ABSTRAKCYJNA
Celowa działalność człowieka polegająca na przekształcaniu dóbr przyrody i przystosowywaniu ich do zaspokajania potrzeb ludzkich. Wg określenia Marksa „praca jest przede wszystkim procesem zachodzącym między człowiekiem a przyrodą, procesem, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje, reguluje i kontroluje wymianę materii z przyrodą”. W procesie tym — Jak pisał Marks — człowiek przeciwstawia się przyrodzie sam Jako siła przyrody. P. odegrała zasadniczą rolę w procesie kształtowania człowieka, rozwijania doskonalenia Jego zdolności fizycznych i umysłowych. Proces p. zawiera trzy elementy: celową działalność, czyli samą p., — przedmiot pracy oraz narzędzia pracy. Szczególną wagę mają: celowe działanie posługiwanie się narzędziami. Marks podkreśla zwłaszcza moment celowości p. Pod tym względem działanie człowieka przewyższa działanie zwierząt, mimo że niektóre z nich dokonują czynności podobnych do czynności człowieka; np. pająka można przyrównać do tkacza, a pszczoła — Jak mówi Marks — budową swoich komórek woskowych mogłaby zawstydzić niejednego budow-niczego-człowieka. Człowiek Jednak przystępując do działania, zna Jego cel i świadomie go urzeczywistnia. Wyrazem celowego działania było wytworzenie narzędzi i świadome posługiwanie się nimi; to właśnie wyodrębniło człowieka ze świata zwierzęcego. „Praca — pisze Engels — rozpoczyna się wraz ze sporządzeniem narzędzi”. P. jest podstawą i warunkiem istnienia ludzkości; Jest ona „powszechnym warunkiem wymiany materii między człowiekiem a przyrodą, wiecznym naturalnym warunkiem życia ludzkiego, a przeto czymś niezależnym od jakiejkolwiek formy tego życia, natomiast czymś wspólnym wszystkim Jego formom społecznym”. To najogólniejsze ujęcie kategorii p. nie oznacza, że formy i charakter p. nie ulegają zmianie w rozwoju historycznym. P. jest kategorią historyczną i społecz-n ą. Proces p. nie sprowadza się Jedynie do odziaływania człowieka na przyrodę; odbywa się on zawsze w określonych warunkach społecznych. W procesie tym ludzie wchodzą ze sobą w określone wzajemne związki stosunki produkcji, od właściwości których zależy charakter p.We wspólnocie pierwotnej istnieje wspólna p. wynikająca ze społecznej własności środków produkcji; wspólny Jest też podział produktów p.; społeczeństwo jest bezklasowe, nie ma w nim wyzysku; proces p. jest bardzo prymitywny, oparty na prostych formach współpracy kooperacja prosta. Niewolnictwo Jest pierwszą formacją anta-gonistyczną, w której występuje wyzysk p.; podstawą istnienia rozwoju tej formacji jest p. niewolników. W feudalizmie bezpośredni wytwórca chłop pańszczyźniany dysponuje narzędziami p.; natomiast przedmioty p. są własnością feudała; bezpośredni wytwórca Jest częściowo zainteresowany p. i JeJ wynikami, ale w zasadzie dominuje przymus pozaekonomiczny brak wolności osobistej.W kapitalizmie p. przybiera charakter pracy najemnej: robotnik Jest człowiekiem wolnym, lecz pozbawiony środków produkcji musi sprzedawać swoją siłę roboczą kapitaliście przymus ekonomiczny; wyzysk p. występuje tu W różnych formach i Jest ukryty pod powloką ..Płacy za Pracę” pozornie wydaje się, że opłacana Jest cała p. w _ socjalizmie, opartym na społecznej własności środków produkcji, charakter p ulega zasadniczej zmianie; nie ma tu Klas antagonlstycznych, siła robocza przestaje być towarem, znika wyzysk. p zorganizowana Jest planowo w skali całego społeczeństwa; uważana Jest za obowiązek każdego członka społeczeństwa socjalistycznego. Prawem ekonomicznym socjalizmu Jest podział wg p. prawo podziału wg pracy; szeroko stosuje się bodźce materialnego zainteresowania; jednocześnie gwarantuje się Każdemu obywatelowi prawo do p.; znika charakterystyczne dla stosunków kapitalistycznych bezrobocie. W społeczeństwie socjalistycznym obowiązuje zasada: „od każdego wg jego możliwości, każdemu wg Jego pracy”. W fazie komunizmu obowiązywać będzie zasada: „każdy wg swych zdolności, każdemu wg potrzeb”.W warunkach gospodarki towarowej proces p. Jest zawsze procesem tworzenia — wartości użytkowej wartości. W tworzeniu wartości użytkowych uczestniczy nie tylko sama p., ale i siły przyrody. Praca — mówi W. Petty — jest ojcem materialnego bogactwa, a ziemia matką. Jeśli natomiast chodzi o wartość, to p. Jest jej Jedynym źródłem. Teoria wartości opartej na p. jest fundamentem ekonomii marksistowskiej, a sposób ujmowania roli p. Jest Jednym z głównych aspektów różniących Ja. od ekonomii burżuazyjnej. Problem wartościotwórczej roli p. ma doniosłe znaczenie społeczne kwestia prawa udziału poszczególnych klas społecznych w podziale produktu społecznego. Kategorię p. można rozpatrywać z różnych punktów widzenia. Dwie strony Procesu p. tworzenie wartości użytkowych i wartości wiążą się z charak-e r e m p. jako pracy konkretnej Pracy abstrakcyjnej. W społeczeństwie prywatnych wytwórców towarów P- występuje jednocześnie Jako praca Prywatna i praca społeczna. P. przeróżne formy; rozmaity Jest stopień kwalifikacji p. Niekwalifikowaną p. reśla się mianem — pracy prostej, kwalifikowaną terminem pracy złotnej. o wielkości wartości towaru nie cyduje nakład p. każdego wytwórcy,lecz nakład pracy społecznie niezbędnej. W procesie produkcji p. dzieli się na pracę niezbędną i pracę dodatkową, w produkcji kapitalistycznej p. dodatkowa tworzy — wartość dodatkową przywłaszczaną przez kapitalistów. P. wydatkowaną w danym procesie produkcji nazywa się pracą żywą, natomiast p. ucieleśnioną w towarach pracą uprzedmiotowioną. Istotny Jest wreszcie podział p. na — pracę produkcyjną — pracę nieprodukcyjną. praca w ogóle, rozumiana Jako wydatkowanie ludzkiej siły roboczej w znaczeniu fizjologicznym, niezależnie od konkretnej formy tego wydatkowania, Jednorodna praca ludzka tworząca wartość towarów. Praca ludzka ma dwoisty charakter: z jednej strony Jest to zawsze praca o określonej specjalności, związana z odpowiednimi kwalifikacjami, czyli praca konkretna; z drugiej zaś każda praca, niezależnie od Jej konkretnej formy, oznaczająca wysiłek organizmu ludzkiego, zużywanie energii, napięcia umysłowego i psychicznego oraz mięśni człowieka. W tym właśnie sensie stanowi ona jednorodną pracę ludzką — p.a. P.a. Jest kategorią historyczną, związaną z gospodarką towarową. W procesie wymiany towarów następuje wzajemne przyrównywanie pracy ucieleśnionej w różnych towarach, dokonuje się sprowadzenie Jej do Jednorodnej pracy ludzkiej. „Sprowadzanie takie — pisze Marks — wydaje się abstrakcją, lecz jest to abstrakcja, która w społecznym procesie produkcji dokonuje się codziennie”. Kategoria p.a. oznacza nie tylko zrównanie różnych rodzajów pracy; wyraża ona także fakt, że praca każdego wytwórcy jest cząstką całej — pracy społecznej. W gospodarce towarowej opartej na prywatnej własności środków produkcji istnieje sprzeczność między p.a. a pracą konkretną: wyraża ona sprzeczność między -» pracą prywatną a pracą społeczną.Odkrycie dwoistego charakteru pracy Jest historyczną zasługą Marksa. Sam Marks stwierdzał, że Jest to fundament Jego teorii ekonomicznej, że na „teorii0 dwoistym charakterze pracy opiera się całe pojmowanie faktów”. Odkrycie to pozwoliło Marksowi wykryć sprzeczności prostej gospodarki towarowej oraz gospodarki kapitalistycznej. nadwyżka pracy ponad tą, która Jest niezbędna do zapewnienia środków do życia pracownikowi1 Jego rodzinie; praca wydatkowana w ciągu dodatkowego czasu pracy i wytwarzająca produkt dodatkowy produkt niezbędny produkt dodatkowy. P.d. Jest kategorią występującą we wszystkich ustrojach społecznych; Jest ona niezbędnym warunkiem rozwoju społeczeństwa. Marks wskazywał, że ,.praca dodatkowa w ogóle, Jako praca przekraczająca określone potrzeby, musi zawsze istnieć. Tylko że w systemie kapitalistycznym, niewolniczym itp. ma ona formę antagonistyczną towarzyszy Jej zupełne próżnowanie pewnej części społeczeństwa”. W formacjach tych rezultaty p.d. przywłaszczają sobie właściciele środków produkcji. P.d. Jest tam więc nie opłaconą częścią pracy bezpośredniego wytwórcy. W ustroju kapitalistycznym p.d. służy wytwarzaniu — wartości dodatkowej. W odróżnieniu od poprzednich formacji społeczno-ekono-mlcznych niewolnictwa i feudalizmu wyzysk Jest tu bardziej zamaskowany. Pozornie wydaje się, Jakoby kapitalista płacił robotnikowi za cały czas Jego pracy; w istocie płaca robotnika najemnego rekompensuje Jedynie wartość Jego siły roboczej. Stosunek p.d. pracyniezbędnej odpowiednik określastopień wyzysku siły roboczej. W ustroju socjalistycznym p.d. ma odmienny charakter; Jej rezultaty nie są przywłaszczane przez wyzyskiwaczy, lecz służą całemu społeczeństwu; Jest ona określana mianem „pracy dla społeczeństwa”. Produkt dodatkowy „produkt dla społeczeństwa” wykorzystuje się na rozszerzanie produkcji, tworzenie rezerw, utrzymanie sfery działalności nieprodukcyjnej.