KARTEL GENERALNY
Analiza zmian produkcji w nowej fazie kapitalizmu prowadzi Hiłferdinga od spółki akcyjnej poprzez monopole i analizę mechanizmu kształtowania się cen monopolowych do stwierdzenia teoretycznej możliwości powstania kartelu generalnego, czemu w dziedzinie finansowej miałaby odpowiadać wspomniana jużwyżej tendencja do powstania jednego potężnego banku centralnego. Jest to zaledwie zarysowana, abstrakcyjna wizja gospodarstwa społecznego, w którym produkcja jest świadomie regulowana przez centralną instytucję planującą, ceny są tylko formalnym narzędziem podziału produktu globalnego pomiędzy członków zjednoczeń monopolistycznych z jednej, a resztę społeczeństwa z drugiej strony8.W innym jednak miejscu Hilferding pisze, że produkcja anarchiczna i uregulowana nie są tylko przeciwieństwami ilościowymi, a więc nie można drogą wprowadzania coraz to większej ilości elementów regulacji przejść do świadomej organizacji produkcji. Przewrót taki może nastąpić tylko przez gwałtowne poddanie produkcji świadomej kontroli. Jest to kwestia władzy. „Z ekonomicznego punktu widzenia — snuje swe rozważania Hilferding — można sobie wyobrazić kartel generalny, który by kierował całą produkcją, a tym samym usuwał kryzysy. Z punktu widzenia społecznego i politycznego taka sytuacja byłaby niemożliwa, gdyż musiałaby się załamać wskutek doprowadzenia przeciwieństwa interesów do ostatecznych granic” 9.Byłoby rzeczą interesującą zbadać, czy i w jakim stopniu omawiane poglądy, których wyrazem jest koncepcja kartelu generalnego, wpłynęły na konkretne kształty organizacji produkcji socjalistycznej w pierwszych latach istnienia państwa radzieckiego. Niektórzy autorzy doszukują się przesadnie wielkiego wpływu teorii kapitału finansowego Hilferdinga nie tylko na teorię imperializmu Lenina co jest słuszne , ale i na praktyczne koncepcje Lenina w pierwszych latach władzy radzieckiej w ujęciu takich spraw, jak rola banku centralnego, kontroli i ewidencji społecznej, pieniądza i produkcji towarowej w okresie przejściowym, kapitalizmu państwowego w okresie przejściowym, organizacji przemysłu radzieckiego w trusty, etapów uspołecznienia itp.W ostatniej piątej części Kapitału finansowego znajdujemy rozdziały o protekcjonizmie, o eksporcie kapitału i walce o obszar gospodarczy, o stratyfikacji społecznej w nowej fazie kapitalizmu i wreszcie o stosunku proletariatu do imperializmu.Hilferding zanalizował właściwą nowej epoce kapitalizmu tendencję do przejścia od polityki wolnego handlu do protekcjonistycznej polityki celnej i zmienioną funkcję ekonomiczną ceł ochronnych.Funkcje cła ochronnego przekształciły się we własne przeciwieństwo. „Ze środka obrony przeciw zdobywaniu rynku krajowego przez obcy przemysł cło stało się środkiem zdobywania rynków obcych przez przemysł krajowy, z oręża obronnego słabych stało się orężem napaści silnych” 10. Orędownikiem ceł stają się obecnie przede wszystkim zrzeszenia kapitalistyczne, władające najpotężniejszymi, zdolnymi do eksportu, gałęziami przemysłu. Kartele zainteresowane są we wprowadzaniu i utrzymaniu wysokich ceł ochronnych z trojakich przyczyn.Cło ochronne ułatwia kartelizację przemysłu i zabezpiecza trwałe istnienie karteli przez to, że eliminuje zewnętrznych konkurentów.Cło ochronne umożliwia kartelom sprzedaż wyrobów na rynku krajowym po cenach zawierających zysk nadzwyczajny. Im wyższe jest przy tym cło, tym wyżej można podnieść ceny krajowe ponad ceny światowe, czyli tym wyższy jest zysk nadzwyczajny. Stąd fanatyczne dążenie do podwyższania cła, dążenie równie nieograniczone jak dążenie do maksymalizacji zysku. Kartele są zainteresowane nie tylko w wysokich cłach na ich własne produkty, ale także na produkty innych gałęzi. Na przykład kartel węgla i stali będzie zainteresowany w cłach na maszyny, wysokie bowiem ceny maszyn umożliwią mu podniesienie cen na węgiel i stal.W logice walki konkurencyjnej leży uniwersalizm zastosowania ceł ochronnych. Wysokość cła ochronnego staje się elementem decydującym o sile w międzynarodowej walce konkurencyjnej. Podwyższenie cła w jednym kraju musi natychmiast naśladować inny kraj, aby nie pogarszać warunków konkurencji własnemu przemysłowi i aby nie dać się pokonać na rynku światowym.Przez eksport kapitału Hilferding słusznie rozumie wywóz wartości, której zadaniem jest przynosić za granicą wartość dodatkową pozostającą do dyspozycji kapitału krajowego. Eksport ten może się odbywać w dwóch formach: kapitału przynoszącego procent pożyczki i kapitału przynoszącego zysk inwestycje . W epoce kapitału finansowego obie te formy są ze sobą ściśle związane i wzajemnie się przeplatają. Przyczyny eksportu kapitału tkwią w samej naturze kapitalizmu monopolistycznego. Rozwój spółek akcyjnych i karteli stwarza zyski założycielskie, które wpływają do banków w postaci kapitałów szukających lokat. Kredyt stwarza nadmiar wolnych kapitałów. Dążenie do utrzymania wysokiej ceny kartelowej przeciwdziała dążeniu zrzeszeń monopolistycznych do rozszerzenia produkcji na potrzeby rynku krajowego. Wyjściem z trudności staje się ekspansja na rynek zagraniczny, wywozowi zaś towarów gotowych stoją zwykle na przeszkodzie cła ochronne obcego kraju na dane wyroby. Ekspansja w formie eksportu kapitału przemysłowego jest sposobem przełamania obcych murów celnych. „Gałąź produkcji, która jest zagrożona przez cło ochronne obcych krajów, sama wykorzystuje teraz to cło, przenosząc część produkcji za granicę” u.Eksport kapitału pożyczkowego staje się obecnie środkiem zapewniającym dostawy przemysłowe dla kraju importującego kapitał. „Serbia otrzymuje pożyczkę od Austrii, Niemiec lub Francji tylko wtedy, kiedy się zobowiąże do sprowadzenia armat lub materiału kolejowego od Skody, Kruppa lub Schneidera” 12. W tych warunkach walka o zbyt towarów na rynku światowym zamienia się w walkę grup bankowych poszczególnych narodów o sfery lokat kapitału pożyczkowego. Staje się to główną płaszczyzną sprzeczności interesów państw eksportujących kapitał. Gwałtowna konkurencja o obszar gospodarczy wywołuje dążenie do jej zniesienia drogą włączenia części rynku światowego do rynku krajowego, czyli przez aneksję obszarów obcych, przez politykę kolonialną.Kapitał finansowy staje się szermierzem idei umacniania siły państwa za pomocą wszelkich środków, im większy bowiem jest obszar gospodarczy, im większa jest potęga państwa, tym lepsza jest pozycja kapitału krajowego na rynku światowym.3. Osiągane tą drogą zyski nadzwyczajne na rynku wewnętrznym wzmacniają siłę konkurencyjną kartelu na rynkach zagranicznych. Monopolista może przeznaczyć część zysku nadzwyczajnego na rozszerzenie rynku zbytu drogą zbijania cen konkurentów, może on w tym celu chwilowo sprzedawać swe wyroby na rynku zagranicznym poniżej ceny produkcji. W związku ze wzrostem produkcji i obniżką kosztów sowicie mu się to wynagrodzi. Osiągnie ten sam skutek wypłacając przejściowo premie eksportowe krajowym odbiorcom eksportującym jego produkty.Odpowiednio do tego zmienia się cały światopogląd burżuazji opętanej teraz ideologią imperializmu. Dawne idee pokoju i humanitaryzmu wyparte zostają przez ideały wielkości i siły państwa. Prawo narodów do własnej państwowości zostaje zastąpione przez ideę wywyższenia własnego narodu ponad inne, przez ideę panowania nad światem, które to idee są równie nieograniczone jak dążenie do maksymalizacji zysku. Ekonomiczne uprzywilejowanie monopolu znajduje odbicie w uprzywilejowaniu własnego narodu. Już na progu bieżącego stulecia przewidział Hilferding konkretne kształty ideologii faszystowskiej. „Ponieważ podbój innych narodów odbywa się przemocą, a więc drogą bardzo naturalną, narodowi panującemu wydaje się, że panowanie to zawdzięcza swoim szczególnym właściwościom naturalnym, a więc swoim właściwościom rasowym. W ideologiirasistowskiej powstaje więc, oparte rzekomo na naukach przyrodniczych, zamaskowane uzasadnienie dążenia do władzy ze strony kapitału finansowego, który w ten sposób udowadnia stwierdzoną przez nauki przyrodnicze zależność i konieczność swoich działań. Miejsce demokratycznego ideału wolności zajął oligarchiczny ideał panowania” Hilferding śledzi z wielką uwagą narastanie militaryzmu i konfliktu zbrojnego na tle nierównomiernego rozwoju przemysłowego poszczególnych potęg imperialistycznych. Dostrzega w szczególności, że gwałtownie rozwijające się, pozbawione kolonii Niemcy, stają się czynnikiem niezmiernie zaostrzającym sytuację międzynarodową, przybliżają powszechną katastrofę wojenną.Hilferding kończy swój wykład teorii kapitału finansowego wnioskami rewolucyjnymi, jak najbardziej sprzecznymi z późniejszą praktyką niemieckiej socjaldemokracji. Imperialistyczna polityka militaryzmu i kolonializmu prowadzi nieuchronnie do powikłań wojennych, do gwałtownego starcia państw kapitalistycznych. Wojna oznacza niebywałe pogłębienie nędzy mas ludowych, przez co je rewolucjonizuje. Polityka imperializmu prowadzi do politycznej i społecznej a nie do ekonomicznej, „która w ogóle nie jest żadnym racjonalnym pojęciem” katastrofy. Proletariatowi wyznacza Hilferding rolę spadkobiercy po katastrofie. Proletariat może się jednak stać spadkobiercą tylko wtedy, gdy będzie nieustannie wyjaśniał nieuchronne skutki tej polityki masom ludowym, gdy będzie prowadził przeciwko polityce imperialistycznej nieubłaganą walkę. Hilferding podkreśla przy tym bardzo mocno, że odpowiedzią proletariatu na politykę imperialistyczną nie może być wolny handel, „może nią być natomiast jedynie socjalizm”. Właśnie dzięki imperializmowi socjalizm przestaje być odległym ideałem i staje się istotną częścią składową realizowanej bezpośrednio w praktyce polityki proletariatu. Zdobycie władzy politycznej staje się bezpośrednim zadaniem i nieodzownym warunkiem jego zwycięstwa. W walce tej proletariat nie jest już odosobniony, lecz uruchamia pod swoją wodzą coraz szersze masy współczesnego społeczeństwa. „W gwałtownym starciu wrogich interesów — konkluduje Hilferding — dyktatura magnatów kapitału przeradza się w końcu w dyktaturę proletariatu” W okresie powojennym Hilferding wyrzekł się swej rewolucyjnej teorii i, jak jego partia, przeszedł ostatecznie na stanowisko reformi-styczne. Okres przyspieszonej ewolucji wstecznej Hilferdinga rozpoczyna rok 1924 — początek kilkuletniej stabilizacji kapitalizmu. Reformizm swój uzasadniał on koncepcją zorganizowanego kapitalizmu. Pierwsze kontury tej koncepcji odnajdujemy w programowym artykule Hilferdinga jako redaktora nowo powstałego czasopisma „Die Gesellschaft” zesz. I. 1924 . Dalsza koncentracja produkcji i rozwój monopoli prowadzi do integracji całej, gospodarki pod dyktatem kapitału finansowego, co oznacza przejście do kapitalizmu zorganizowanego, przezwyciężenie jego anarchii. Gdyby ten proces nie napotykał przeszkód, następowałaby stabilizacja gospodarki, złagodzenie cykliczności itp. W innym artykule zesz. II. 1924 dostrzega on w ówczesnym świecie kapitalistycznym wzrost tendencji pokojowych, zjednoczeniowych, które w pewnym stopniu uniemożliwiają większe zatargi zbrojne. Szczytowym wyrazem regresu ideowego Hilfer-dinga jest jego referat na zjeździe SPD w Kilonii w 1927 r. Kapitalizm opierał się już wtedy, jego zdaniem, na socjalistycznej zasadzie produkcji planowej. Na krótko przed kryzysem 1929—1933 niefortunnie przepowiedział wysoką i długotrwałą koniunkturę. Wielki kryzys i zwycięstwo faszyzmu w Niemczech przyniosły Hilferdingowi nie tylko teoretyczną i polityczną, ale i osobistą klęskę.