężnych są emitowane przez bank. Różnica między biletami bankowymi a biletami skarbowymi jest często zewnętrzna — formalna. Całość emisji — zarówno biletów skarbowych, jak i biletów bankowych oraz pieniądza zdawkowego — Jest w tych krajach realizowana przez centralny bank emisyjny banki ich rodzaje Skarb państwa nie dokonuje emisji, na skutek czego — mimo formalnej różnicy w określeniu znaków pieniężnych — całość emisji ma charakter kredytowy. W związku z tym w systemach pieniężnych tych krajów, mimo formalnego istnienia biletów skarbowych, nie ma żadne] różnicy w zakresie ich cyrkulacji i mocy zwalniania od zobowiązań w porównaniu z biletami bankowymi; Jedne i drugie są pełnoprawnym środkiem płatniczym, co ostatecznie pozwala stwierdzić, że odróżnianie biletów bankowych od biletów skarbowych — w tych krajach socjalistycznych, gdzie istnieją takie dwa rodzaje znaków pieniężnych — opiera się tylko na względach zachowania pewnej tradycji i nie ma w aktualnej sytuacji istotnego znaczenia ekonomicznego czy prawnego. W systemach pieniężnych państw socjalistycznych na ogół nie ma postanowień co do zabezpieczenia pieniądza. Jedynie w przypadku biletów skarbowych spotyka się stwierdzenie, że za ew. pretensje ich posiadaczy państwo socjalistyczne odpowiada całym swoim majątkiem, co znowu ma raczej formalne znaczenie i tylko historyczne uzasadnienie. Zabezpieczenie pieniądza socjalistycznego ma w istocie rzeczy ekonomiczny, a nie prawny charakter i opiera się na ochronie Jego siły nabywczej przed żywiołowymi zmianami za pomocą całego mechanizmu funkcjonowania gospodarki planowej, za pomocą planowego regulowania obiegu pieniężnego i polityki cen. W dotychczasowej praktyce krajów socjalistycznych zakres cyrkulacji ich znaków pieniężnych był zasadniczo ograniczony do terytorium państwowego kraju-emitenta. W związku z tym obowiązywał albo bezwzględny zakaz wywozu znaków pieniężnych za granicę, albo też — jeżeli wywóz określonej kwoty był dozwolony — obowiązywał przywóz tej samej kwoty z zagranicy. Od 1965 kraje socjalistyczne we wzajemnych obrotach turystycznych zezwoliły na wymienialność określonych kwot własnych znaków pieniężnych na terytorium innych krajów socjalistycznych. Np. obywatele PRL w ruchu turystycznym mają prawo wywieźć i wymienić na terenie innych krajów socjalistycznych po 450 zł na osobę i kraj ale nie więcej niż 1350 zł przy Jednym wyjeździe. Ponadto kraje socjalistyczne przekazują pewne ilości własnych znaków pieniężnych bankom innych krajów socjalistycznych w celu ich odsprzedaży turystom, osobom na delegacji służbowej itd. udającym się do kraju-emitenta.Ograniczenia cyrkulacji znaków pieniężnych krajów socjalistycznych poza granicami ich terytoriów państwowych łą. czą się z ograniczeniem wymienialności tych znaków na waluty obce. We wszystkich krajach socjalistycznych — jak dotąd — wymiana pieniądza krajowego na waluty obce dokonuje się w upoważnionych do tego rodzaju operacji instytucjach pienlężno-kredytowych, za zezwoleniem właściwego organu dewizowego i do wysokości ustalonej w tym zezwoleniu. Kursy wymienne pieniądza krajowego na waluty obce są także ustalane przez upoważnione organy w Polsce przez prezesa NBP. Kurs wymienny w obrotach turystycznych najczęściej różni się od kursu w płatnościach handlowych w wymianie towarowej.