PIENIARZ PAPIEROWY
Znak wartości niewymienialny na złoto i nie mający, praktycznie biorąc, żadnej wartości substancjonalnej. Ekonomiczna istota p.p. zawiera się w niezależności jego wartości nominalnej od wartości jego materiału. Teoretyczna możliwość zastąpienia pełnowartościowego pieniądza-towa-ru przez czysty symbol wartości zawiera się w tym, że inaczej niż w przypadku wszystkich towarów, które muszą posiadać właściwą sobie wartość użytkową, przeznaczeniem pieniądza nie jest zastosowanie produkcyjne ani konsumpcyjne, lecz tylko obsługiwanie wymiany. W praktyce obiegu pieniężnego wartość nominalna mogła odrywać się od substan-cjonalnej już z chwilą pojawienia się monet. Monety w obiegu ścierają się,ich faktyczna zawartość kruszcowa staje się mniejsza od zawartości na nich wypisanej, wartość nominalna, imienna, wg której obiegają na terytorium danej władzy pieniężnej, przewyższa ich wartość realną. „Skoro obieg pieniężny sam oddziela realną zawartość monety od jej zawartości nominalnej, Jej byt kruszcowy od jej by tu funkcjonalnego, kryje on w sobie możliwość zastąpienia pieniądza kruszcowego w jego funkcjach monetarnych przez znaki z innego materiału lub symbole” K. Marks. Możliwość tę wykorzystuje państwowa władza pieniężna i „psuje” monety, czyli obniża ich zawartość kruszcową nie zmieniając dotychczasowej wartości nominalnej. Ukoronowaniem tego procesu staje się wypuszczenie p.p., w którym oderwanie pieniądza od towaru pieniężnego, jego wartości nominalnej od wartości materiału pieniężnego dochodzi do ostatecznych granic. W emisji p.p. zyskuje władza pieniężna dodatkowe źródło dochodów. Ponosząc tylko koszty papieru i druku zdobywa środki nabywania towarów i usług.Poza zastępowaniem przez państwo bicia i psucia monet emisją p.p., znana Jest także inna, „bankowa” droga jego powstawania: bank zawiesza wymienialność na złoto swoich pieniędzy kredytowych, banknotów, które faktycznie stają się przez to p^p., choć zachowują, Jak np. obecne dolary czy funty, dotychczasową postać zewnętrzną i nadal noszą na sobie pisemne zobowiązanie wymienialności, będące tylko czczą formalnością. P.p. spotykamy już w starożytnych Chinach, w czasach nowożytnych zaś przejściowo od 1690 i od 1775 w koloniach angielskich w Ameryce Północnej, od 1716 i od 1783 we Francji, od 1769 w Rosji, w czasie powstania 1794 w Polsce, od 1797 w Anglii. W epoce powstawania kapitalizmu arystokracja feudalna wykorzystywała emisję p.p. do finansowania obrony tronów przed naporem „stanów niższych”, te zaś w podobny sposób pokrywały koszty zwycięskich rewolucji społecznych i walk o wyzwolenie narodowe. Po zdobyciu panowania kapitalizm porzuca p.p.; ucieka się do niego dopiero z chwilą wybuchu I wojny światowej i pozostaje przy nim do czasu nastania względnej stabilizacji w połowie lat 20-tych, a od wielkiego światowego kryzysu nadprodukcji na początku lat 30-tych wprowadza go na stałe do cyrkulacji krajowej. P.p. utrzymał także system socjalistyczny, tak że od kilku dziesięcioleci wyłącznie ten rodzaj pieniądza funkcjonuje w gospodarce narodowej wszystkich krajów świata. P.p. nie Jest powszechnie pożądanym pieniądzem-towarem. Władza państwowa może korzystać z możliwości wprowadzenia go tylko pod warunkiem, że nada mu „kurs przymusowy”, czyli wyda nakaz przyjmowania go; nakaz taki ma moc tylko na obszarze podległym danej władzy państwowej i tylko w okresie jej panowania. P.p. nie są właściwe cechy pieniądza światowego, a ponadto nie może on przeżyć swojej „rodzicielki”, władzy państwowej, która go emitowała, czyli nie może pełnić funkcji ogólnego ekwiwalentu w pełni powszechnie i trwale, nie może zastąpić całkowicie pieniądza w postaci towarowej. W przypadku pieniądza towarowego złota miernik wartości jest tej samej natury, co mierzone przez niego towary: ma własną substancjonalną wartość wewnętrzną; tej wartości p.p. nie ma. „Złoto cyrkuluje, bo ma wartość, pieniądz papierowy ma wartość, bo cyrkuluje” K. Marks. Jest kwestią do dyskusji teoretycznej, jak pozbawiony własnej wartości p.p. może być miernikiem wartości towarów. W praktyce gospodarki współczesnej wartość wyraża się w p.p. o aktualnej sile nabywczej. Czy ma on z kolei powiązania ze złotem, jakiego rodzaju i w jakim stopniu zależy od charakteru systemu p.p. Inaczej to się przedstawia w warunkach waluty papierowej zamkniętej, całkowicie odgrodzonej od pieniądza światowego, inaczej zaś przy istnieniu waluty papierowej otwartej, obsługującej cyrkulację wewnętrzną, gdy równocześnie w cyrkulacji zagranicznej funkcjonuje Jakaś odmiana pieniądza złotego ceny krajowe powiązane są ze światowymi. W praktyce p.p. przestaje być środkiem wyrażania wartości i jednostką rachunkową dopiero w wypadku silnej deprecjacji; np. po I wojnie światowej w wielu krajach, w których — inflacja przybrała wielkie rozmiary m. in. w Polsce, określano ceny i prowadzono rachunek gospodarczy nie w krajowych Jednostkach pieniężnych, lecz w dolarach amerykańskich lub frankach szwajcarskich. P.p. jest znakiem, sym-bolem, reprezentantem wartości. Wiel-kość tej wartości wyprowadza Marks zestosunku masy p.p. i złota, które zastę-puje on w procesie cyrkulacji a za-stępuje je tylko w tej mierze, w jakiejono samo wchodziłoby do procesu cyr-kulacji Jako moneta, przy czym ilość tajest określona przez własną wartość zło-ta, jeśli dane są wartości wymienne to-warów i szybkość ich metamorfoz”.Bez pośrednictwa złota usiłował określićminimum obiegu pieniężnego R. Hilfer-ding Wartość p.p. w warun-kach współczesnego kapitalizmu i so-cjalizmu Jest wśród ekonomistów mark-sistowskich przedmiotem dyskusji. Funk-cję środka cyrkulacji pełni p.p. nawetprzy postępującej deprecjacji. Jest towłaściwie jedyna Jego funkcja w wa-runkach chaosu walutowego. Natomiastnormalnie, jak wykazuje doświadczeniehistoryczne, p.p. może przejmować odzłota funkcję środka płatniczego oraz tęczęść funkcji środka tezauryzacjl, któ-ra wyraża się w przejściowym groma-dzeniu funduszy pieniężnych. Funkcjęgromadzenia skarbu, pozostającego per-manentnie poza sferą cyrkulacji, najle-piej pełni złoto.System p.p. bywa nazywany walutą wolną lub manipulowaną, gdyż jego podaż uniezależniona Jest od rezerw towaru pieniężnego złota. Pieniądz przestaje być, wg słów J. M. Keynesa niedostępną „gwiazdką z nieba” z systemu waluty złotej. Emituje go bądź bezpośrednio skarb państwa i puszcza w obieg pokrywając swoje wydatki, bądź bank centralny i puszcza w obieg przez udzielanie kredytów i subwencji państwu i przedsiębiorstwom. Współcześnie emisji p.p. dokonuje przeważnie bank. Gdy rząd nie spłaca swoich kredytów, zanika w istocie ekonomiczna różnica między fiskalnym a kredytowym aktem emisji p.p. System p.p. pozbawiony jest żywiołowego mechanizmu przeciwdziałającego powstawaniu inflacji. Wypuszczany w ilości nadmiernej w stosunku do potrzeb cyrkulacji ulega deprecjacji. Granicę deprecjacji pieniądza stanowi wartość materiału pieniężnego, mająca, wbrew twierdzeniom nominalistów pieniądza teoria nominalłstyczna, znaczenie dla wartości pieniądza. P.p. może zdeprecjonować się do wartości papieru, a więc praktycznie biorąc całkowicie po II wojnie światowej doszło do tego m. in. w Grecji i Austrii. Natomiast emitowany stosownie do potrzeb cyrkulacji może z powodzeniem obsługiwać wymianę. Dlatego instytucjom określającym rozmiary obiegu p.p. przypadają szczególne zadania, których nie miały w systemie pieniądza złotego, kiedy obieg pieniężny przystosowywał się do potrzeb cyrkulacji żywiołowo. Aby przeciwdziałać skłonnościom władzy państwowej do puszczania w obieg nadmiernych Ilości p.p., w niektórych krajach kapitalistycznych utrzymano „tradycyjny złoty hamulec”; w przepisach emisyjnych zachowano mianowicie wymaganie określonego pokrycia w złocie. Hamulec ten jednak w gruncie rzeczy nie krępuje zbytnio wielkości emisji, gdyż w razie potrzeby władze pieniężne obniżają procent pokrycia np. w USA obniżono go w zniesiono całkowicie lub podnoszą granicę emisji bez pokrycia obecna praktyka angielska. Tak więc również w tych krajach o rozmiarach obiegu p.p. decyduje bieżąca polityka pieniężna i kredytowa. Jeśli nawet w systemie pieniężnym nie są wyrażone formalnoprawne związki między p.p. a złotem, mogą istnieć między nimi związki ekonomiczne wynikające przede wszystkim z powiązań wymiany wewnętrznej z zagraniczną, gdy ostatecznym pieniądzem Jest w niej złoto pieniądz światowy. Charakter tych związków i stopień ich rozluźnienia można ocenić badając w poszczególnych przypadkach zależność w dłuższych okresach między -ceną złota, złotymi parytetami walutowymi i kursami – dewiz a siłą nabywczą pieniędzy krajowych, jak również między ruchem rezerw złota a zmianami rozmiarów emisji P.p.Ważnym elementem współczesnej polityki pieniężnej finansowej państw kapitalistycznych stały się próby oddziaływania za pośrednictwem systemu p.p. na przebieg koniunktury gospodarczej cykl koniunkturalny. W socjalizmie rozmiary działalności kredytowej systemu bankowego i kreacji pieniądza bezgotówkowego oraz masę emitowanego pieniądza gotówkowego dostosowuje się bezpośrednio do zapotrzebowania gospodarki na pieniądz. Narzędziem regulowania bezgotówkowego i gotówkowego obiegu p.p. Jest tu plan kredytowy plan kasowy. Z planowanym tempem rozwoju gospodarki, Jego kierunkami proporcjami podziału dochodu narodowego plany te mogą być uzgodnione przez powiązanie z bilansem finansowym państwa oraz z bilansem pieniężnych dochodów i wydatków ludności bilans przychodów i wydatków ludności, w których ujęte są elementy decydujące o przebiegu wymiany środków produkcji i przedmiotów konsumpcji, a przez to o sile nabywczej pieniądza. Z perspektywy historycznej widać zmianę roli pieniądza w polityce gospodarczej. Z czynnika samodzielnego, jakim był w warunkach waluty złotej, przekształca się w swojej postaci papierowej w środek realizacji celów gospodarczych i politycznych.