MORALNOŚĆ PRACY
Pojęcie „praca” rozumiane Jest zazwyczaj dwojako: rzeczowo i czynnościowo; w pierwszym znaczeniu chodzi o wytwór np. praca dyplomowa, w drugim o działalność. W ujęciu potocznym przez pracę rozumie się podejmowanie wysiłków w celu wykonania czegoś użytecznego, określonej rzeczy czy usługi. Jej przeciwstawieniem Jest zabawa, kontemplacja inne czynności, które człowiek wykonuje dla nich samych, a nie z myślą o zewnętrznym celu. Praca Jest zasadniczym warunkiem istnienia ludzkości, stanowi materialną podstawę życia społecznego, występuj* we wszystkich epokach Jako działalność ważna, poddana społecznej kontroli-Obowiązek pracy był Jednak w różny sposób rozłożony na członków społeczeństwa; zależało to od ustroju politycznego, warunków ekonomicznych i praca ulega stałym przeobrażeniom i podziałowi, który Jest ważnym procesem społecznym, wpływającym na zróżnicowanie położenia ludzi w społeczeństwie. Dzieli się ona na różne zajęcia powiązane ze sobą, z których część ma charakter prostych czynności może być wykonywana bez specjalnego przygotowania, część natomiast ze względu na skomplikowany charakter wymaga wprawy, umiejętności i wiedzy. Ten drugi rodzaj zajęć bywa zazwyczaj nazywany zawodem. W odczuciu społecznym zawody nie są sobie równe, Jedne są wyżej, inne niżej cenione, co wynika z tradycji, z dostrzegania różnic w warunkach pracy, wynagrodzeniu, zapewnianym uznaniu. W społeczeństwach uprzemysłowionych praca wykonywana Jest najczęściej w zorganizowanych instytucjach, zatrudniających wielu ludzi, np. w fabrykach, szpitalach, szkołach, bankach. W tych warunkach Jako nowy zawód wyodrębniają się czynności kierownicze.Umiejętność pracy, sposoby Jej organizowania, narzędzia, urządzenia techniczne, a także wyprodukowane dobra są elementami kultury danego społeczeństwa. Kultura Jest wytworem społecznego współżycia ludzi, obejmuje wspólnie cenione wartości, które przekazywane są następnym pokoleniom w procesie wychowania. Kultura pracy Jest częścią tego dorobku, która powstała w procesie pracy. Obejmuje narzędzia pracy Jej metody, a także wzory życia wzory osobowe, które ludzie chcą w pracy dzięki pracy zrealizować. Ideałem dobrego pracownika Jest człowiek mający takie cechy, Jak uczciwość, solidność, koleżeńskość, zaangażowanie. Przyswojenie sobie zasad dobrej roboty. « więc postępowania sprawnego, skutecznego i wydajnego. Przyjęliśmy zasadę, ze praca Jest obowiązkiem każdego obywatela i podstawą przyznawanego mu znania, a Jej warunki tak powinny się tlenić, aby stała się źródłem osobistego zadowolenia i dumy z osiągnięć. Między postulatami a faktycznymi zwyczajami pracy zachodzą jednak rozbieżnoś-Poziom umiejętności zawodowych, wykorzystania wiedzy, zainteresowania odpowiedzialności nie zawsze Jest Rodny z założeniami, co uważane Jest za przejaw niskiego poziomu kultury pracy.Zachowania się ludzi w pracy podlegają stałym ocenom, które odwołują się do norm technicznych, ekonomicznych, politycznych, a także moralnych. Moralność pracy obejmuje wyobrażenie o tym, co dobre, a co złe w postępowaniu ludzi w toku wykonywania pracy. Jej elementami są oceny, normy, wzory postępowania ideały osobowe regulujące zachowanie się Jednostek, stosunki między Jednostkami a społeczeństwem grupami społecznymi. Podstawą moralności pracy nie są przepisy i regulaminy, lecz poczucie moralne wspólne ludziom danej kultury i pozwalające ocenić zachowania się w pracy w takich kategoriach, Jak sprawiedliwość, godność osobista, prawo do szczęścia, do pomocy itp. W niektórych zawodach zasady moralne są wyraźnie sformułowane i rozpowszechniane Jako etyka zawodowa. , praca wykonywana przez pracowników pozbawionych środków produkcji zmuszonych do sprzedawania swojej siły roboczej kapitalistom w celu wytwarzania dla nich — wartości dodatkowej. Praca nie zawsze była p.n. Do istnienia kategorii p.n. konieczne są dwa warunki: pozbawienie pracownika własności środków produkcji i jego wolność osobista. Dlatego praca niewolnika nie była p.n.: niewolnik nie mógł sprzedać swojej siły roboczej, gdyż sam był towarem. Robotnik, mając wolność osobistą, może to uczynić; towarem Jest jego siła robocza. Na zewnątrz stosunki między robotnikiem a kapitalistą przedstawiają się Jako stosunki między wolnymi, a nawet niezależnymi ludźmi, z których Jeden dobrowolnie sprzedaje, drugi zaś nabywa określony towar. W rzeczywistości robotnik działa w stanie przymusu, przy czym chodzi tu o przymus ekonomiczny: pozbawiony środków produkcji i utrzymania musi on sprzedawać swoją silę roboczą. „Rzymski niewolnik — pisze Marks — przykuty był do swego pana łańcuchem, robotnik najemny przywiązany Jest do swego niewidzialnymi nićmi”. Sprzeczność między pracą a kapitałem Jest jedną z głównych sprzeczności kapitalizmu. praca wydatkowana na wytworzenie produktów niezbędnych do utrzymania pracownika i jego rodziny, czyli reprodukcji Jego siły roboczej; jest to praca wydatkowana w ciągu niezbędnego czasu pracy, której efektem Jest produkt niezbędny produkt niezbędny i produkt dodatkowy. W społeczeństwie kapitalistycznym, w którym siła robocza jest towarem, p.n. służy do odtworzenia wartości siły roboczej. W społeczeństwie socjalistycznym p.n. określana Jest również mianem ,.pracy dla siebie”. |praca wydatkowana w sferze produkcji materialnej, czyli praca zmierzająca do opanowywania i przeobrażania zasobów i sił przyrody w celu zaspokajania potrzeb ludzkich. P.p. tworzy produkt społeczny i dochód narodowy.W poszczególnych formacjach społeczno–ekonomicznych treść pojęcia „p.p.” nie jest identyczna. W społeczeństwie kapitalistycznym p.p. Jest pracą tworzącą wartość dodatkową, a zatem spełnia, poza ogólnym warunkiem praca w sferze produkcji materialnej Jeszcze Jeden warunek. Dlatego pojęcie p.p. w społeczeństwie kapitalistycznym należy traktować dwojako. Marks pisał, że trzeba mówić o pracy istotnie obiektywnie produkcyjnej i p.p. tylko z kapitalistycznego punktu widzenia. W społeczeństwie socjalistycznym dwoistość ta nie istnieje; wszyscy pracownicy produkcji materialnej pracują dla siebie, dla społeczeństwa. Nie oznacza to jednak, że praca wszystkich pracowników w społeczeństwie socjalistycznym Jest produkcyjna; istnieje tu również podział na p.p. i pracę nieprodukcyjną. Szczegółowe zakwalifikowanie wszystkich rodzajów pracy z punktu widzenia tego podziału Jest skomplikowane, nastręcza wiele trudności i jest przedmiotem dyskusji. Pojęcie „p.p.” nie Jest przy tym niezmienne i sztywne; zmienia się ono i rozszerza wraz z rozwojem kooperacji pracy. Produkcyjna Jest bowiem praca Już wówczas, gdy występuje w obrębie szerokiego zespołu produkcyjnego rozumianego nie w sensie przynależności organizacyjnej, który Jako całość uczestniczy w wytwarzaniu Jakiegoś produktu, ale wewnątrz którego istnieje daleko posunięty podział funkcji. Marks pisał: „Sam kooperacyjny charakter procesu pracy rozszerza więc z konieczności pojęcie pracy produkcyjnej Ażeby pracować produkcyjnie, nie trzeba już samemu przykładać ręki. Wystarczy być organem robotnika łącznego, pełnić którąkolwiek z jego podfunkcji”. Powszechnie przyjmuje się, że p.p. Jest nie tylko praca przy pozyskiwaniu dóbr przyrody rolnictwo, przemysł wydobywczy ich przetwarzaniu przemysł przetwórczy, budownictwo, lecz również praca związana z przewożeniem i rozprowadzaniem tych dóbr transport ładunków, obrót towarowy, gdyż jest to niejako przedłużenie procesu produkcji, tj. wykonywanie funkcji produkcyjnych w sferze wymiany i podziału. Praca w transporcie handlu nie tworzy nowych produktów, ale powiększa wartość produktów Już istniejących. Zakres p.p. w transporcie i handlu jest węższy niż w przemyśle, rolnictwie i budownictwie. Lenin uważał transport i handel za gałęzie „na poły produkcyjne”. Praca w Innych dziedzinach administracja i wojsko, oświata, nauka, ochrona zdrowia, kultura i sztuka uważana jest na ogół za nieprodukcyjną. Poglądy w tej kwestii nie są w pełni skrystalizowane i dość wyraźnie ewoluują. Dotyczy to zwłaszcza roli nauki i techniki, a także funkcji organizacji i zarządzania w produkcji dóbr materialnych. Coraz częściej wysuwa się postulat rozszerzenia zakresu pojęcia „robotnika zbiorowego” o pracowników zatrudnionych np. w instytutach naukowych pracujących bezpośrednio na potrzeby poszczególnych działów produkcji materialnej. Podział na p.p. i pracę nieprodukcyjną nie pokrywa się bynajmniej z podziałem na pracę fizyczną umysłową W warunkach rozwiniętej produkcj społecznej linia podziału między praca, fizyczną a umysłową Jest dość płynna i zaciera się coraz bardziej. Trzeba dodać, że praca zakwalifikowana formalni w ustawodawstwie Jako umysłowa sprowadza się nieraz do wykonywanW prostych, mechanicznych czynności, natomiast praca zaszeregowana Jako fizyczna wymaga niekiedy dużego wysiłku myślowego, dużej uwagi i przygotowania. Przy dokonywaniu podziału na p.p. i pracę nieprodukcyjną nie można też stosować kryterium użyteczno i społecznej. Praca społecznie użyteczna może nie być produkcyjna; np. społecznie bardzo pożyteczna praca lekarza Jest w sensie ekonomicznym nieprodukcyjna.Marksistowska nauka o p.p. pracy nieprodukcyjnej ma wielkie znaczenie teoretyczne i praktyczne. Teoria p.p. stanowi podstawę nauki o dochodzie narodowym, dając kryterium odróżniania gałęzi, w których dochód narodowy jest tworzony, od gałęzi, w których Jest on tylko spożywany.