GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE
J. R. Commons 1862—1945 , profesor uniwersytetu w Wisconsin, uważał, że w gospodarce współczesnej istnieją liczne grupy społeczne o sprzecznych interesach. Gospodarka miejska przeciwstawia się wiejskiej, bankierzy i finansiści — przemysłowcom, dłużnicy — wierzycielom, wielka przedsiębiorczość — drobnej. Wśród tych sprzeczności mieści się również, jako jedna z wielu, rozbieżność interesów przedsiębiorców i robotników.Konflikty społeczne są rozwiązywane w drodze targów i kompromisów. Jednakże nie ma takich mechanizmów, które wyrównywałyby siły obu stron, a zatem zapewniałyby słuszne rozstrzygnięcie sporów. Jedna ze stron może mieć wyraźną przewagę, wynikającą bądź to z siły ekonomicznej, bądź też nawet z mocy prawa. Dlatego też państwo powinno ingerować w owe spory między grupami społecznymi w celu zapewnienia należytej równowagi sił i słusznego ich rozstrzygnięcia.Główna idea Commonsa sprowadza się do zbiorowego działania grup społecznych i społeczeństwa jako całości w celu eliminowania i słusznego rozwiązywania tych rozbieżności interesów, które kryją się we współczesnym systemie gospodarczym. Przez instytucje gospodarcze rozumie on akcje zbiorowe zmierzające do poddania kontroli działania jednostek. Wierzy przy tym w takie doskonalenie instytucji, które rozwiąże trudności i sprzeczności istniejącego systemu społeczno-gospodarczego.Przez akcje zbiorowe Commons rozumie działanie grup społecznych i ich zrzeszeń np. przedsiębiorców, robotników oraz — co stanowi najwyższą formę działania zbiorowego — ekonomiczną i socjalną politykę państwa. Akcje zbiorowe grup społecznych eliminują walkę i sprzeczności interesów jednostek, polityka państwa spełnia taką samą rolę w odniesieniu do sprzeczności całych grup społecznych, jak i reprezentujących je zrzeszeń.J. R. Commons wysuwa koncepcję „ceny słusznej” lub „ceny rozumnej” reasonable value , która ma stanowić kompromisową i sprawiedliwą podstawę rozstrzygania sporów między grupami. Określa ją jako zbiorowe sprecyzowanie tego, co słuszne rozumne przy uwzględnieniu zmiennych warunków politycznych, moralnych i ekonomicznych. W kształtowaniu tej ceny powinny odgrywać rolę dwa czynniki: targ zainteresowanych grup i ingerencja czynnika zewnętrznego — właściwego organu władzy państwowej. „Cena słuszna” powinna znaleźć zastosowanie zwłaszcza w sporach o płace między pracodawcami i robotnikami. Osiąganie tego rodzaju kompromisów warunkuje zdaniem Commonsa prawidłowe funkcjonowanie systemu gospodarczego.Celem jego ekonomii instytucjonalistycznej nie jest, jak pisze, stworzenie nowej szkoły czy kierunku w ekonomii politycznej, lecz uzyskanie w istniejącym systemie teoretycznym należnego miejsca dla analiz działania zbiorowego. W istocie jednak ten punkt widzenia był wręcz przeciwstawny marginalizmowi i wymagał pełnej przebudowy dotychczasowej ekonomii. Dlatego też Commons podjął krytykę ekonomii subiektywistycznej, zwłaszcza zas jej indywidualistycznych i hedonistycznych założeń.Wśród czynników stanowiących instytucjonalne ramy życia gospodarczego Commons przywiązywał szczególne znaczenie do norm prawnych ustalających reguły postępowania jednostek i grup społecznych. W swych Legał Foundations oj Capitalism szeroko, na tle badań historycznych, rozważa wzajemny stosunek władzy i własności sięgając czasów feudalnych, gdy obie były skoncentrowane w rękach panującego. Podstawowym elementem ram gospodarstwa jest sankcjonowana przez prawo własność prywatna; prawo jest też podstawą jej trwałości, i na niej właśnie wyrosły wszystkie inne instytucje współczesnego społeczeństwa. Jest ono wysoce zinstytucjonalizowane, tzn. akcje zbiorowe grup społecznych i państwa zyskały bardzo szeroki zakres.W swej teorii rozwoju Commons rozróżniał trzy stadia gospodarki kapitalistycznej; kapitalizm handlowy, kapitalizm przemysłowy i kapitalizm bankierski. Ta ostatnia faza rozpoczęła się wówczas, gdy kapitał bankierski uzyskał przewagę nad przemysłowym, zwłaszcza w zakresie finansowania inwestycji. Sprzeczność interesów bankierów z jednej, a przemysłowców i robotników dążących do zafiksowania płac realnych z drugiej strony może być rozwiązana bądź wtedy, gdyby bankierzy podejmowali swą działalność z punktu widzenia interesów całej gospodarki, bądź też w drodze ingerencji państwa. Swą historię kapitalizmu Commons szkicował pod jednym określonym kątem widzenia; starał się wykazać, że władza państwowa eliminuje destrukcyjne działanie właściwych kapitalizmowi instytucji gospodarczych.W książce Commonsa, choć zajął się on w znacznej mierze problemami pracy w gospodarce kapitalistycznej, nie ma krytycznego punktu widzenia na system kapitalistyczny jako całość; jego idee reformatorskie nie dotykają istotnych stron kapitalizmu. W jego pracach brak ponadto generalnego obrazu systemu kapitalistycznego, a badania jego mają wąski, empiryczny charakter; brak w nich ogólnej teorii rozwoju kapitalizmu. Z tych głównie względów Commons ustępuje wyraźnie współczesnemu sobie T. B. Veblenowi. Społeczne poglądy Commonsa przypominają pod wielu względami raczej solidarystyczne koncepcje młodszej szkoły historycznej, niż koncepcje Yeblena.W.C.Mitchell 1874—1948 jest zaliczany do instytucjonalizmu głównie z uwagi na zastosowaną przezeń metodę badawczą, a nie podstawową sferę zainteresowań. Jeśli bowiem inni instytucjona-liści zmierzali do opisania instytucjonalnych ram współczesnego kapitalizmu, to Mitchell skoncentrował się głównie na problemie koniunktury, a więc na związkach i zmianach samych wielkości gospodarczych. Uważał jednak, i to zbliżało go do instytucjonalizmu, że w nauce o cyklach koniunkturalnych podstawowe znaczenie ma zgromadzenie i opracowanie możliwie obfitego materiału statystycznego; reprezentował więc w swych badaniach nurt empiryczny, a nie abstrakcyjno-teoretyczny.Zgodnie z ogólnymi założeniami instytucjonalizmu, Mitchell polemizował ze statycznym i harmonijnym obrazem kapitalizmu, jaki zaprezentował kierunek subiektywistyczny. Podzielał wątpliwości Veblena i instytucjonalistów w kwestii racjonalności postępowania ludzi oraz stabilności instytucjonalnych ram systemu gospodarczego.Pierwszą swą pracę — History of Greenbacks with Special Reference to the Economic Consequences of Their Issue 1862—6 5 Historia greenbacksów, ze szczególnym uwzględnieniem skutków gospodarczych ich emisji 1862—65 — poświęcił historii greenbacksów, tzn. niewymienialnych na kruszec biletów skarbowych emitowanych w USA w czasie wojny domowej i analizie zjawisk inflacyjnych, które wówczas wystąpiły. Objął on badaniami empirycznymi liczne zakresy działalności gospodarczej, gdyż przejął tezę Veblena o pieniężnym charakterze całej ówczesnej cywilizacji. Mitchell usiłował przedstawić oddziaływanie czynnika monetarnego na ruchy i wzajemny stosunek cen i płac 0raz na poziom ogólnej aktywności gospodarczej. Starał się również wskazać na wpływ czynników politycznych, w szczególności losów prowadzonej wówczas wojny, na tok spraw gospodarczych.Należy pokreślić, że w początkach XX wieku badanie Mitchella nad zagadnieniami monetarnymi i cyklem koniunkturalnym stanowiły w ekonomii burżuazyjnej istotne novum. Ekonomia subiektywistyczna zaniedbała badania nad problematyką pieniężną. Uważano na ogół, że pieniądz nie odgrywa w mechanizmie gospodarczym istotnej roli, że jest on bierny, obsługuje sferę cyrkulacji. Dlatego też zagadnienia pieniądza, jeśli były omawiane, traktowano osobno, poza głównym nurtem analizy teoretycznej. Ekonomia subiektywistyczna, głęboko przeświadczona o trafności prawa rynków Saya, zaniedbała również zupełnie badania wahań cyklicznych. Zwrócenie uwagi na oba te momenty w ekonomii akademickiej stanowiło więc pewną zasługę Mitchella.Główna jego praca Business Cycles stanowiła według zamierzeń autora tylko część większej całości poświęconej teorii gospodarki pieniężnej w ogóle; dalsze części nigdy jednak nie ujrzały światła dziennego. Praca Mitchella zapoczątkowała stosowanie i rozwój metod statystycznych i statystyczno-matema-tycznych w badaniach ekonomicznych. Za swoje główne zadanie Mitchell uznał możliwie precyzyjny, a więc operujący materiałem liczbowym, opis wahań cyklicznych. Znane uprzednio burżu-azyjne interpretacje cyklu były dość uproszczone; obejmowały niektóre tylko strony, aspekty załamań koniunkturalnych. Szeroki zakres materiału faktycznego, jakim operował Mitchell, rozszerzył sferę branych pod uwagę pomijanych na ogół czynników monetarnych. Pieniądz został przezeń uznany za istotny czynnik określający stopień aktywności gospodarczej. Sądził też, że poprzez politykę monetarną będzie można oddziaływać na przebieg cyklu.Podstawowy element jego rozważań stanowiły badania ruchów cen. Istotną wagę przywiązywał on zwłaszcza do rozbieżności zmian cen dóbr kapitałowych i gotowych wyrobów. Jednakże obok cen uwzględnił też zmiany wielu innych wielkości ekonomicznych charakteryzujących stopień aktywności gospodarczej. Oparł się o materiał statystyczny gospodarki USA, Anglii, Niemiec i Francji za dwudziestolecie 1890—1911.Warto przypomnieć, że K. Marks przez wiele lat prowadził szczegółowe notatki obejmujące dane statystyczne charakteryzujące wahania koniunkturalne. Istnieje jednak zasadnicza różnica w traktowaniu materiału statystycznego. Marks, jak wiadomo, uznawał podstawowe znaczenie faktów jako punktu wyjścia analizy teoretycznej, a także jako kryterium rozstrzygającego o trafności przyjętej hipotezy. Mitchell natomiast był skłonny traktować statystyczny opis zjawiska jako ujęcie w zasadzie wyczerpujące problem.Materiał statystyczny gromadzi się jednak zawsze pod jakimś określonym kątem widzenia. Otóż w tym zakresie, trzeba stwierdzić, ujęcie Mitchella nie było trafne. Nadmierną wagę przywiązywał on do czynników monetarnych . Dlatego też i jego badania statystyczne, choć w zakresach, których dotyczą, są niewątpliwie cenne, nie dają jednak pełnej charakterystyki cyklu koniunkturalnego.Mimo tych niedoskonałości książka Mitchella stanowi nowy etap badań ekonomicznych w literaturze burżuazyjnej. W ramach kierunku subiektywistycznego niepodzielnie panowała metoda modelowa. Analizę teoretyczną prowadzono przy licznych założeniach upraszczających; wnioski z takiej analizy miały więc znaczenie tylko pod warunkiem, że założenia, „daty”, nie uległy zmianie. Metodę tę stosowano również do cyklów koniunkturalnych.Mitchell stara się zaprezentować odmienne ujęcie zagadnienia; zmierza do „analitycznego opisu” rzeczywistych zmian zachodzących w procesie przechodzenia od jednej do drugiej fazy cyklu. Jego Business Cycles stanowią punkt wyjścia rozwoju nowych, statystycznych metod w ekonomii; nie ulega wątpliwości że do jego sposobu ujęcia problemu nawiązały przede wszystkim eko-nometryczne badania koniunktury. W odróżnieniu od Mitchella szkoła historyczna, a także większość instytucjonalistów poprzestawała na literackim opisie zjawisk i procesów gospodarczych. Szerokie wprowadzenie do takiego opisu odpowiednio opraco-wanego materiału statystycznego pozwala na pełniejsze uchwycenie związków i zależności ekonomicznych w ich wyrazie ilościowym.Mitchell był przeciwnikiem ujęć dedukcyjnych, modelowych, był zwolennikiem analiz empiryczno-statystycznych. Taki metodologiczny punkt widzenia zrobił zeń cennego kierownika naukowego National Bureau of Economic Research. Instytut ten z natury rzeczy musiał koncentrować się na badaniu rzeczywistych procesów życia gospodarczego; wyniki takich badań były praktycznie znacznie bardziej przydatne zarówno dla rządu, jak też dla świata interesów, niż wynik abstrakcyjnych badań modelowych. Z punktu widzenia jednak postępu teorii ekonomicznej badania tego typu mogą być uznane tylko za wstępny etap badań, który sam przez się nie prowadzi do wykrycia podstawowych prawidłowości i sprężyn uruchamiających cykliczny ruch systemu gospodarczego. A tego w pracach Mitchella zabrakło.